Morgunblaðið - 01.06.2001, Blaðsíða 10

FRÉTTIR
10 FÖSTUDAGUR 1. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
MATTHÍAS Bjarnason, fv. ráðherra og alþing-
ismaður, er eini núlifandi ráðherrann íslenskur
sem tók þátt í samningaviðræðum þeim sem
leiddu til Óslóarsamkomulagsins. Matthías var
ráðherra sjávarútvegsmála í ríkisstjórn Geirs
Hallgrímssonar á árunum 1974–1978 og féllst
fúslega á að fara aldarfjórðung aftur í tímann
með lesendum Morgunblaðsins og rifja upp
hvernig lending náðist í þessu mikilsverða máli.
„Þegar Geir Hallgrímsson myndaði sam-
stjórn Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks
hinn 28. ágúst 1974 höfðu landhelgismálin verið
mjög til umræðu og ekki síður versnandi af-
koma í sjávarútvegi,“ segir Matthías. „Til
skamms tíma höfðu erlendar þjóðir aflað um og
yfir 50% af heildarbotnfiskafla landsmanna og
voru þessar veiðar farnar að ganga mjög nærri
fiskstofnunum. Útfærslan í 50 mílur árið 1972
hafði verið góður og merkur áfangi, en við vor-
um margir sem töldum Íslendinga þurfa á betri
aflabrögðum að halda, ekki síst eftir að Haf-
rannsóknastofnun birti skýrslu um stórversn-
andi ástand fiskistofna við landið. Ég hafði verið
fylgjandi útfærslunni í 50 mílur fyrir kosning-
arnar 1971 og í viðræðum um stjórnarmyndun
1974 lögðum við sjálfstæðismenn afar mikla
áherslu á útfærslu í 200 mílur. Það gekk ekki
þrautalaust að ná því fram, enda töldu margir í
Framsókn of skammt liðið frá síðustu útfærslu,
en á endanum varð niðurstaðan að binda í
stjórnarsáttmála að lögsagan yrði færð út árið
eftir, eða 1975.“
Gaf út reglugerð um útfærsluna
Matthías gaf síðan út sem sjávarútvegsráð-
herra reglugerð um útfærslu landhelginnar
þann 15. júlí 1975 og hún kom síðan til fram-
kvæmda um miðjan október sama ár. Hann seg-
ir í gamansömum tón að þessi framkvæmd sé
ein hin ánægjulegasta á sínum stjórnmálaferli.
Hann minnist þess að fjöldi blaðamanna og ljós-
myndara hafi verið viðstaddir útgáfu reglugerð-
arinnar. Sjónvarpsmyndir séu hins vegar engar
til af henni, enda hafi Sjónvarpið verið í fríi
þennan mánuðinn.
„Þar með hófst þriðja þorskastríðið við Breta
og í raun varð mjög þungt í Þjóðverjum, Belgum
og fleiri þjóðum við þessa ákvörðun. Jafnvel
Sovétmenn létu í ljós óánægju sína, en á móti
kom alþjóðleg hreyfing í þá átt að viðurkenna
þennan rétt strandríkja. Það er óþarfi að tíunda
átökin á miðunum, en oft skall hurð nærri hæl-
um og margir urðu sárir á eftir. Hér heima vor-
um við í ríkisstjórninni gagnrýndir nokkuð
harkalega á stundum fyrir að beita okkur ekki
frekar gegn Bretum og vera hálfvolgir í afstöðu
okkar til landhelgismálsins. Slíkt var auðvitað
fjarri öllum sanni, en við gerðum okkur hins
vegar grein fyrir ógnarstyrk breska heimsveld-
isins í hernaðarlegu tilliti og gátum með engu
máti sagt Bretum formlega stríð á hendur. Við
urðum að halda rétt á spilunum.“
Miklar og strangar samningalotur
Matthías bætir því við að vissulega hafi Ís-
lendingar skilið sjónarmið bresku sjómannanna
sem stundað höfðu Íslandsmið öldum saman.
„Þeir voru að missa mikið úr sínum aski og því
var afskaplega eðlilegt að þeir snerust til varn-
ar. En að bresk stjórnvöld skyldu halda slíku
dauðahaldi í miðin undir hervernd var hins veg-
ar allt annað en eðlilegt,“ segir hann.
