Morgunblaðið - 13.05.2001, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 13. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
TORFI Jóhannesson tekurdanska bók frá 1944 niðurúr bókahillunni á skrif-stofunni sinni í hinu virðu-
lega gamla skólahúsi á Hvanneyri
þar sem hann starfar. Hann flettir
upp á gin- og klaufaveiki sem var
einn alvarlegasti búfjársjúkdómur-
inn í Evrópu í þá daga. Í bókinni seg-
ir að þegar síðasti stóri faraldur
veikinnar geisaði í Evrópu 1938–
1939 hafi sjúkdómurinn komið upp á
100.000 býlum. Nú hefur hann komið
upp á nokkur hundruð býlum.
Kúariða hefur ekki
komið upp á lífrænu búi
„Þessi sjúkdómur hefur fylgt okk-
ur mjög lengi,“ segir Torfi, „og ég
get ekki séð að hann sé einn af þeim
sem koma frekar upp á verksmiðju-
búum eða vegna gjörnýtingar á dýr-
um. Kúariða er aftur á móti sjúk-
dómur sem við getum beinlínis rakið
til þess að við reynum að fá sem
mestar afurðir út úr dýrunum.“
Torfi bendir á að lengst af voru
kýr fóðraðar eingöngu á grasi eða
heyi. Síðan þótti þörf á að auka af-
urðirnar og farið var að gefa kjarn-
fóður með. Þá þurfti að bæta kjarn-
fóðrið próteinum til að viðhalda
næringarjafnvægi dýranna. Hvar
var svo hentugast að fá ódýrt prót-
ein? Auðvitað úr kjötmjöli. Sláturúr-
gangur var víða vandamál þar sem
vargfuglar komust í hann og af hon-
um var mikill sóðaskapur. Þá var
fundið upp á því að hita þennan úr-
gang við hátt hitastig í langan tíma
og eyða þar með öllum þekktum
smitefnum Úr þessu fékkst prótein-
ríkt kjötmjöl sem hentugt var að
blanda í fóðrið. Notkun kjötmjöls í
fóðurbæti byrjaði smátt og smátt og
breiddist síðan út, enda ódýrasti
kosturinn. Þetta þótti umhverfis-
vænn kostur.
„Ef út í það er farið mun umhverf-
isvænni en að moka fiski upp úr sjón-
um við mikinn tilkostnað og bræða,“
segir hann.
„Vandræðin byrjuðu í orkukrepp-
unni í Bretlandi þegar hitastigið sem
notað var við brennsluna var lækkað
til að spara orku. Síðan kemur upp
kúariða, en riða hafði ekki fundist í
nautgripum fyrr, og var alls ekki tal-
ið að hún gæti smitast í menn. Við
vorum svo heppin að Páll A. Pálsson,
fyrrverandi yfirdýralæknir, tók upp
á því að banna notkun kjötmjöls í
fóður jórturdýra.
Staðreyndin er líka sú að kúariða
hefur aldrei komið upp á lífrænu búi,
enda telja bændur sem stunda slíkan
búskap að það sé ónáttúrlegt fyrir
kýr að éta kjötmjöl og hafa því ekki
fóðrað með því. Þessi grundvallar-
varúðarsjónarmið í lífræna búskapn-
um hafa því forðað þeim frá að fá upp
kúariðu enda sögðu þeir þetta löngu
áður en kúariðan kom upp. Ég býst
ekki við að þeir hafi, frekar en aðrir,
getað séð þennan sjúkdóm fyrir.“
Velferð dýra fer
ekki eftir stærð búa
– Hér á landi fara búin sífellt
stækkandi. Er hægt að fylgjast jafn
vel með velferð dýranna á slíkum bú-
um?
„Það er allt hægt og sumt er auð-
veldara á stóru búi en litlu. Þetta
gildir bæði um dýravelferð og um-
hverfismál. Stór bú hafa oft frekar
efni á að koma sér upp góðu heil-
brigðiseftirliti og geta jafnvel verið
með dýralækni á sínum snærum.
