Morgunblaðið - 18.12.2001, Blaðsíða 40

40 ÞRIÐJUDAGUR 18. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
má ekki gleyma því, að h
þyrlubjörgunarsveit varnar
hér einkum vegna þeirra, e
nýlega kom fram eftir
björgunarafrek hennar, ha
menn sveitarinnar bjar
mannslífum, á þeim tíma,
hefur starfað hér.
Sérstaklega var talið fr
vegna bókar Vals, að á Ke
flugvelli hefði verið reist
bygging, sem mátti nota til
kjarnorkudjúpsprengjur f
bátaleitarvélar á sjöunda
um. Var við öðru að búast,
ráðstafanir hefðu verið gerð
við hernaðarlegan viðbúna
um tíma? Á hinn bóginn
sem hafa verið í nálægð við
staði fyrir kjarnorkuvopn,
hefur verið gripið til þeirr
isráðstafana í Keflavíku
sem einkenna slíka staði
segir Valur, að hann hafi ek
vísbendingar um, að kjarn
hafi verið hér á landi.
Valur lýsir ýmsum þáttu
skiptum Íslendinga og varn
eins og vegna dvalar blökku
Keflavíkurflugvelli og
vegna Keflavíkursjónvarp
um, einkum varðandi póstmódern-
ismann og „kvenbundar myndir“ af
dvöl Bandaríkjahers gagnvart „karl-
lægum þjóðernisáróðri“.
* * *
Þegar þessi saga er lesin, blasir
við, að samskipti íslenskra og banda-
rískra stjórnvalda hafa þróast og
slípast á tveimur meginforsendum:
Í fyrsta lagi er hin
pólitíska umgjörð
varnarsamstarfsins
skýr. Af hálfu Banda-
ríkjamanna var aldr-
ei hreyft neinum efa-
semdum um pólitískt
og hernaðarlegt gildi
þess, að eiga tvíhliða
varnarsamstarf við
Íslendinga. Banda-
rísk stjórnvöld hafa
leitast við að koma til
móts við óskir ríkis-
stjórna Íslands í
flestu tilliti, en þau
hafa oftar en einu
sinni staðið frammi
fyrir því, að afstaða
íslenskra stjórnmála-
manna mótast ekki af
gæslu öryggishags-
muna þjóðar sinnar heldur valdabar-
áttu heima fyrir. Sendiherrar
Bandaríkjanna hafa einnig dregist
inn í átök milli stjórnmálaflokka,
sem í raun eiga ekkert skylt við eðli
og efni varnarsamningsins eða sam-
skipti Íslands og Bandaríkjanna.
Í öðru lagi létu íslensk stjórnvöld
sér almennt í léttu rúmi liggja, hvað
gerðist hernaðarlega í Keflavíkur-
stöðinni. Innan íslenska stjórnar-
ráðsins var lítil ef nokkur sérfræði-
leg þekking á hernaðarstefnu NATO
og framkvæmd hennar og aðgangur
að öllum herfræðilegum upplýsing-
um hér á landi var takmarkaður, því
að innra öryggiskerfi ríkisins sam-
ræmdist ekki kröfum NATO um
þetta efni fyrr en á sjöunda áratugn-
um. Örfáir íslenskir stjórnmálamenn
og embættismenn hafa í tímans rás
lagt sig eftir þekkingu, sem dugar til
að leggja sjálfstætt mat á þróun ör-
yggismála frá hernaðarlegum sjón-
arhóli og ræða þau þannig á rök-
studdum, íslenskum forsendum við
annarra þjóða menn. Er í raun dap-
urlegt að kynnast því af frásögn
Vals, hve þeir Ólafur Jóhannesson
forsætisráðherra og Einar Ágústs-
son utanríkisráðherra voru bjargar-
lausir í viðræðum um þessi mál við
erlenda starfsbræður sína. Varnar-
leysisstefna vinstri stjórnarinnar
1971 til 1974 byggðist á andúð á
Sjálfstæðisflokknum og Alþýðu-
flokknum. Stefnan gekk á hinn bóg-
inn þvert á hernaðarlega þróun á
Norður-Atlantshafi, þar sem mikil-
vægi Íslands jókst í réttu hlutfalli við
vaxandi flug- og flotaumsvif Sovét-
ríkjanna. Spyrja má: hvaða minn-
ingu skilur röklítil kröfugerð af hálfu
íslenskra stjórnvalda árin 1971 til
1974 eftir innan bandaríska stjórn-
kerfisins eða á vettvangi NATO?
