Morgunblaðið - 13.05.2001, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13. MAÍ 2001 33
hitabeltinu. Sachs segir að velgengni mótmæl-
endalandanna í Norður-Evrópu megi fremur
rekja til þess hvað kol urðu mikilvæg í upphafi
17. aldar, en trúarbragða.
Huntington bendir á velgengni Singapore til
vitnis um það að hitabeltisríki nánast á miðbaug
geti náð árangri og þar með sé kenningu Sachs
um mikilvægi landafræðinnar steypt.
Sachs hefur verið ráðgjafi fjölda þróunarríkja
í efnahagsmálum og kom einnig við sögu í
Rússlandi eftir fall Sovétríkjanna. Hann kveðst
vera tortrygginn á það þegar farið sé að út-
skýra hluti út frá menningarlegum forsendum.
Hann bendir á að Weber hafi í sinni uppruna-
legu kenningu um mótmælendatrú og kapítal-
isma bent á að konfúsíanismi í Kína væri and-
stæðan. Þar hefði verið kyrrstöðuþjóðfélag með
skýrri goggunarröð þar sem mandaríninn, sem
fyrirleit erfiðisvinnu og viðskipti, var settur á
stall. Í seinni tíð hefði hugmyndum um að aust-
ur-asísk trúarbrögð væru í andstöðu við hag-
vöxt á nútímavísu verið kollvarpað.
Dulbúnir kyn-
þáttafordómar
Þess ber hins vegar
að geta að í bókinni
er á nokkrum stöðum
vísað til Konfúsíusar
á þeirri forsendu að þar sé á ferð Asíuútgáfan
af vinnusiðfræði mótmælenda.
Gagnrýni á menningarlegar kenningar um
velgengni og hagsæld kemur úr fleiri áttum.
Ýmsum finnst sem hér spretti upp kynþátta-
fordómar dulbúnir sem greining á menningu.
Timothy Garton Ash, prófessor í sögu við All
Souls College í Oxford, hafnar því að hægt sé að
draga ríki í dilka eftir því hvort þar er við lýði
mótmælendatrú, réttrúnaðarkirkja eða íslam.
Hann bendir á að íslam í Bosníu sé síður en svo
það sama og íslam í Íran eða Mið-Asíu og það
sé einfaldlega rangt að segja að með þeim
stimpli sé hægt að segja til um grundvallarein-
kenni ákveðinnar menningar.
Þessari umræðu um áhrif menningar er án
efa ekki lokið, enda verður hún ekki til lykta
leidd. Hún á sér hins vegar ekki stað í fræði-
legu tómarúmi, heldur getur haft pólitísk áhrif.
Það gæti til dæmis verið freistandi að draga þá
ályktun af kenningunni um að menningin ráði
úrslitum um hagsæld að fráleitt sé að halda
áfram að dæla peningum í þróunaraðstoð. Þar
með sé aðeins verið að kasta peningum út um
gluggann. Hin niðurstaðan gæti hins vegar ver-
ið að athuga þurfi hvort hægt sé að breyta for-
sendum í viðkomandi ríki til þess að aðstoðin
nýtist. Hver sem niðurstaðan verður er hins
vegar ljóst að einhverjar skýringar hljóta að
vera að baki því hversu gæðum þessa heims er
misskipt og ekki er endalaust hægt að halda í
skýringar á borð við nýlendustefnuna á sínum
tíma. Menningarskýringin kann að virðast nær-
tækust, en í því sambandi ber að varast að
leggja allt sitt traust á eina tilgátu. Hins vegar
mætti ætla að stjórnmálamenn og stjórnendur
fyrirtækja ættu að grípa það fegins hendi þegar
hugmyndir á borð við þær, sem felast í bæn
Jaebesar, skjóta upp kollinum, þótt ekki megi
kannski búast við því að Samtök atvinnulífsins
taki höndum saman um að snúa henni á ís-
lensku til að hvetja íslenskar hendur til dáða og
aukinnar framleiðni.
Misskilur hag-
fræðin mann-
lega hegðun?
