Morgunblaðið - 18.12.2001, Qupperneq 41

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 18. DESEMBER 2001 41
hin öfluga
rliðsins er
en eins og
frækilegt
afa starfs-
rgað 300
sem hún
fréttnæmt
eflavíkur-
afskekkt
að geyma
fyrir kaf-
áratugn-
en þessar
ðar miðað
að á þess-
vita þeir,
geymslu-
að aldrei
ra örygg-
urstöðinni,
. Raunar
kki fundið
norkuvopn
um í sam-
narliðsins
umanna á
deilunum
psins auk
þess sem hann rekur, hve fast ís-
lensk stjórnvöld stóðu á hinum
ströngu útivistarreglum liðsmanna í
Keflavíkurstöðinni. Allt eru þetta
börn síns tíma og segja meira um ís-
lenskt þjóðfélag en Bandaríkjamenn
og ótta okkar Íslendinga við sam-
neyti við annarra þjóða menn. Get-
um við fetað okkur þannig áratugi og
árhundruð aftur í tímann og undrast
þær grillur, sem menn gerðu sér
vegna hluta, sem þykja skrýtilegir
nú á tímum, en skiptu áður miklu.
* * *
Á tímum viðreisnarstjórnarinnar í
þingkosningum 1967 naut Fram-
sóknarflokkurinn góðs gengis og
fékk 28,1% atkvæða, en þá var Ey-
steinn Jónsson, formaður flokksins,
og hallaðist hann æ meira til vinstri,
einkum í utanríkismálum, fyrir
þrýsting háværs hóps meðal ungra
framsóknarmanna, sem laut forystu
Ólafs Ragnars Grímssonar. Ey-
steinn vék úr formennsku í flokkn-
um 1968 fyrir Ólafi Jóhannessyni,
sem leitaðist við að sætta hina ólíku
arma flokksins og stjakaði Ólafi
Ragnari og félögum úr flokknum.
Sama flokksþing og kaus Ólaf Jó-
hannesson formann samþykkti, að
samið yrði við Bandaríkjamenn um
brottför varnarliðsins á fjórum ár-
um. Varð þannig samhljómur milli
framsóknarmanna og Alþýðubanda-
lagsmanna í andstöðu við Banda-
ríkjamenn og varnarsamstarfið á
sama tíma og vaxandi óþreyju gætti
í flokkunum eftir að komast í rík-
isstjórn. Hannibal Valdimarsson
klauf sig út úr Alþýðubandalaginu
1969 og stofnaði Samtök frjálslyndra
og vinstrimanna, sem einnig voru
andvíg varnarsamstarfinu á þessum
tíma. Í kosningabaráttunni vorið
1971 sameinuðust framsóknarmenn
og alþýðubandalagsmenn um ein-
hliða útfærslu landhelginnar í 50 sjó-
mílur 1. september 1972 og síðar
gerðist flokkur Hannibals aðili að
þessu samkomulagi. Stjórnarand-
stöðuflokkarnir voru einnig þeirrar
skoðunar, að hinn 10 ára gamli
samningur viðreisnarstjórnarinnar
við Breta um lausn deilunnar vegna
útfærslu landhelginnar í 12 mílur,
hefði verið svik við málstað þjóðar-
innar. Þegar þessir þrír vinstriflokk-
ar mynduðu ríkisstjórn að kosning-
um loknum, var einsýnt, að þeir
mundu vinna að því að ná þessu tví-
þætta markmiði í utanríkismálum,
að færa einhliða út landhelgina og
semja við Bandaríkjamenn um
brottför varnarliðsins eða hugsan-
lega rifta varnarsamningnum ein-
hliða.