Þótt enginn forystumaður íslenskra
stjórnmála þessa tíma sé enn virkur
á stjórnmálavettvangi, má geta þess,
að Donald Rumsfeld, varnarmála-
ráðherra Bandaríkjanna, var til
dæmis fastafulltrúi lands síns hjá
NATO á þeim árum, þegar harðast
var tekist á um varnarsamninginn
og útfærslu landhelginnar í 50 sjó-
mílur 1972 og kom hann verulega við
sögu, þegar leitast var við að miðla
málum á vettvangi NATO.
* * *
Af frásögn Vals blasir við, að allt
frá því að bandaríski flotinn tók við
rekstri Keflavíkurstöðvarinnar af
flughernum árið 1961, hafa íslenskir
ráðamenn, sem bera hag varnarsam-
starfs þjóðanna fyrir brjósti, haft af
því ábyggjur, að Bandaríkjamenn
kunni að kalla orrustuþotur sínar frá
Íslandi. Þær eru taldar sýnilegasta
táknið fyrir Íslendinga um að land
þeirra sé varið, þótt í hugum Banda-
ríkjamanna skipti kafbátavarnir frá
Íslandi meginmáli. Þegar rætt er um
orrustuþoturnar og veru þeirra hér,
DR. VALUR Ingimundarson gaf
árið 1996 út bókina Í eldlínu kalda
stríðsins um samskipti Íslands og
Bandaríkjanna 1945–
1960 og sendir nú frá
sér framhald hennar
undir heitinu Upp-
gjör við umheiminn,
samskipti Íslands og
Bandaríkjanna og
NATO 1960–1974, ís-
lensk þjóðernis-
hyggja, vestrænt
samstarf og land-
helgisdeilan. Nafn
bókarinnar rökstyð-
ur Valur með því, að
árið 1973 hafi Íslend-
ingar að nýju gert
upp við umheiminn
eins og 1949 og 1951,
þegar þrjú mál skör-
uðust í fyrsta sinn:
landhelgismálið, her-
málið og NATO-að-
ildin. Hann segir í lok bókar sinnar:
„Því uppgjöri lauk að hluta til með
stjórnarskiptunum árið 1974, en
ekki að fullu fyrr en eftir þorska-
stríðið við Breta árið 1976. Í þessu
uppgjöri var aftur tekist á um
grundvallarhagsmuni: eðli tengsla
Íslands við vestræn ríki; aftur var
öllum tiltækum vopnum beitt í þess-
ari pólitísku baráttu og aftur lauk
uppgjörinu með sigri þeirra þjóð-
félagsafla sem vildu náin tengsl við
Bandaríkin og bandalagsríkin í
NATO.“
Niðurstaða Vals er með öðrum
orðum sú bæði í fyrri bók hans og
hinni síðari, að þeir hafi orðið undir í
deilunni um íslensk utanríkis- og ör-
yggismál, sem héldu fram málstað
einangrunar frá vestrænum ríkjum
og vildu slíta samstarf við þau í varn-
armálum. Þessa niðurstöðu sína
byggir Valur á rannsóknum í skjala-
söfnum á Íslandi, Bandaríkjunum,
Belgíu, Bretlandi og Kanada. Auk
stjórnarráðsskjala leitar hann heim-
ilda í gögnum félagasamtaka, stjórn-
málaflokka, flokksblaða og tímarita.
Hann leggur ekki upp úr viðtölum af
ráðnum hug, eins og hann orðar það,
þótt hann hafi leitað til einstakra
þátttakenda í atburðum áranna til að
afla frekari upplýsinga. Segist hann
ekki hafa sérstaklega góða reynslu
af viðtölum við slíka þátttakendur,
minnið sé ekki aðeins brigðult held-
ur hafi breyttur tíðarandi bein áhrif
á sögulegar minningar, þeir hafi eitt
þröngt sjónarhorn sem oft og tíðum
markist af því að þeir hafi ekki upp-
lýsingar frá öðrum hliðum. Þetta
skal ekki dregið í efa en minnt á hitt,
að skjallegar heimildir segja ekki
alla söguna heldur og í stjórnkerfinu
eru frásagnir stundum ekki síður
samdar til að styrkja stöðu höfund-
arins innan kerfisins en veita hlut-
lægar upplýsingar. Fræðilegri könn-
un á þessum hluta Íslandssögunnar
lýkur ekki fyrr en allar tiltækar
heimildir hafa verið skoðaðar.
Í bókinni snúast 94 blaðsíður um
tímabilið frá 1960 til 1971, það er við-
reisnaráratuginn, þegar ríkisstjórn
Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks
sat við völd. Á 146 blaðsíðum er gefin
lýsing á uppnáminu, sem ríkti árin
1971 til 1974 í tíð fyrsta ráðuneytis
Ólafs Jóhannessonar með þátttöku
Framsóknarflokks, Alþýðubanda-
lags og Samtaka frjálslyndra og
vinstrimanna. Í inngangi gerir höf-
undur grein fyrir efnistökum sínum
og dregur síðan saman niðurstöður í
lokin og fellir þær að nokkrum
fræðilegum kenningum, sem eru
honum leiðarljós við greininguna.