„Ég hef ekki tölu á öllum þeim samninga-
viðræðum sem við tókum þátt í á þessum tíma
víða um lönd. Ég sótti ófáa fundina, Einar
Ágústsson utanríkisráðherra líka og sömuleiðis
Geir Hallgrímsson forsætisráðherra. Það kom
einnig fyrir að tveir okkar eða jafnvel allir þrír
kæmu að viðræðunum, því okkur var vitaskuld
mikið í mun að ná samkomulagi og rétti okkar
fram. Þessar viðræður fóru fram á vettvangi
Efnahagsbandalagsins, Norðurlandaráðs og
Nato og ekki síst á vettvangi Atlantshafsbanda-
lagsins, enda var hin vandræðalega staða farin
að setja mjög mark sitt á samskipti aðildarþjóð-
anna. Forystumenn bandalagsins, einkum þó
framkvæmdastjórinn dr. Joseph Luns, reynd-
ust okkur mjög vel og beittu sér fyrir sjónarmið-
um okkar enda þótt þeir þyrftu vitaskuld einnig
að taka tillit til voldugri aðildarþjóða á borð við
Bretland og Vestur-Þýskaland. Eftir á að
hyggja fer ekki á milli mála að Nato beitti Breta
og Þjóðverja miklum þrýstingi til þess að ná
fram lausn á þessari deilu.“
Það var einkum utanríkisráðherra Norð-
manna, Knud Frydenlund, sem beitti sér í að
koma deiluaðilum saman. Lagði hann til að gerð
yrði úrslitatilraun til að ná samkomulagi á hlut-
lausum stað og úr varð að fundað var í Ósló. „Við
beittum okkur mjög í þessum viðræðum og
þrátt fyrir mikinn þrýsting heiman frá ákváðum
við að hvika hvergi frá þeirri leið sem hafði verið
ákveðin. Við lentum í ýmsu og algengt var að
heyra upphrópanir á borð við landráð og svika-
samninga meðan á mestu gekk. Sömuleiðis voru
hótanir, jafnvel alvarlegar, í síma ekki óalgeng-
ar. Vitanlega tókum við þetta nærri okkur, en
það hjálpaði til að hafa bjargfasta trú á því að við
værum að gera rétt. Ég held að það hafi komið á
daginn.
„Enga svikasamninga hér!“
Mér er sérstaklega minnisstætt að strax eftir
komuna til Óslóar fyrir lokafundinn fórum við
Einar í sitthvorum bílnum á fundarstað, mót-
tökuhús norsku ríkisstjórnarinnar. Allt í einu
sáum við hóp af ungu fólki handan götunnar sem
hafði uppi nokkra háreysti. Ekki fór á milli mála
ÓHÆTT er að segja að íslenskir fjölmiðlar hafi
verið uppfullir af fréttum af samkomulaginu
þegar fréttist af því frá Ósló 1. júní 1976. Fréttir
af gangi samningaviðræðna höfðu birst á for-
síðum Morgunblaðsins dagana á undan og þegar
samkomulagið var í höfn var öll forsíðan lögð
undir og samkomulaginu lýst sem stórsigri fyrir
málstað Íslands þar sem Bretar hefðu í reynd
með því viðurkennt 200 mílna fiskveiðilögsögu
okkar. Þá var haft eftir Geir Hallgrímssyni, for-
sætisráðherra, að Bretar geti nú aldrei framar
beitt herskipum innan íslenskrar fiskveiðilög-
sögu.
Samkomulagið var afrakstur margs konar
funda, bæði formlegra og óformlegra, sem átt
höfðu sér stað í höfuðborg Norðmanna drýgstan
hluta maímánaðar. Í upphafi mánaðarins hafði
nokkrum sinnum slegið mjög verulega í brýnu
úti fyrir landinu, en þess á milli fallið allt í dúna-
logn. Þá vakti mikla athygli þegar breskir tog-
arar létu verða af hótun sinni um að sigla út úr
landhelginni til að mótmæla lélegri vernd breska
flotans og ónógri veiði. Togararnir sneru raunar
jafnskjótt aftur þegar þeim hafði verið lofað auk-
inni vernd af hálfu stjórnvalda í Lundúnum.
Aukinheldur hafði gangur mála á hafréttar-
ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í New York mik-
ið að segja. Þar kom í ljós almennur vilji til að
viðurkenna yfirráðarétt strandríkja yfir auðlind-
um innan 200 mílna.
Erjur tveggja aðildarþjóða
Atlantshafsbandalagsins
En staðan hafði ekki síst verið snúin og sér-
stök sökum þess að um var að ræða erjur milli
tveggja aðildarþjóða Atlantshafsbandalagsins,
NATO. Eftir því sem deilan harðnaði varð stað-
an viðkvæmari innan bandalagsins og hér heima
heyrðust m.a.s. raddir á Íslandi um að kalla
sendiherrann í höfuðstöðvum NATO heim og
hóta jafnvel úrsögn úr bandalaginu. Svo fór þó
ekki, enda stóð vilji ríkisstjórnar Sjálfstæðis-
flokks og Framsóknarflokks ekki til þess, enda
þótt þingmenn í stjórnarandstöðu og raunar
einnig úr stjórnarliðinu styddu þingsályktunar-
tillögu um hið fyrrnefnda.
Þvert á móti bendir margt til þess að aðild
Íslendinga að Atlantshafsbandalaginu hafi ráðið
úrslitum um að samkomulag náðist á endanum.
