Morgunblaðið - 13.09.2001, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 FIMMTUDAGUR 13. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
L
jósin eru slökkt og
frumsýningin hefst.
Skrjáf í poppkorns-
pokum og sælgæt-
isbréfum fyllir sal-
inn. Ég er seinn fyrir en held ég
hafi þó ekki misst af miklu.
Í sama mund og ég tylli mér í
sætið tekur bandarísk farþega-
flugvél á loft. Þetta er í dagrenn-
ingu; þarna eru brosandi börn,
full tilhlökkunar, geispandi biss-
nessmenn blaða í skjölum sínum,
fólk á leið í frí til vesturstrand-
arinnar gerir að gamni sínu. Lífið
brosir við fólkinu. En ekki lengi;
vondir menn taka völdin, ógna
flugmönnum og farþegum með
hnífum og einn þeirra sest undir
stýri. Hann er yfirvegaður en það
sama verður
ekki sagt um
farþegana.
Nærmyndir
sýna að angist
þeirra virðist
algjör, skelf-
ingin ósvikin.
Þetta er ótrúlega raunverulegt.
Geysilega vel leikið, hugsa ég
með mér.
Sími hringir á skrifstofu í stór-
borg á austurströndinni. Mið-
aldra maður svarar og verður
bersýnilega felmtri sleginn. Eig-
inkona hans er í símanum með
þau skilaboð að flugvélinni, sem
hún er í, hafi verið rænt. Farþeg-
ar og áhöfn hafi verið rekin aftast
í vélina og ræningjarnir sjálfir
sest undir stýri. Það er óhefð-
bundið. Þetta er greinilega ekki
sama vél og áðan. Símtalið rofnar.
Maðurinn er stjórnlaus af ótta.
Öskrar í símann.
Rosalegur hávaði er þetta, segi
ég við sessunaut minn og honum
er greinilega brugðið vegna lát-
anna. Ég sé ekki betur en popp-
kornið standi í honum. Skyldu
þeir vera búnir að setja THX
Digital í þennan sal líka?
Enn sjáum við inn í flugvél. Þá
þriðju. Þar er hið sama upp á ten-
ingnum; hryðjuverkamenn hafa
tekið völdin og hafa bersýnilega
eitthvað sérstaklega ógeðfellt í
hyggju. Það skín einhvern veginn
úr svip þeirra. Augun eru ógn-
vekjandi. Fólk fyllist skelfingu.
Glæpamennirnir spjalla saman
en ég skil ekki eitt einasta orð af
því sem þeir segja. Kann ekki
þetta tungumál.
Glaðlegur maður í hvítri skyrtu
með rautt bindi stendur við
glugga skrifstofu sinnar á 93.
hæð í nyrðri turni World Trade
Center; einhverjum kunnustu
skýjakljúfum New York-borgar.
Hann er nýlega mættur í vinnu.
„Já, ég hlakka til þess að fara í
frí. Ég vildi bara að þið vissuð af
því að ég tafðist aðeins. Ég þarf
að klára smáverkefni í dag og við
förum af stað snemma í fyrra-
málið. Þú verður búinn að græja
grillið þegar við komum,“ segir
hann og hlær skömmu síðar að
brandara sem frændi hans, sem
kominn er upp í sumarbústað,
lætur flakka.
Djöfulleg augu fylla skyndilega
hvíta tjaldið. Þau skjóta gneist-
um; svipurinn er einbeittur en
sviti sprettur út á þessu óhugn-
anlega andliti.
Hvítir hnúar á flugvélarstýri;
nokkurra sekúndna myndbrot af
World Trade Center-turnunum
tveimur; maðurinn í hvítu skyrt-
unni hlær í símann; djöfullegu
augun enn á ný; nærmynd af
turnunum; maðurinn í hvítu
skyrtunni brosir.
Ég næ ekki samhenginu.
„Ég hlakka til að sjá ykkur á
morgun,“ segir maðurinn í hvítu
skyrtunni. Inn í skrifstofu hans
berst undarlegur hávaði. „John,
hinkraðu í símanum,“ segir hann,
teygir sig í gleraugu sem liggja á
borðinu og rýnir út í himinblám-
ann. „Hvaða fáviti er við stjórnvöl
þessarar vélar? Hvað er eiginlega
að gerast?“
Enn ríkir skelfing um borð í
flugvélinni. Farþegum leist vita-
skuld ekki á blikuna þegar henni
var rænt og ekki bætir það úr
skák þegar þeir sjá borgina nálg-
ast óðfluga. Skýjakljúfarnir á
Manhattan koma betur og betur í
ljós. Hvað vakir fyrir þessum
mönnum? „Ég vil fara heim til
mömmu,“ segir einn farþeganna,
ungur drengur á leið í skóla-
ferðalag. Hann hágrætur.