Hér verður ekki fjallað sérstaklega
um þennan fræðilega þátt, enda ekki
forsendur til þess, þótt sú skoðun
skuli látin í ljós, að þessi greining er
til leiðbeiningar fyrir leikmann, þótt
stundum virðist næsta langt seilst til
að fella atburðarásina að kenningun-
BÆKUR
Utanríkismál – stjórnmál
Höfundur: Valur Ingimundarson.
Vaka-Helgafell 2001. 421 bls.
Uppgjör við umheiminn
Að læra af sög
Valur
Ingimundarson
Ráðherrar Alþýðubanda
1971–1974, þeir Lúðvík
Kjartansson iðnaðarráðh
lyndra og vinstrimanna, M
Ólafur Jóhannesson og E
haustið 1973 er þe
ÓÞARFAR HINDRANIR Í
VEGI FRJÁLSRA VIÐSKIPTA
FIMMTÍU ÁR Í FORYSTU ÚTGÁFU-
FÉLAGS MORGUNBLAÐSINS
Í dag er hálf öld liðin frá því, að Har-aldur Sveinsson, stjórnarformaðurÁrvakurs hf., útgáfufélags Morgun-
blaðsins, tók fyrst sæti í stjórn félagsins,
þá 26 ára gamall, og hefur hann setið
fundi þess síðan. Hann varð formaður
stjórnar útgáfufélagsins 1955 og þar til
hann varð framkvæmdastjóri Morgun-
blaðsins 1968. Við stjórnarformennsku
tók hann á nýjan leik 1995, þegar hann lét
af störfum sem framkvæmdastjóri.
Á þessari hálfu öld hafa orðið mikil um-
skipti í starfsemi Árvakurs hf. og útgáfu
Morgunblaðsins.
Stjórnendur félagsins hafa tvisvar
sinnum á þessu tímabili staðið að bygg-
ingu stórhýsa yfir starfsemina. Í fyrra
skiptið, þegar Aðalstræti 6 var reist, sem
þá var eitt helzta táknið í Reykjavík um
nýja tíma í viðskiptalífinu á Íslandi.
Morgunblaðið flutti starfsemi sína í það
hús árið 1956 og þá um leið var ný blaða-
pressa tekin í notkun.
Árið 1993 flutti Morgunblaðið í nýtt
hús við Kringluna og er nú svo komið að
húsið má ekki minna vera átta árum
seinna. Undanfarin misseri hafa stjórn-
endur Árvakurs hf. hugað að byggingu
nýs prentsmiðjuhúss í stað þess, sem tek-
ið var í notkun árið 1984.
Á hálfri öld hefur hvað eftir annað orð-
ið tæknibylting í útgáfu Morgunblaðsins,
en það var ekki sízt í höndum Haraldar
Sveinssonar, sem framkvæmdastjóra
blaðsins á þeim tíma, að hafa forystu um
hana og þær miklu fjárfestingar, sem ný
tækni hefur kallað á. Hvað eftir annað á
þessu tímabili hefur Morgunblaðið tekið
ný tölvukerfi í notkun og má segja, að
blaðið hafi í þeim efnum verið í fremstu
röð dagblaða á Vesturlöndum.
Á hálfri öld hefur Morgunblaðið þrisv-
ar sinnum tekið í notkun nýja prentvél en
prentvélar, sem prenta dagblöð, eru mikil
mannvirki. Um þessar mundir vinnur út-
gáfustjórnin enn á ný að kaupum á nýrri
prentvél.
Fyrir nokkrum áratugum var Harald-
ur Sveinsson spurður að því í útvarpsvið-
tali á tímamótum í sögu Morgunblaðsins
hver væri lykillinn að farsæld blaðsins og
Árvakurs hf. Hann svaraði spurningunni
á þá leið, að það hefði verið gæfa Morg-
unblaðsins að fá gott fólk til starfa.
Fáir menn eiga meiri heiður af því en
Haraldur Sveinsson, að vel hefur tekizt til
í þeim efnum. Hann hefur haft einstakt
lag á því að laða fólk saman til starfa,
jafnt starfsfólk sem meðstjórnendur, og
skapa það andrúm á Morgunblaðinu sem
vinnustað, að þar hefur fólk unnið áratug-
um saman og reynsla hinna eldri komið
saman við kraft og hugsjónir hinna yngri.