Stór bú hafa því oft efni á betri að-
stöðu og því þarf það ekki að fara
saman að stór bú sinni síður velferð
en smærri bú.“
Torfi segir gilda um dýrahald al-
mennt að ekki sé hægt að setja
samasemmerki á milli stærðar búa
og velferðar dýra. Allt fari eftir að-
stæðum. Það sem skiptir máli er
hvernig dýrunum líður við tilteknar
aðstæður á tilteknum tíma. Nytja-
siðfræðin skilgreinir velferð út frá
líðan einstaklingsins og segir að ef
eintaklingnum líði vel sé takmarkinu
náð. Þá skiptir ekki öllu máli hvort
aðstaðan er náttúrleg, bara ef dýrinu
líður vel. Til dæmis þurfi ekki að
vera betra að hafa hesta úti þar sem
þeir njóta frelsis en inni á bás. Það
fer allt eftir veðri og þeirri aðstöðu
sem þeir búa við, hvort þeir hafi nóg
fóður og skjól. Flestum finnst voða-
lega sætt að horfa á lítið bú með 10
kúm og 20 hænum þar sem dýrin fá
að ganga úti í haga. En því miður má
víða sjá mjög slæmar aðstæður fyrir
dýr á smáum búum. Hér á landi eru
til dæmis mörg léleg gripahús þar
sem eru fá dýr, bæði hestar, kýr og
kindur. Má benda á atriði eins og
mjög lélega loftræstingu, mikinn
skít, þröngar stíur, vanfóðrun og
vanhirðu.
Hann heldur því fram að það
skipti hænu ekki máli hvort hún er í
búi með 100 öðrum hænum eða
10.000. Hænan hafi sitt búr og sjái
varla aðrar hænur en þær þrjár sem
deila með henni búrinu. Svíni sé lík-
lega einnig sama í hversu stóru búi
það er í svo framarlega sem aðstað-
an henti þörfum þess.
„Þótt kúabú séu heldur að stækka
er aðbúnaður dýranna einmitt frek-
ar að batna. Lausagöngufjósum fer
fjölgandi. Það byggist þó ekki ein-
ungis á hugmyndinni um að dýrun-
um líði betur í þeim því ódýrara er að
byggja lausagöngufjós en hefðbund-
in básafjós ef fjöldi gripa er kominn
yfir 40,“ segir Torfi. „En auðvitað er
þetta betra fyrir kýrnar,“ bætir
hann við.
„Gallinn við stórbúin er að hvert
dýr skiptir miklu minna máli en á
smærri búum. Ef hvert dýr skiptir
bóndann miklu máli og hann hefur
mikið samband við dýrin hugsar
hann almennt betur um þau. Ef dýr-
ið skiptir litlu máli sem einstaklingur
fær það minni athygli og umönnun.
Dýrið er þá bara tala á blaði og kem-
ur út sem rýrnum hjá búinu ef það
drepst. Örlítil prósenta í hagnaðar-
auka sem hægt er að ná út úr hverju
dýri skiptir líka miklu máli. Um leið
og það er orðið viðhorf að meðhöndla
dýr sem framleiðslutæki eða einingu
er meiri hætta á velferðarvandamál-
um.“
Engin afsökun fyrir
að fara illa með dýr
Torfi er spurður hvort það sé þá
siðferðislega rétt að nota dýr sem
framleiðslutæki.
„Þetta er spurningin um dýrarétt-
indi, það er að segja rétt einstakra
dýra til að njóta ákveðinnar virðing-
ar eða skort okkar á réttindum til að
nota dýr. Þar lendum við í vandamáli
með hvar eigi að draga mörkin
vegna þess að allur búpeningur,
gæludýr og hestar er „notaður“ á
einn eða annan hátt. Inn í þetta
blandast flóknar spurningar um
hvort dýrin hafi sjálfborið gildi sem
einstaklingur, hvaðan þetta gildi eða
réttur komi og hversu mikils virði
það sé. Um hvaða dýrategundir gild-
ir þessi réttur? Líka um skaðvalda
eins og rottur og geitunga sem geta
ógnað okkar heilsu? Þessi umræða
er því erfið en í sjálfu sér er allt í lagi
að velta henni fyrir sér. En hér er
auðvelt að fara út í algjöra vitleysu í
báðar áttir.“
– Komumst við þá einhvern tíma
að niðurstöðu?