Meginefni bókar Vals Ingimund-
arsonar fjallar eins og áður sagði um
uppgjörið, sem varð vegna þessarar
stefnu. Markmiðið náðist í landhelg-
ismálinu en nýttist flokkunum þrem-
ur ekki sem skyldi til pólitísks fram-
dráttar. Í fyrsta lagi vegna þess að
samningurinn, sem Ólafur Jóhann-
esson gerði við Edward Heath, for-
sætisráðherra Breta, um lausn deil-
unnar haustið 1973, rauf trúnað milli
framsóknarmanna og alþýðubanda-
lagsmanna í ríkisstjórninni. Í öðru
lagi þar sem þingflokkur sjálfstæð-
ismanna tók árið 1973 af skarið um,
að fiskveiðilögsagan yrði færð út í
200 sjómílur. Var það gert 15. októ-
ber 1975.
Í þingkosningunum 1974 vann
Sjálfstæðisflokkurinn góðan sigur
og jók fylgi sitt um rúm 6% í 42,7%
en flokkurinn barðist gegn varnar-
leysisstefnu vinstri stjórnarinnar,
eftir að hafa verið andvaralaus í
varnarmálum fyrir kosningar 1971
og tapað umræðunum um landhelg-
ismálið þá. Snemma árs 1974 rituðu
55.522 kjósendur (ekki 55.222 eins
og segir í bók Vals) undir áskorun
Varins lands gegn brottför varnar-
liðsins, sem sýndi pólitískt haldleysi
varnarleysisstefnunnar.
Heimildir Vals og mat hans sjálfs
hnígur að því, að landhelgisdeilan
hafi ógnað varnarsamstarfinu við
Bandaríkjamenn og jafnvel aðildinni
að NATO. Hafi svo verið bendir
stuðningur við Varið land og Sjálf-
stæðisflokkinn til þess að á fáeinum
mánuðum hafi afstaðan breyst vest-
rænu varnarsamstarfi í vil. Frá 1974
hefur engin ríkisstjórn haft brottför
varnarliðsins eða úrsögn úr NATO á
stefnuskrá sinni.
* * *
Allir eiga að vita að þeir, sem læra
ekki af sögunni, munu fyrr eða síðar
lenda í ógöngum. Þann lærdóm má í
fyrsta lagi draga af sögunni sem Val-
ur Ingimundarson segir í þessari
bók, að það er tvíbent og hættulegt
fyrir stjórnmálaflokk að fara af stað
með mál, sem snertir lífshagsmuni
þjóðarinnar út á við, ef sundrung er
um málið innan hans. Er þá betur
heima setið en af stað farið, eins og
sést best á óförum Framsóknar-
flokksins við að framkvæma varnar-
leysisstefnuna 1971–1974. Að lokum
varð það ekki höfuðmarkmið Ólafs
Jóhannessonar að semja við Banda-
ríkjamenn í anda stjórnarsáttmála
ríkisstjórnar sinnar heldur að
slökkva þann eld, sem hann sjálfur
kveikti við myndun stjórnarinnar, og
var ekki aðeins að granda ríkis-
stjórninni heldur sjálfum Fram-
sóknarflokknum.
Í öðru lagi er ekki unnt að leiða
mál til lykta í viðræðum við annarra
þjóða menn, ef samningsmarkmið og
leiðir að þeim hafa ekki verið skil-
greind og tryggt að þau njóti stuðn-
ings á heimavelli. Framganga ein-
stakra manna í ríkisstjórn Ólafs
Jóhannessonar í viðræðum út á við
um landhelgismálið og varnarmálin
er með miklum eindæmum. Utanrík-
isráðherra gat oft ekki sagt neitt um
stefnu ríkisstjórnarinnar í varnar-
málum í viðræðum við erlenda
starfsbræður og leitaði jafnvel ráða
um það hjá bandaríska sendiherran-
um í Reykjavík, hvernig hann ætti
að haga eigin málflutningi. Sendi-
herrar Íslands voru án fyrirmæla á
mikilvægum fundum, til dæmis í
NATO. Ráðaleysi stjórnmálamann-
anna og sjálfsbjargarviðleitni stjórn-
arerindreka varð til þess, að í sum-
um tilvikum gengu þeir lengra í
túlkun sinni á stefnu ríkisstjórnar-
innar en umboð þeirra heimilaði.
