Morgunblaðið - 09.06.2001, Blaðsíða 55

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2001 55
Árið 1984 var bátum undir 10
brúttórúmlestum úthlutuð 3,77% af
heildarafla ársins, en sókn sérhvers
báts hvorki takmörkuð með sóknar-
eða aflamarki. Aftur á móti var heim-
ilt að stöðva veiðarnar ef hinn sameig-
inlegi heildarkvóti færi fram úr áætl-
un. Þessari heimild var þó ekki beitt,
enda þótt aflinn árið 1984 yrði 5,9% af
heildarafla og í raun hafa smábátar
ætíð fengið sérmeðferð innan fisk-
veiðistjórnunarkerfisins. Næstu sex
ár þar á eftir þrefaldaðist afli smábát-
anna frá 15 þúsund tonnum í 48 þús-
und tonn og hlutdeild þeirra í heildar-
þorskafla var orðin rúm 14% árið
1990. Þessa miklu hlutdeildar- og
aflaaukningu má að mestu rekja til
mikillar fjölgunar smábáta, en þeim
fjölgaði úr 1060 bátum árið 1984 í
2045 báta árið 1990. Með lögunum
1990 var aflamark sett á 6-10 brútt-
órúmlesta báta, en minnstu bátarnir,
krókaleyfisbátarnir svokölluðu, stóðu
eftir sem áður utan við kerfið. Afleið-
ingar þessa urðu þær, að krókaleyf-
isbátunum fjölgaði úr 742 árið 1990 í
1126 árið 1994. Aflahlutdeild þeirra
jókst úr 5% árið 1990 í 22% fiskveiði-
árið 1994/95. Heildarveiðin það árið
nam 164 þúsund tonnum og þar af
veiddu krókaleyfisbátar 36 þúsund
tonn. Á síðustu árum hefur þessum
bátum fækkað á ný, en afli þeirra
aukist í tonnum talið. Fiskveiðiárið
1999/2000 var þorskaflinn rúm 41
þúsund tonn eða 16% af heildarafla og
heildarbotnfiskafli nálega 60 þúsund
tonn.
Af þessu má draga tvær ályktanir.
Í fyrsta lagi sýnir þetta í smækkaðri
mynd hvernig að sóknarmarkskerfi
þróast yfir tíma. Sóknartakmarkanir
smábáta hafa ekki aðeins leitt til mik-
illar fjölgunar nýliða, heldur einnig til
mikilla fjárfestinga í tækjum og bún-
aði sem bátarnir nota við veiðar sínar.
Það hefur síðan valdið því að afli
þeirra hefur staðfastlega farið fram
úr áætlunum. Í öðru lagi má segja að
þrátt fyrir háværa umræðu um illa
meðferð á smábátasjómönnum hefur
vegur þeirra vaxið gífurlega frá upp-
hafi aflamarkskerfisins. Kvótakerfið
hefur haldið veiðum aflamarksskipa í
skefjum en gefið smábátum nær frítt
spil til þess að auka sínar veiðar.
10. Kvótakerfinu ætti að varpa fyrir
róða
Stöðugt rekstrarumhverfi skiptir
miklu fyrir öll atvinnufyrirtæki. Sjáv-
arútvegsfyrirtæki þurfa að glíma við
meiri óstöðugleika en þekkist í flest-
um öðrum greinum, vegna náttúru-
legra sveiflna í stofnstærðum. Vart
getur talist heppilegt að bæta póli-
tískri óvissu þar á ofan. Hafa ber í
huga að sjávarútvegur er ekki einka-
mál sjómanna eða útgerðarmanna
eða nokkurra annarra, heldur er
hann meginstoð íslensks efnahagslífs
og afkoma hans skiptir sköpum fyrir
lífskjör almennings, hvar sem er á
landinu. Í þessu ljósi er umræða um
kvótakerfið oft óábyrg. Gagnrýnend-
ur eru margir og stórorðir, en það er
aðeins andstaðan við núverandi kerfi
sem sameinar þá. Engin samstaða
hefur náðst um nokkra aðra leið.
Sumir vilja stjórna með handafli, aðr-
ir með sóknarmarki og enn aðrir
viljafrjálsar veiðar. Hægt er að sjá
fyrir umbætur á núverandi kerfi, s.s.
auðlindagjald, en gagnger umbylting,
sem allir gætu sætt sig við, er mjög
ólíkleg.
Niðurlag
Sú uppsveifla sem nú er að ganga
yfir, er sú hin fyrsta frá stríðslokum
sem ekki er knúin áfram af útflutn-
ingi sjávarafurða. Í kjölfarið breiddist
sú skoðun út, að sjávarútvegur skipti
ekki lengur máli fyrir efnahagslíf hér-
lendis því hátæknigreinar og nýja
hagkerfið væru að taka við. Hins veg-
ar hafa atburðir síðustu vikur og
mánuði sannað, að lítið hefur breyst í
íslensku efnahagslífi. Landið er háð
sjávarútvegi sem skapar bróðurpart-
inn af vöruútflutningi hérlendis.
Hægt er að komast undan þessu
tímabundið með erlendum lántökum,
sem landsmenn hafa gert síðustu ár í
ríkum mæli. Samhliða því hefur efna-
hagslífið teygst lengra í átt til versl-
unar og þjónustu en annars hefði ver-
ið mögulegt. Hins vegar er
staðreyndin sú að landsmenn verða
enn að styðjast við sjávarútveg.
Vegna þessa hafa Íslendingar ekki
sama svigrúm og aðrar stærri þjóðir
til að hræra í sjávarútvegi á pólitísk-
um forsendum, því það kemur beint
niður á lífskjörum þjóðarinnar. Þetta
þýðir ekki að aldrei megi megi víkja
frá ýtrustu hagkvæmnissjónarmið-
um, en ef það gerist verður það að
vera að yfirlögðu ráði og þjóðin öll
verður að gera sér grein fyrir afleið-
ingum þess. Hér má einnig benda á
að hagsmunir einstakra hópa innan
sjávarútvegsins þurfa alls ekki að
fara saman við hagsmuni heildarinn-
ar.
Stór hluti þjóðarinnar virðist vera
þeirrar skoðunar að leggja beri auð-
lindaskatta á útgerðina, þar sem auð-
lindin sé lögfest eign þjóðarinnar allr-
ar og því skuli hún öll njóta
afrakstursins. Þeir hinir sömu verða
að hafa í huga að ef skattleggja á auð-
lindahagnaðinn þá þarf hann að vera
fyrir hendi og eina þekkta raunhæfa
kerfið sem tryggir hann, er afla-
markskerfi líkt og hið íslenska, allt
annað eru töfluæfingar. Því ættu
nefndir veiðigjaldssinnar fremur öðr-
um að standa vörð um núverandi fyr-
irkomulag fiskveiðistjórnunar á Ís-
landi.
Höfundar eru hagfræðingar.