Augun. Kvikindislegt bros fær-
ist yfir andlitið. Þessi djöfull í
mannslíki heldur fast um stýrið.
Hvítir hnúar. Hann sveigir til
vinstri.
„Guð minn almáttugur, ég trúi
þessu ekki. NEI!“ æpir maðurinn
í hvítu skyrtunni. Hann á sér
enga undankomuleið.
Hrikalegur gnýr fyllir hlustir
okkar í kvikmyndahúsinu.
Jú, þetta hlýtur að vera THX.
Gífurleg sprenging verður þeg-
ar vélin skellur á húsinu.
„Halló! Heyrirðu í mér?“ segir
maðurinn í sumarbústaðnum í
símann. Sambandið hefur rofnað.
Algert öngþveiti er við turnana
tvo. Á efstu hæðunum stekkur
skelfingu lostið fólk út í glugga og
æpir á hjálp en hana er ekki að
finna í handritinu. Fólk neðan til í
húsinu hleypur sem fætur toga.
Sumir komast út, aðrir ekki. Fyrr
en varir hrynur turninn og götur
fjármálahverfisins fyllast af reyk
og ryki.
Hugmyndafluginu í Hollywood
eru engin takmörk sett, hugsa ég
með mér og átta mig allt í einu á
því að maginn er ekki sáttur.
Finn að mér er orðið verulega
óglatt.
Myndin á eflaust eftir að fá
góða dóma. Gæti fengið Óskarinn
fyrir bæði leikmynd og klippingu.
Að ég tali nú ekki um tæknibrell-
ur. Þær eru undraverðar.
Ég sé fyrir mér auglýsing-
arnar: Hrikalegasta slysamynd
ársins! Sjón er sögu ríkari!
Aðsóknin verður án efa góð
hvarvetna í heiminum. Því svaka-
legri sem kvikmyndirnar eru, því
vinsælli.
En hvað er ég að gera hér? Ég
hef aldrei haft gaman af svona
myndum. Þessi er beinlínis fárán-
leg. Stend því upp og yfirgef sal-
inn.
Það er farið að kula úti. Ég
dreg að mér heilnæmt haustloftið
hér uppi á Íslandi og líður strax
miklu skár. Sé samt eftir að hafa
látið plata mig í bíó.
Sú von er mér efst í huga að
ekki verði gerð önnur mynd í
framhaldi af þessari.
Hryllingur
í bíó
„Ég hlakka til að sjá ykkur á morgun,“
segir maðurinn í hvítu skyrtunni. Inn í
skrifstofu hans berst undarlegur hávaði.
„John, hinkraðu í símanum,“ segir
hann og teygir sig í gleraugu á borðinu.
VIÐHORF
Eftir
Skapta
Hallgrímsson
skapti@mbl.is
AÐALHEIÐUR Jó-
hannsdóttir, lögfræð-
ingur og sérfræðingur í
umhverfisrétti, hefur í
tveimur viðtölum í
Morgunblaðinu 4.
ágúst sl. og 7. þ.m. viðr-
að skoðanir sínar á nýj-
um lögum um mat á
umhverfisáhrifum
nr.106/2000. Bæði við-
tölin eru í tilefni úr-
skurðar skipulags-
stjóra vegna mats á
umhverfisáhrifum
Kárahnjúkavirkjunar.
Í stuttu máli finnur hún
fátt gott við lögin og
telur þau hindra eðli-
lega málsmeðferð við umhverfismat
og þau stórgölluð að ýmsu öðru leyti.
Hún tiltekur aðallega þrjú atriði: Í
fyrsta lagi að það vanti ákvæði um
heimild til umhverfisráðherra þegar
taka þarf tillit til almannaheillar og
þjóðaröryggis. Í öðru lagi að hluti
efnisheimilda endanlegs leyfisveit-
anda hafi verið færður til Skipulags-
stofnunar samanber svonefndan
Stjörnugrísdóm og framkvæmdar-
aðili og leyfisveitandi séu bundnir af
honum. Í þriðja lagi að raunveruleg
ábyrgð á umhverfismatinu sé ekki
ótvírætt hjá leyfisveitanda.
