Morgunblaðið - 09.06.2001, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2001 35
G r
a n
d a
g a
r ð u
rF i s
k i s
l ó ð
Á n a
n a u
s t
H
ó
lm
a
s
ló
ð
E
yj
a
rs
ló
ð
getur látið hjá líða að ganga þó ekki
væri nema inn í mynni Hvannadals
með tignarlegan Þverártind í fangið.
Velja má eftir hentugleikum leið
sunnan Klukkugils inn á Bröttu-
brekku eða um klettahöfða og
hnausa norðan þess inn að Garði þar
sem hlaðið var fyrir nautin sem hér
voru í áheldi áður fyrr. Til að rugla
nautin í ríminu voru þau rekin „Inn
með austan“ í Staðarfjalli og vestur
yfir skarð til Hvannadals þar sem
heitir Nautastígur. Þessa leið er til-
valið að ganga og rétt að ætla heilan
dag í ferðina. Í leiðinni kynnast
menn Staðarfjalli með fögrum birki-
klæddum hlíðum, hellum og sögu-
stöðum og jafnframt fá menn Kálfa-
fellsdal og fjöllin austan hans í
kaupbæti. Miðvötn heitir sá hluti
Steinavatna sem kemur frá Brók-
arjökli og taka þau til sín margar
hliðarár úr óteljandi giljum í leið-
inni.
Borgarhafnarfjall
og jöklaferð
Ef ekinn er Jöklavegur frá
Smyrlabjörgum að bækistöð Jökla-
ferða við upptök Skálafellsjökuls
fæst yfirsýn um Borgarhafnarfjall
með vötnum og forvitnilegum jarð-
myndunum. Vegurinn liggur
skammt frá sporði Sultartungnajök-
uls sem fyrir einni öld lá niður í botn
Staðardals þar sem Sultartungnaá
fellur nú um gljúfur í mörgum foss-
um. Á þessu svæði liggur landið sem
opin bók í jöklafræðum þar sem við
blasa jaðarurðir og hvalbök sem
skriðjökullinn hefur heflað til og
skilið eftir rákir til marks um skrið-
stefnu. Stórkostlegur jökulgarður
er á löngum kafla í hlíðinni vestan
við Sultartungnaá, meðal annars
hlaðinn upp af gabbróbjörgum sem
jökullinn hefur flutt með sér ofan
frá Þormóðarhnútu. Líklegt er að
einmitt á þessum slóðum hafi Norð-
lendingar fyrr á öldum komið af
jökli á leið í verið við Hálsahöfn. Frá
Jöklaseli gefst mönnum kostur á að
kynnast smáhorni af Vatnajökli í
skyndiferð á jökli norður á brún
Kálfafellsdals. Óvíða nýtur Þverár-
tindsegg vestan dalsins sín betur en
úr skarðinu milli Birnudalstinds og
Kaldárnúps.
Frá Miðfellsegg vestur af Jökla-
seli er hægt að leggja í stranga
göngu á Birnudalstind og þaðan
suður eggjar í átt að Kálfafellstind-
um og niður um Hrossadal að Hrol-
laugsstöðum.
Með Þórbergi í Suðursveit
„Sú byggð er rík sem fóstrað hef-
ur sinn á hvorum sveitarenda því-
líka stólpa sem Þórberg Þórðarson
á Hala og Jón Eiríksson frá Skála-
felli“ sagði Einar Bragi rithöfundur
er Skaftfellingar minntust aldaraf-
mælis meistara Þórbergs. Hann
fæddist á Hala 1888 og mótaðist á
æskuárum af síbreytilegu og stór-
kostlegu umhverfi Suðursveitar.