Það hefur verið farsæld Morgunblaðs-
ins, að eigendur þess hafa kunnað að eiga
dagblað, sem er ekki endilega sjálfgefið.
Haraldur Sveinsson hefur verið forystu-
maður, sem notið hefur almennra vin-
sælda starfsmanna og virðingar út á við.
Á þessum tímamótum færir Morgunblað-
ið honum þakkir fyrir ómetanleg störf í
þágu blaðsins.
Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) hefurkomizt að þeirri niðurstöðu að þrjú
atriði í íslenzkum jarðalögum brjóti í
bága við grundvallarreglur samningsins
um Evrópskt efnahagssvæði. Þar er ann-
ars vegar um að ræða reglur um frjálsar
fjármagnshreyfingar, þ.m.t. frjáls fast-
eignaviðskipti, og hins vegar um frjálsan
staðfesturétt, þ.e. rétt til að stofna fyr-
irtæki í öðru EES-ríki. Þau lagaákvæði,
sem um ræðir, eru í fyrsta lagi að bæði
sveitarstjórn og jarðanefnd verði að
veita samþykki sitt fyrir sölu jarða; í
öðru lagi að til þess að fá að nýta jörð til
landbúnaðar verði kaupandinn að hafa
starfað við landbúnað hér á landi í tvö ár;
og í þriðja lagi forkaupsréttur sveitarfé-
laga á jörðum.
ESA bendir m.a. á að bara það að
sveitarstjórnir og jarðanefnd verði að
veita leyfi sitt fyrir sölu á bújörðum, sé
hindrun í vegi frjálsra viðskipta. Sam-
kvæmt jarðalögum mega sveitarstjórn
og jarðanefnd leggjast gegn sölu jarðar
ef hún er „andstæð hagsmunum sveitar-
félagsins“ og ESA segir að í þessu felist
svo víðtækt vald, að það geti gert regl-
urnar um frjálsa fjármagnsflutninga að
dauðum bókstaf hvað varðar viðskipti
með jarðir. Stofnunin bendir jafnframt á
að lagaákvæðin um búsetu og landbún-
aðarstörf á Íslandi mismuni erlendum
borgurum, sem séu e.t.v. engu síðri
bændur en þeir, sem starfað hafa í ís-
lenzkum landbúnaði. Eins og ESA vekur
athygli á, þarf hins vegar ekkert opin-
bert samþykki og forkaupsréttur gildir
ekki heldur þegar jarðareigandi ráðstaf-
ar jörð til ættingja síns, jafnvel þótt sá
ættingi sé ekki bóndi og hafi ekkert endi-
lega starfað í íslenzkum landbúnaði í tvö
ár.
Jarðalögunum var breytt á sínum tíma
vegna þess ótta, sem fram kom um að að-
ild Íslands að Evrópska efnahagssvæð-
inu hefði í för með sér að útlendingar
keyptu hér heilu sveitirnar. Á sínum
tíma var á það bent að hætta væri á að
þær takmarkanir, sem settar voru með
jarðalögunum, myndu brjóta í bága við
EES-samninginn og nú kemur á daginn
að ESA er sama sinnis. Lagabreytingin
var reyndar ekki samþykkt fyrr en 1995,
en þá hafði EES-samningurinn verið í
gildi í rúmt ár og var þegar komið í ljós
að afar takmörkuð ásókn var af hálfu út-
lendinga í íslenzkar bújarðir. Það hefur
ekki breytzt. Raunar má færa rök fyrir
því að ef eitthvað er geti jarðalögin að-
allega stuðlað að því að hindra viðskipti
með jarðir hér innanlands og verðfella
eignir bænda, sem vilja bregða búi. Hver
ættu líka að vera rökin fyrir því að um
viðskipti með bújarðir ættu að gilda ein-
hverjar aðrar reglur en um fasteignavið-
skipti yfirleitt?
Það er löngu komið í ljós að ótti manna
við að útlendingar keyptu hér upp heilu
atvinnugreinarnar og landsvæðin vegna
aðildar landsins að EES var ástæðulaus.
Og hver er akkurinn í því að torvelda er-
lendum mönnum að hefja hér búrekstur?
Er það betra fyrir byggðaþróun á Íslandi
og framtíð landbúnaðarins að Íslending-
ar kaupi bújarðir undir sumarbústaði en
að útlendingar kaupi þær til að stunda
þar búskap?
Það er ósköp einfaldlega engin þörf á
þeim lagaákvæðum, sem ESA gagnrýn-
ir. Það er því skynsamlegra fyrir íslenzk
stjórnvöld að breyta jarðalögunum en að
hætta á málsókn fyrir EFTA-dómstóln-
um með þeirri fyrirhöfn og kostnaði fyrir
skattgreiðendurna sem slíku fylgir.