Hér fer Aðalheiður afar frjálslega
með staðreyndir svo ekki sé nú
meira sagt.
Það sem stendur
í lögunum
Varðandi fyrsta atriðið um öryggi
og almannaheill stendur í 2. mgr. 5.
gr. laganna um mat á umhverfis-
áhrifum eftirfarandi: „Heimilt er
ráðherra í sérstökum undantekning-
artilvikum, að fenginni umsögn
Skipulagsstofnunar, að
ákveða að tiltekin
framkvæmd, eða hluti
hennar,sem varðar al-
mannaheill og/eða ör-
yggi landsins sé ekki
háð mati á umhverfis-
áhrifum samkvæmt
lögum þessum.“ Hér er
skilmerkilega tekið
fram í lögunum það
sem Aðalheiður segir
að vanti. Það virðist
hafa farið framhjá
henni að lögin eru ekki
eins og frumvarpið. Ef
það er eitthvað annað
sem hún á við vantar
frekari skýringar við
þessi ummæli. Ég tel að þessu
ákvæði geti umhverfisráðherra beitt
þó að úrskurður skipulagsstjóra
liggi fyrir.
Varðandi annað atriðið þá gekk
svonefndur Stjörnugrísdómur út á
það að 6. gr. í þágildandi lögum nr.
63/1993 um mat á umhverfisáhrifum
stæðist ekki ákvæði 72. greinar
stjórnarskrárinnar um friðhelgi
eignarréttar og ekki heldur 75. grein
um atvinnufrelsi. Dómurinn segir að
löggjafinn hefði framselt of víðtækt
og óheft vald til framkvæmdavalds-
ins svo það stríddi gegn fyrrnefnd-
um greinum stjórnarskrárinnar. Til-
lit var tekið til þessa dóms í
meðförum umhverfisnefndar og
kemur það fram í 7. grein núgildandi
laga. Ekki kom til álita í þeirri um-
ræðu að lægra sett stjórnvald, eins
og skipulagsstjóri, hefði vald um-
fram umhverfisráðherra við úr-
skurði um mat á umhverfisáhrifum
framkvæmda. Það er hvergi hægt að
finna þeirri staðhæfing Aðalheiðar
stað að Stjörnugrísdómurinn hafi
fært eitthvert vald til Skipulags-
stofnunar. Í 3. mgr. 13. gr. laganna
stendur: „Úrskurður ráðherra er
fullnaðarúrskurður á stjórnsýslu-
stigi.“ Úrskurði umhverfisráðherra
verður ekki heldur breytt af leyfis-
veitanda sbr. 16. grein laganna þar
sem segir: „... og skal leyfisveitandi
taka tillit til hans.“ Í 27. grein skipu-
lags- og byggingarlaga nr. 73 og 135/
1997 um framkvæmdaleyfi er þetta
áréttað. Að mínu áliti er því ljóst að
úrskurðir umhverfisráðherra eru
endanlegir úrskurðir á stjórnsýslu-
stigi.
Þriðja atriði Aðalheiðar að 2. mgr.
11. gr. laganna sé alvarlega gölluð og
leiði stjórnvöld í ógöngur er að mínu
áliti alveg órökstutt. Auðvitað er
hægt að fela leyfisveitanda úrskurð-
arvaldið en það getur orðið jafn um-
deilt og núverandi ástand. Þessi
skoðun Aðalheiðar kom fram í um-
hverfisnefnd Alþingis þegar frum-
varpið um mat á umhverfisáhrifum
var þar í vinnslu fyrir rúmu ári. Því
hefur verið haldið fram að í flestum
þeim löndum sem við berum okkur
saman við fari leyfisveitandinn með
þetta úrskurðarvald. Um þetta er
Úrskurðarvald í
umhverfismálum
Kristján
Pálsson
Umhverfi
Skipulagsstofnun
getur ekki úrskurðað
framkvæmd frá vegna
skorts á gögnum, segir
Kristján Pálsson, sem
hún á sjálf að krefja
framkvæmdaraðila um.
VENSL, fjölskyldu-
ráðgjöf Kópavogs, hóf
starfsemi sína í nóvem-
ber 1998 og hefur því
verið starfrækt í tvö og
hálft ár. Ráðgjöfin er
staðsett í húsnæði
Kópavogsbæjar í Dal-
brekku 2. Tveir ráð-
gjafar, annar sálfræð-
ingur og hinn félags-
ráðgjafi, hafa starfað
við Vensl frá upphafi,
báðir í 20% starfshlut-
falli.