„Nei, aldrei,“ segir Torfi. „Þessi
viðhorf breytast með samfélaginu.
Það er alveg ljóst að fyrir 200 árum
fórum við illa með dýr hér á Íslandi.
Við gerðum það svo sannarlega af
nauðsyn en ekki löngun. Og auðvitað
skiptir það máli að ekki sé verið að
fara illa með dýr til að skemmta sér.
Núna höfum við enga afsökun fyrir
að fara illa með dýr. Og í raun og
veru er ótrúlegt að upplifa það að
hér á landi eigi fólk dýr sem það
sinnir ekki. Flesta vetur verðum við
vitni að því að hestar drepast úr vos-
búð. Það er algjört lágmark að við
gefum dýrum, sem við berum
ábyrgð á, fóður og skjól fyrir verstu
vindum og sinnum grundvallarþörf-
um þeirra.“
Rannsakaði og vann
við mat á velferð dýra
Torfi segir að mál af þessu tagi
hafi vakið áhuga hans á að skoða vel-
ferð dýra. Það hafi svo leitt til þess
að hann skrifaði um mat á velferð
dýra í doktorsritgerð sinni við Kon-
unglega dýralækna- og landbúnað-
arháskólann í Kaupmannahöfn.
Hann starfar núna sem lektor við
Landbúnaðarháskólann á Hvann-
eyri og kennir þar meðal annars val-
fag sem nefnist atferli og velferð bú-
fjár. Torfi hefur einnig haldið
fyrirlestra um velferð dýra og sið-
fræði búfjárframleiðslu fyrir bænd-
ur og landbúnaðarráðunauta á Ís-
landi og í Danmörku.
Velferð dýra hefur ekki verið sér-
stakt vísindasvið, en það hefur
tengst inn á greinar eins og atferl-
isfræði og dýralækningar. Aðeins á
fáum stöðum í heiminum hefur fólk
sérhæft sig í velferð dýra. Torfi
byggði doktorsritgerð sína á rann-
sóknum sem hann vann að í Dan-
mörku Hann tók þátt í verkefni þar
sem reynt var að meta siðfræði bú-
skaparins. Hvernig búreksturinn
hefur áhrif á dýrin og komandi kyn-
slóðir, umhverfið, bóndann sjálfan
og neytandann. Gert var velferðar-
mat á 15 býlum og meðal annars at-
huguð áhrif húsagerðar og hirðing-
ar, hvernig aðstaðan er notuð.
Einnig voru gerðar greiningar á at-
ferli dýra og sjúkdómum og voru
þessir þættir notaðir til að meta vel-
ferð dýranna. Torfi skoðaði sérstak-
lega kálfa og geldneyti. Fylgst var
með þróuninni í velferð hjarðanna
frá ári til árs í þrjú ár. Síðan var
reynt að komast að því hvaða mæl-
Velferð búfjár veltur
mest á neytendum
Dr. Torfi Jóhannesson.
Morgunblaðið/Ásdís Haraldsdóttir
Ekki er hægt að fullyrða að dýrunum líði vel bara ef þau búa við náttúrulegar aðstæður. Þá þyrftum við ekki að byggja yfir hestana okkar.
Kúariða, gin- og klaufa-
veiki, salmonella, kam-
fílóbakter og fleiri sjúk-
dómar hafa vakið
spurningar um velferð
dýra á stækkandi búum.
Dr. Torfi Jóhannesson
hefur mikið velt fyrir
sér slíkum spurningum
og siðfræði búfjárfram-
leiðslu og sagði Ásdísi
Haraldsdóttur frá ýmsu
sem vakti hana til um-
hugsunar, ekki síst um
hina miklu ábyrgð sem
neytendur bera á
velferð dýra.