Í þriðja lagi veldur brotthvarf
flokksmálsgagna á borð við Tímann,
Þjóðviljann og Alþýðublaðið því að
allar opinberar umræður verða
bragðdaufari en ella og sagnfræð-
ingar missa heimildir, sem gegna til
dæmis miklu hlutverki í þessari bók
Vals Ingimundarsonar. Morgun-
blaðið kemur þó enn fyrir sjónir okk-
ar, en framganga þess í varnar- og
öryggismálum setur sterkan svip á
þessa sögu alla. Stundum er látið að
því liggja að nú séu aðrir og betri
tímar fyrir Morgunblaðið en á árum
kalda stríðsins. Flest rennir á hinn
bóginn stoðum undir þá skoðun að
einörð afstaða Morgunblaðsins gegn
varnarleysisstefnu vinstristjórna og
í þágu íslenskra öryggishagsmuna á
tímum kalda stríðsins verði talin
sanna best mikilvægt hlutverk
blaðsins á síðari helmingi tuttugustu
aldarinnar, þegar Íslendingar urðu
virkir þátttakendur í alþjóðastjórn-
málum og urðu að gera upp við sjálfa
sig stöðu sína á alþjóðavettvangi.
Í fjórða lagi sýnir þessi saga Vals
að Íslendingar eiga annars konar
hagsmuna að gæta gagnvart Banda-
ríkjunum en Evrópuþjóðum. Innan
íslenska stjórnkerfisins og meðal
stjórnmálamanna er fyrir hendi
meiri og betri reynsla af vinsamleg-
um, tvíhliða samskiptum um við-
kvæm hagsmunamál þjóðarinnar við
Bandaríkin en nokkurt annað ríki.
Þetta nána, tvíhliða samstarf Íslands
og Bandaríkjanna kæmi væntanlega
til róttækrar endurskoðunar, ef Ís-
lendingar ákvæðu að gerast aðilar að
Evrópusambandinu.
* * *
Valur Ingimundarson sýnir mikla
og lofsverða elju með þeim frum-
rannsóknum, sem búa að baki bóka
hans, Ísland í eldlínu kalda stríðsins
og Uppgjör við umheiminn. Hann
sækir efnivið í mikilvægar heimildir,
sem hafa ekki verið kannaðar með
íslenskum augum áður og nær vel
utan um það efni, sem er andlag
rannsókna hans. Valur leggur kapp
á að bregða upp sem víðastri mynd
af innlendri stjórnmálaþróun með
utanríkismál og einkum samskiptin
við Bandaríkin að leiðarljósi. Efnið
setur hann fram með hliðsjón af
fræðilegum greiningarkenningum
og textinn er ef til vill ekki alltaf
árennilegur fyrir þann, sem þekkir
lítið eða ekkert til málavaxta. Oft er
mikið sagt í fáum orðum, enda efni-
viðurinn meiri en rými leyfir.
Með bókinni Uppgjör við um-
heiminn opnar Valur Ingimundar-
son okkur sýn á hluta íslenskrar
stjórnmálasögu, sem hefur lítt eða
alls ekki verið fyrr kannaður. Hann
segir fyrsta orð sagnfræðings um
marga þætti þessarar sögu en ekki
endilega hið síðasta, því að marga
þræði má rekja dýpra og vafalaust
skýra í öðru ljósi. Það er mikils virði,
að gengið sé til uppgjörs á samtíma-
sögu okkar Íslendinga af jafnmikl-
um krafti og Valur gerir, án þess að
draga nokkuð undan af því, sem
hann telur máli skipta.