Frá opnun Vensla til
1. júlí 2001 hafa 212
fjölskyldur í Kópavogi
leitað til ráðgjafarinn-
ar, konur í 81% tilvika. Langflestir
skjólstæðingar Vensla eru á aldrin-
um 34 til 44 ára. Fæst mál hafa kom-
ið inn frá skjólstæðingum eldri en 60
ára. Þegar viðtal hjá Venslum er
bókað er m.a. ætíð spurt um ástæðu.
Þegar ástæða(ur) eru skoðaðar kem-
ur í ljós að yfirleitt er um margþætt-
an vanda að ræða. Þær ástæður sem
oftast hafa verið nefndar eru: sam-
skiptavandi á heimili, uppeldiserfið-
leikar og hegðunarvandi barna.
Næst algengast er að fólk nefni geð-
ræna erfiðleika, þá skilnaði, um-
gengnismál, áfengisneyslu á heimili
og fjárhagserfiðleika. Mjög algengt
er að þegar líða tekur á viðtalið(tölin)
hafi sú ástæða sem gefin er við bókun
viðtalsins tekið breytingum og verð-
ur jafnvel allt önnur en sú sem lagt er
af stað með í upphafi. Vandamál
tengd stjúptengslum og sjálfsvígs-
hugleiðingum eru til dæmis ástæður
sem sjaldnar eru nefndar í upphafi
en þegar málið er skoðað nánar kem-
ur í ljós að þessar ástæður reynast
oft vera algengari hluti af heildar-
vandamáli skjólstæðingsins þegar
fram í sækir en ætlað er í fyrstu.
Hvar fást upplýsingar?
Við opnun Vensla í nóvember 1998
var gefinn út kynningarbæklingur
um ráðgjöfina og sendur til allra
heimila og stofnana í Kópavogi. Tæp
20% skjólstæðinga Vensla hafa leitað
þangað fyrir tilstuðlan þessa upplýs-
ingabæklings. Reglulega hafa einnig
birst greinar um starfsemina í bæj-
arblaði Kópavogs, Kópavogspóstin-
um. Stór hópur skjólstæðinga nefna
loks að þeir hafi fengið upplýsingar
um Vensl frá vinum og úr síma-
skránni. Prestar í Kópavogi og
Heilsugæslan hafa einnig í auknum
mæli vísað fólki til Vensla.
Á þeim tveimur og hálfu ári sem
Vensl hafa verið starfrækt eru skráð
um það bil 567 viðtöl eða um 2,6 við-
töl á fjölskyldu. Langflest þeirra við-
tala sem tekin hafa verið eru viðtöl
við einstakling eldri en 18 ára. Því
næst fjölskylduviðtöl þar sem for-
eldrar koma ásamt börnum sínum.
Hjónaviðtöl þar sem erfiðleikar
hjónabandsins eru í brennidepli er
dágóður hluti af heildarmálafjöldan-
um.
Af þeim fjölskyldugerðum sem
leitað hafa til Vensla er hin hefð-
bundna fjölskylda í miklum meiri-
hluta eða í 100 málum af þeim 212
sem skráð eru hjá Venslum frá upp-
hafi. Stjúpfjölskyldur og „einstætt
foreldri“ sækja álíka mikið í Vensl.
Þau mál sem borist hafa Venslum
eru vissulega misalvarleg. Sum mál
flokkast undir forvarnir meðan önn-
ur teljast alvarleg og djúpstæð. Sá
fjöldi fjölskyldna sem leitað hefur til
Vensla bendir til þess að Kópa-
vogsbúar virðast kunna að meta
þjónustu sem þessa í bæjarfélagi
sínu. Undirritaðar vilja hvetja Kópa-
vogsbúa til að nýta sér áfram þjón-
ustu Vensla til að fyrirbyggja að
„vandamál“ nái að festa rætur og
vaxa svo mikið að það verði e.t.v. fjöl-
skyldunni um megn að leysa þau.
Árangur þró-
unarverkefnis
Jóna
Guðmundsdóttir
Vensl
Um margþættan vanda
er að ræða, segja Kol-
brún Baldursdóttir og
Jóna Guðmundsdóttir,
oftast samskipti á heim-
ili, uppeldiserfiðleikar
og hegðun barna.
Kolbrún er sálfræðingur og
Jóna er félagsráðgjafi.
Kolbrún
Baldursdóttir