Hagfræðingar okkar
daga geta ekki aðeins
kvartað undan því að
tilgátur um áhrif
menningar séu að
gera þeim lífið leitt
um þessar mundir. Richard Thaler, kennari við
viðskiptaskóla Chicago University heldur því
fram að kenningar hagfræðinga um það hvernig
fólk hegðar sér séu að miklu leyti rangar. Í hag-
fræðinni sé gengið út frá því að skynsemin ráði
og maðurinn vegi og meti við hverja ákvörðun
kostnað og ágóða. Thaler segir að málið sé ekki
svo einfalt. Hann kveðst hafa komist á sporið
þegar vinur hans var að ræða við hann um
garðslátt. Vinurinn kvaðst slá garðinn sinn
sjálfur til að spara sér þúsund krónur, en hann
væri hins vegar ekki tilbúinn að slá garð ná-
grannans þótt hann fengi greiddar þúsund
krónur fyrir eða meira. Samkvæmt hagfræðinni
kostar það jafnmikið að sleppa því að vinna sér
inn þúsund krónur með því að slá ekki garð ná-
grannans og að spara sér þúsund krónur með
því að slá garðinn sinn sjálfur. Thaler segir sem
sé að fólk hegði sér eins og fólk – geri mistök,
taki óskynsamlegar ákvarðanir og láti stjórnast
af tilfinningum. Kenningar Thalers hafa verið
kallaðar villutrú og honum líkt við Galíleó. Haft
er fyrir satt að Merton Miller, nóbelsverðlauna-
hafi í hagfræði, hafi neitað að tala við hann og
prófessorinn, sem leiðbeindi honum í doktors-
námi, hefur látið þau orð falla að hann hafi sóað
hæfileikum sínum með þessum kenningum.
Thaler er hins vegar að vaxa fiskur um hrygg
og meðal fylgismanna hans er Lawrence
Summers, sem var fjármálaráðherra í forseta-
tíð Bills Clintons.
Thaler er ekki mjúkmáll við andstæðinga
sína. Þegar Ken Binmore, hagfræðingur frá
Bretlandi, sagði eitt sinn að fólk þróaðist í átt
að skynsemi með því að læra af mistökum sínu
svaraði Thaler því til að fólk gæti lært að kaupa
í matinn af reynslunni vegna þess að innkaup
þyrftu að eiga sér stað vikulega, en stórar
ákvarðanir á borð við hjónaband, starfsvett-
vang og eftirlaun, þyrfti sjaldan að taka. Hinar
háfleygu kenningar Binmores væru því til þess
eins nytsamlegar að kaupa mjólk.
Thaler hefur beitt kenningum sínum til að
greina hvernig fólk stendur að sparnaði. Hann
segist hafa tekið eftir því að fólk spari meira
þegar fé sé tekið sjálfkrafa af því heldur en
þegar það á þess kost að taka þátt í sparnaðar-
áætlun með því til dæmis að fylla út eyðublað.
Samkvæmt hefðbundnum kenningum hagfræð-
innar ættu menn hins vegar að finna skyn-
samlegasta fyrirkomulagið hvort sem fólk er
sjálfkrafa sett á lista, sem það þarf að láta taka
sig af, eða þarf að fylla út eyðublað til að kom-
ast á listann.
Thaler rökstyður kenningar sínar með dæm-
um úr daglega lífinu og draga þau fram hinn
óútreiknanlega mannlega þátt. Besta dæmið
hans er sennilega saga úr samkvæmi, sem hann
hélt þar sem hann hafði sett á borð skálar með
hnetum. Samkvæmt kenningum hagfræðinnar
mætti ætla að menn borðuðu hneturnar af því
að þeir vildu borða þær, en ekki af kvöð. Hins
vegar fór svo að allir viðstaddir þökkuðu honum
þegar hann fjarlægði hnetuskálarnar. Enn ein
staðfestingin á því að það er hægara sagt en
gert að koma mannlegri hegðun fyrir í jöfnu
eða setja hana upp í töflu.
Morgunblaðið/Jim Smart
Í Nauthólsvík.
Útbreiðsla hug-
myndafræði af því
tagi, sem fram kem-
ur í bókinni Bæn
Jaebesar, ætti að
vera Bandaríkja-
mönnum fagnaðar-
efni. Ekki vegna
þess að fyrir vikið
aukist trúarhiti
Bandaríkjamanna,
heldur einfaldlega
út frá sjónarmiði
hagfræðinnar.
Laugardagur 12. maí