Björn Bjarnason
gunni
alagsins í vinstristjórn Ólafs Jóhannessonar
Jósepsson sjávarútvegsráðherra og Magnús
herra ásamt öðrum ráðherra Samtaka frjáls-
Magnúsi Torfa Ólafssyni menntamálaráðherra.
AP
Edward Heath fyrir framan Downingstræti 10
eir sömdu um lausn 50 mílna deilunnar.
NÝR ráðherra norrænssamstarfs og sjávarút-vegs í Noregi, SveinLudvigsen, segir að hug-
myndir séu uppi um að margfalda út-
flutningsverðmæti á fiski og öðrum
sjávarfurðum í Noregi á næstu ár-
um, aðallega með aukningu á fisk-
eldi. Ákveðið hefði verið að auka op-
inber framlög vegna þorskeldis.
„Fiskur er þrátt fyrir allt næst-
stærsti útflutningsatvinnuvegur
okkar Norðmanna og vaxtartæki-
færin eru mest í honum,“ sagði
norski ráðherrann á blaðamanna-
fundi í Þjóðmenningarhúsinu í gær
með Siv Friðleifsdóttur umhverfis-
ráðherra og Árna Mathiesen sjávar-
útvegsráðherra.
Auk sjávarútvegsmála ræddu ráð-
herrarnir þrír meðal annars um
hættuna á geislamengun frá Kóla-
skaga, um þrávirk, lífræn efni, bætt
matvælaeftirlit og málefni barna og
unglinga. Ludvigsen nefndi að nýja
stjórnin í Noregi hefði strax sýnt
áhuga á að beita sér mjög gegn
Sellafield-endurvinnsluverinu.
Vilja selja Íslendingum
hvalafurðir
Norski ráðherrann sagði að Norð-
menn vildu selja Íslendingum hvalaf-
urðir. Væri nú verið að kanna þau
mál og vonast til að af því gæti orðið
á næsta ári. Einnig væri verið að at-
huga útflutning til Japans.
„Við teljum að þetta sé spurningin
um góða og skynsamlega nýtingu á
náttúrunni,“ sagði Ludvigsen. Vax-
andi skilningur ríkti nú í heiminum á
sjónarmiðum þeirra sem teldu nauð-
synlegt að stunda takmarkaðar hval-
og selveiðar og tryggja þannig jafn-
vægi í lífríki hafsins. Neikvæð við-
brögð við hvalveiðum Norðmanna
hefðu orðið minni en margir hefðu
spáð.
Hann sagði að sjávarútvegurinn
væri mikilvægasta atvinnugreinin í
Norður-Noregi. „Við gerum okkur
vonir um að þróa mjög fiskvinnsluna
og sjávarútveginn í Noregi. Nú er út-
flutningurinn á sjávarfangi um 35
milljarðar norskra króna (nær 400
milljarðar ísl. króna) á ári en gæti eft-
ir 20 ár orðið allt að 250 milljarðar. Þá
er átt við hefðbundnar veiðar, fiskeldi
og nýtingu á aðferðum líftækni,“
sagði ráðherrann. Mikil áhersla væri
nú lögð á að efla sjávarútveginn þótt
ekki yrði aukning að ráði í hefð-
bundnum veiðum á bolfiski. En hægt
yrði að bæta vinnslu og nýtingu á
ýmsum sjávarafurðum. Einnig væri
stöðugt verið að finna nýjar leiðir til
að nýta hvers kyns aukaafurðir frá at-
vinnugreininni í lyfjaiðnaði og til
framleiðslu fegrunarlyfja. Stjórnin
hefði lagt fram tillögur um aukið fé til
þorskeldistilrauna og fleiri nýjar teg-
undir kæmu til greina.
Morgunblaðið spurði Ludvigsen
hvort erfiðara væri nú en áður að fá
norrænu þjóðirnar þrjár sem eru í
Evrópusambandinu (ESB) til að
sýna vestnorrænu samstarfi áhuga.