Rökkuróperan, Um lönd og lýði og
Steinarnir tala endurkasta minning-
um frá bernsku- og unglingsárum
hans, en með tungutaki og kunnáttu
þroskaðs rithöfundar. Þessi verk og
fleiri voru gefin út í ritsafninu Í
Suðursveit 1975 og á betra ítarefni
verður ekki kosið. „Kannski er
Steinafjall fegursta fjall í heimi. Það
er svo reglulega skapað, að það er
erfitt að hugsa órökrétt, þegar mað-
ur er nálægt því“, segir Þórbergur í
Fjórðu bók. Það er að vonum að á
kreik er komin hugmynd um að
veita gestum og gangandi aðgang að
brunnum Þórbergs heima fyrir á
Hala í sérstakri stofnun til minn-
ingar um meistarann.
Suðursveitarfjöll eru hluti af um-
gjörð Vatnajökuls sem er efniviður í
stærsta og merkasta verndarsvæði í
Evrópu. Barátta og líf genginna
kynslóða hlýtur að verða hluti af
þeirri sögu sem miðla ber til fram-
tíðar og um leið þarf viðfangsefnið
að gagnast því fólki sem lifir og
hrærist við rætur jökulsins.
Heimildir:
Einar Bragi: Þá var öldin önnur II. Darraðar-
dansinn í Suðursveit. 1974.
Hjörleifur Guttormsson: Við rætur Vatnajök-
uls. Árbók Ferðafélagsins 1993
Þórbergur Þórðarson: Í Suðursveit. 1975.
Gönguleiðir í Suðursveit. Kort frá átaki í
merkingu gönguleiða.
Höfundur er fv. alþingismaður.
Hver er munurinn á dadaisma,
súrrealisma og absúrdisma?
SVAR: Dadaismi og súrrealismi eiga
það sameiginlegt að rísa upp gegn
ríkjandi hefðum í lífi og list og boða
nýtt upphaf. Dadaisminn, sprottinn
upp úr vitfirringu heimsstyrjald-
arinnar fyrri sem andsvar og end-
urspeglun í senn, telst vera undanfari
hins síðarnefnda en gengur vissulega
lengra og er að því leyti sjálfum sér
samkvæmur að hann stefnir ekki að
því að koma á nýrri hefð eða stofnun í
listinni í stað þeirrar sem hann vill
ryðja úr vegi heldur er sannur dada-
isti ekkert síður á móti dadaismanum
sjálfum og verkum hans en öllu öðru.
Í augum dadaista var marglofaður
varanleiki listaverka í hróplegri mót-
sögn við stöðugt flæði lífsins sjálfs
sem listin á að tjá og túlka, og því var
síst í þeirra anda að skilja eftir sig
listaverk sem yrðu, er tímar liðu, höfð
til sýnis, flutnings eða útláns sem
„menningararfur“ í gljásölum leik-
húsa eða ábúðarmiklum safnahúsum.
Sköpunarverk dadaista hlutu því að
vera einnota og ekki einu sinni það,
og sá samflutningur ólíkra listgreina
sem stefnt var að undir nafninu „sím-
últanismi“ hafði þann kost að þessar
listir gátu þá unnið hver á móti ann-
arri.
Upplestri þeirra á ljóðum í Cab-
aret Voltaire í Zürich fylgdi því einatt
einhver hljómleikur eða búkhljóð að
baki, hvort sem það var gal, stunur
eða jóðl, sem yfirgnæfði flutninginn
þannig að ekki heyrðist mannsins
mál, hversu mjög sem upplesarinn
brýndi raustina. Kannski var þó
bættur skaðinn, því að kveðskapur
dadaista var samsettur úr hljóðgerv-
ingum fremur en merkingarbærum
orðum og átti fyrir vikið þeim mun
greiðari leið inn um annað eyrað og
út um hitt.