Málið var orðið hið vandræðalegasta fyrir aðrar
þjóðir bandalagsins og verulegur skriður komst
á málið í kjölfar vorfundar utanríkisráðherra
bandalagsins í Ósló, en á fundinum kom land-
helgisdeilan mjög til umræðu.
Inngrip annarra aðildarþjóða NATO í deiluna
urðu til þess að rekspölur komst á viðræðurnar.
Alþýðublaðið sagði í forystugrein sinni að utan-
ríkisráðherrar bandalagsríkjanna hafi sannar-
lega reynt að fá Breta til að kalla herskip sín af
Íslandsmiðum og bætti svo við þeirri spurningu
hvort menn hafi hugleitt hver staða Íslendinga í
þessari baráttu væri ef þeir hefðu ekki verið í
Atlantshafsbandalaginu.
Morgunblaðið bætti um betur í Reykjavíkur-
bréfi og sagði umræður um úrsögn úr Nato og
heimkvaðningu sendiherrans frá Brussel til
marks um „móðursýkislega umræðu“. Blaðið
fagnaði því um leið að lýðræðissinnar hefðu átt-
að sig á því moldviðri sem upp hefði verið þyrlað
og varaði eindregið við þeirri einangrunarstefnu
sem fælist í því að slíta stjórnmálalegum sam-
skiptum við umheiminn, eins og það var orðað.
Bandaríkjamenn og Norðmenn þrýstu mjög
á Breta að gefa eftir í deilunni við Íslendinga og
Einar Ágústsson, utanríkisráðherra, skýrði frá
því að Henry Kissinger, hinn bandaríski starfs-
bróðir hans, hefði lagt hart að Bretum að koma
til móts við Íslendinga.
„Ég hitti Kissinger og við ræddum landhelg-
ismál. Kissinger sagði, að hann hefði látið mjög
sterklega í ljós við bresku ríkisstjórnina, að
Bandaríkjastjórn hefði áhuga á að fiskveiðideil-
an leystist á þann hátt sem Íslendingar gætu
sætt sig við,“ sagði Einar um þetta við Magnús
Finnsson, blaðamann Morgunblaðsins, sem
fylgdist náið með samningafundum um land-
helgisdeiluna sem stóðu sleitulítið í Ósló í maí-
mánuði 1976.
Samkomulagið kom í
raun ekki á óvart
Viðræðurnar í Ósló vöktu mikla athygli og var
sagt frá gangi mála í heimspressunni dag hvern,
enda hafði þorskastríðið fyrir löngu vakið
heimsathygli. Hér heima vöktu óformlegar við-
ræður Einars Ágústssonar og Anthony Cross-
lands, utanríkisráðherra Breta, mikla athygli og
ekki síður eftir að Geir Hallgrímsson forsætis-
ráðherra bættist óvænt í hóp fundarmanna.
Þeir Geir og Einar höfðu einnig hitt að máli í
Ósló þá Joseph Luns, framkvæmdastjóra Atl-
antshafsbandalagsins, og Knud Frydenlund, ut-
anríkisráðherra Norðmanna, og jukust þá vonir
um að samkomulag væri í nánd. Skýrðu m.a.
breskir fjölmiðlar frá því 22. maí að friður á mið-
unum væri í nánd. „Vonir um skjót endalok
Aldarfjórðungur frá Óslóarsamkomulaginu við Breta um 200 mílna fiskveiðilögsögu Íslands
Lýst sem stór-
sigri fyrir mál-
stað Íslands
„Þið hafið svipt okkur lífsbjörginni,“ voru fyrstu við-
brögð leiðtoga breskra togaraskipstjóra eftir sam-
komulag það sem Bretar og Íslendingar gerðu í Ósló
fyrir aldarfjórðungi, þann 1. júní 1976. Björn Ingi
Hrafnsson rifjar upp atburðarásina á vormánuðum árs-
ins 1976 af þessu tilefni og ræðir við þá íslensku for-
ystumenn sem stóðu að því sögulega samkomulagi sem
í reynd viðurkenndi 200 mílna fiskveiðilögsöguna.
Matthías Bjarnason var sjávarútvegsráðherra þegar landhelgin var færð út í 200 mílur
Mikilvægasta sam-
komulag frá stofn-
un lýðveldisins
Morgunblaðið/Ól.K.M.
Mikið mæddi á íslensku sendinefndinni í viðræðunum í Ósló. Hér eru þeir Einar Ágústsson,
Þórarinn Þórarinsson og Guðmundur H. Garðarsson við komuna heim, en fyrir aftan sést
Hans G. Andersen. Að baki Guðmundar er Sigfús Schopka.
Í upphafi árs 1976 átti Geir Hallgrímsson forsætisráðherra fund með Wilson, forsætisráð-
herra Breta, í Downingstræti nr. 10, í því skyni að reyna að ná sáttum. Hér kemur hann af
fundinum, en að baki er Björn Bjarnason sem þá var skrifstofustjóri í forsætisráðuneytinu.