„Eftir að kommúnisminn hrundi í
Evrópu hefur áhuginn á Eystra-
saltsríkjunum og norðvestursvæð-
um Rússlands aukist á Norðurlönd-
um. Ef ríki í austurhluta álfunnar
ganga í sambandið er ljóst að menn
verða að leggja harðar að sér til að
halda sambandinu við vestnorrænu
svæðin.
Þetta er mikið verkefni og ljóst að
það verður erfiðara en áður. Margt
dregur athyglina í aðrar áttir en því
brýnna er að við Norðmenn hættum
ekki að horfa til vesturs. Íslendingar
og Norðmenn standa utan við Evr-
ópusambandið og eiga því sameigin-
lega hagsmuni af því að efla tvíhliða
samskipti sín. Þá getum við notað
okkur sameiginlega brú inn í ESB-
samvinnuna, þ.e. samninginn um
Evrópska efnahagssvæðið [EES].“
Breytingar á EES-
samningnum
– Halldór Ásgrímsson hefur lagt
til að reynt verði að fá sambandið til
að samþykkja umbætur á EES en
norsk stjórnvöld hafa verið lítt fús að
hrófla nokkuð við samningnum.
Hver er staðan núna?
„Við getum séð fyrir okkur að
gerðar verði ákveðnar tæknilegar
breytingar og aðlögun. En við hyggj-
umst ekki breyta afstöðunni umtals-
vert frá því sem var í tíð stjórnar
Verkamannaflokksins. Við tökum til
greina það sem íslenski utanríkisráð-
herrann hefur sagt en ég legg
áherslu á að stjórnir Noregs og Ís-
lands verða að skýra og styrkja laga-
legar og stjórnmálalegar röksemdir
sínar í vinnunni sem er framundan.
Sameiginlegir hagsmunir okkar
krefjast þess að við stækkun Evr-
ópusambandsins verði tekið tillit til
okkar sjónarmiða.“
– Telurðu að von sé á breytingum
á sjávarútvegsstefnu ESB á næst-
unni?
„Ég hef átt fundi með Franz
Fischler, sem fer með sjávarútvegs-
mál í framkvæmdastjórn ESB og
mér hefur skilist að þeir vilji stefna
að því að nýta auðlindina meira með
langtímasjónarmið og sjálfbæra þró-
un í huga.
Síðast tókst okkur að semja við
sambandið um kolmunnaveiðar. Því
miður tókst ekki að ná samningum
sem Íslendingar og Færeyingar
gætu átt aðild að og það mun senni-
lega verða til þess að meðferðin á
þessum stofnum versnar, ég tel að
veiðikvótarnir séu of stórir. Norð-
menn og ESB vildu setja aukin tak-
mörk við veiðinni og í þetta sinn vildi
sambandið sem sagt þrengri skorður
en aðrir. Ég held að ESB sé að
breyta afstöðu sinni til fiskveiði-
stjórnunar og það í rétta átt. Þess
vegna er mikilvægt að Norðmenn og
Íslendingar séu ekki allt í einu röng-
um megin borðsins í slíkum málum.
Við viljum að Norðmenn og Ís-
lendingar standi eins vel saman um
góða fiskveiðistjórnun og hægt er.
Og andrúmsloftið í samskiptunum
er að minnsta kosti gott núna, ég
komst að raun um það á fundunum
með Árna og Siv. Ég er því bjart-
sýnn á vestnorrænt samstarf í fram-
tíðinni,“ segir Svein Ludvigsen, nýr
sjávarútvegsráðherra Noregs.
Morgunblaðið/Kristinn
Árni Mathiesen sjávarútvegsráðherra, Svein Ludvigsen, sjávarút-
vegsráðherra Noregs, og Siv Friðleifsdóttir umhverfisráðherra.
Vaxtartæki-
færin í fiski
Nýr sjávarútvegsráðherra Noregs
bjartsýnn á vestnorrænt samstarf