Stefnuskrár áttu dadaistar til að
rita þar sem meira púðri var eytt í að
skjóta í kaf „vondar“ samtímastefnur
í listum, svo sem expressjónisma og
fútúrisma, en að leiða mönnum fyrir
sjónir ágæti sinnar eigin, enda ræki-
lega brýnt fyrir lesendum í lokin að
vera á móti öllu því sem þeir voru að
enda við að lesa. Enda var og dadaist-
um ekki í mun að predika af sannfær-
ingarkrafti háleit markmið eða að
bera á torg aðferðir, heldur var nóg
að vita og vera sammála um eitt, sem
sé tilvist dada, eða eins og það hét á
þýsku: „Wenn Dada da ist, ist Dada
da.“
Súrrealisminn, sem leysti
dadaismann af hólmi á árunum eftir
heimsstyrjöldina fyrri, tók að þessu
leyti allt annan pól í hæðina, enda að-
stæður breyttar, og það sem lá í loft-
inu þá var fremur uppbygging og
gagnger endurnýjun í lífi og list en
niðurrif. Hreyfing súrrealista bar því
nokkurn keim af þeim pólitísku flokk-
um sem létu að sér kveða á þessum
árum og vildu bylta ríkjandi skipulagi
og boðuðu ýmist stéttlaus eða kyn-
hrein þúsundáraríki, enda var þessi
hreyfing undir sterkri stjórn eins
manns, stofnandans Bretons, ólíkt
dadaistum sem lutu engri stjórn.
En meginstefnumið súrrealista var
vitaskuld að losa menn úr viðjum
kollóttrar skynsemishyggju og smá-
borgaralegra lífshátta og gildismats,
og því tefldu þeir fram gegn vís-
indalegri hugsun, byggðri á sund-
urgreiningu (analýsu) og flokkun eft-
ir samkennum, rökvísi draumsins og
mætti ímyndunaraflsins sem getur
séð hlutina tengda í víðara samhengi.
Af þessu er sprottin sú tilhneiging
þeirra að stilla saman einhverju sem
virðist fullkomlega óskylt og ósam-
stætt og storka þannig vanabundinni
skynjun og koma ímyndunaraflinu á
flug. Í myndlist súrrealista gat því að
líta ástargyðjuna Venusi standa með
hálfopnaðar skúffur framan á sér út
úr barmi og kviði og í kvikmyndum
belju hlamma sér upp í sófa eða auga
skorið sundur með rakblaði, svo fræg
dæmi séu nefnd. Í ljóðlistinni birtist
þessi tilhneiging einkum í langsóttum
og djörfum myndhverfingum, svo
sem því að tala um „bláfextar hugs-
anir“, „augnatóftir tækninnar“ og þar
fram eftir götunum.
Mikilvægt í þessu sambandi er að
gera sér grein fyrir því að hér er
fremur um aðferð að ræða en inntak
og verður að skoðast í ljósi þess meg-
instefnumiðs súrrealískrar listar að
opna mönnum víðari sýn og gefa
veruleikanum fyllingu. En sú aðferð
verður óhjákvæmilega innantóm og
leiðigjörn ef henni er beitt eingöngu
til að koma mönnum á óvart eða
ganga fram af þeim.
Hið „absúrda“ eða fáránleikinn er
hins vegar sjálft megininntak svo-
nefnds absúrdisma sem haslaði sér
völl á rústum Evrópu í kjölfar heims-
styrjaldarinnar síðari, þegar öll gildi,
guðleg jafnt sem mannleg, virtust
endanlega hrunin.
Hugtakinu „absurdum“ höfðu
kristnir hugsuðir á sínum tíma teflt
fram sem grundvelli trúar gegn vit-
rembu heimspekinga, en í tilvist-
arspeki tuttugustu aldar lýsir það
stöðu mannsins í heimi sem hann
stendur framandi gagnvart og ófær
um að gefa nokkurt gildi eða merk-
ingu og þar sem öll samskipti hans
við aðra verða vélræn og innantóm.
Þessari stöðu hafa einkum hinir svo-
nefndu absúrdistar verið ötulir við að
lýsa, ekki síst í leikritsformi, og þar
komið sumum þeirra vel að geta sótt í
smiðju súrrealista og beitt tækni
þeirra, þó að þeir stefni í öfuga átt,
eða til að horfast í augu við tómið og
merkingarleysið fremur en að leita
fyllingar draumsins.
Þegar Ionesco beitir því bragði að
láta allar persónur í leikriti sínu (utan
eina) breytast í nashyrninga er hann
vitaskuld að fletta ofan af þeirri
nöpru staðreynd að bilið er skemmra
milli nashyrnings og manns en marg-
an grunar, þar sem blind einstefna og
hóphyggja ræður ferðinni í lífi
manna.
En hjá Beckett birtist absúrdism-
inn á enn beinskeyttari hátt í sam-
þjöppuðum myndum er sýna stöðu
mannsins í heimi sem honum er
óþyrmilega kastað inn í af óskiljan-
legum ástæðum og í fullkominni er-
indisleysu og þar sem hann bíður eft-
ir einhverju sem aldrei lætur sjá sig,
eltist við tálsýnir eða reynir að breiða
yfir stöðu sína með því að láta móðan
mása, þar sem hann situr kengfastur
ýmist ofan í öskutunnu eða niðurgraf-
inn í sand, og telur sér trú um að lífið
á jörðinni sé „hamingjudagar“.
Kristján Árnason,
prófessor í bókmenntafræði við HÍ.
Er hugsanlegt að stór uppi-
stöðulón gerð af mönnum geti
komið af stað eldgosum?
SVAR: Þetta er áhugaverð spurning
til að velta vöngum yfir. Fyrir löngu
varð mönnum ljóst að orsaka-
samband er milli Grímsvatnagosa og
Skeiðarárhlaupa, og þá var spurn-
ingin þessi: Veldur hlaup gosi? Veld-
ur gos hlaupi? Eða er eitthvert þriðja
ferli sem veldur bæði hlaupi og gosi?
Niðurstaðan nú orðið er að hlaupin
valdi gosum – þá léttir skyndilega
þrýstingi yfir eldstöðinni sem svarar
um 10 loftþyngdum (100 m vatns-
súlu), og það nægir til að koma af stað
gosi ef aðrar aðstæður eru fyrir
hendi. Á sama hátt hamlar það gosi
meðan hækkar í Grímsvatnalóninu –
þrýstingurinn vex jafnt og þétt við
það að skriðjöklar síga niður í lónið
og bráðna við jarðhitann.
Þessu skylt er það, að nýlegar
rannsóknir sýna að eldvirkni í lok ís-
aldar fyrir 10.000 árum var um 30
sinnum meiri en núna, og þetta staf-
aði af skyndilegum þrýstilétti efst í
jarðmöttlinum undir Íslandi þegar
jöklarnir bráðnuðu en þeir höfðu ver-
ið allt að 2 km á þykkt.
Ný uppistöðulón virkjana geta
sennilega haft tvenns konar áhrif –
aukið þrýsting í iðrum jarðar um
nokkrar loftþyngdir (1 bar fyrir
hverja 10 m vatnsdýpis), og valdið
jarðskorpuhreyfingum meðan þrýst-
ingurinn er að vaxa. Fyrrnefndu
áhrifin – vaxandi þrýstingur – ættu
frekar að hamla gegn eldgosi en
greiða fyrir því, en síðarnefndu áhrif-
in gætu sennilega greitt fyrir eldgosi
sem á annað borð væri í burð-
arliðnum, ef svo má að orði komast.
Niðurstaðan er samt sú, að uppi-
stöðulón geti ekki valdið eldgosi sem
ella hefði ekki orðið, heldur einungis
flýtt ögn fyrir því eða þó öllu heldur
seinkað því.
Sigurður Steinþórsson,
prófessor í jarðfræði við HÍ.
Vísindavefur Háskóla Íslands
Geta uppistöðulón kom-
ið af stað eldgosum?
Meðal nýlegra svara á Vísindavefnum má
nefna svör um uppruna fiðlunnar, líkn-
ardráp, Súmera, gítartegundir, ramp, Skinnastaðahrepp, þvengeðl-
ur, vatnsbragð, grameðlur, heimsmynd trúar og vísinda, hopandi
jökla, ofvirkni, sandkorn, ljóshraða og öldrunarsjúkdóma.
Slóð vefsetursins er www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI