Morgunblaðið - 22.06.2002, Síða 40

UMRÆÐAN
40 LAUGARDAGUR 22. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÍSLENSK tunga á mörg orðyfir ýmis fyrirbæri, athafnirog eiginleika. Það ætti þvíekki að þurfa að vefjast fyr-
ir þeim sem tala málið og skrifa að
auka texta sinn fjölbreytni með því
að velja ekki alltaf sama orðið um
sama hlutinn.
Þrátt fyrir það ber nokkuð á því
að einstök orð verða svo fyrirferð-
armikil í málinu að þau nánast
ryðja burt öðrum orðum sömu eða
svipaðrar merkingar. Meðal rúm-
frekra orða er lýsingarorðið ásætt-
anlegur og andheiti þess, óásætt-
anlegur. Þegar umsjónarmaður
ætlaði að leita á náðir Ritmáls-
skrár Orðabókar Háskólans á Net-
inu og forvitnast um aldur dæma
greip hann í tómt – engin dæmi
fundust um orðin. Þykir umsjón-
armanni þessi dæmaskortur benda
til þess að orðin séu tiltölulega ný í
málinu. Annað sem styður þá til-
gátu er að í annarri útgáfu Ís-
lenskrar orðabókar (1983) er orðin
hvergi að finna en ásættanlegur
hefur ratað inn í þriðju útgáfu
hennar, tölvuorðabókina frá 2000.
Ýmsir viðmælendur umsjón-
armanns fullyrða að þeir hafi fyrst
heyrt þessi orð hrjóta ónafn-
greindum ráðherra af vörum á ní-
unda áratug tuttugustu aldar. Síð-
an hafi fjölmiðlar tekið
útbreiðsluna að sér.
En hvað á þetta orðagjálfur um
orðaleppa þessa tvo að þýða? Eru
þeir nokkuð verri eða ljótari en til
dæmis orðin áreiðanlegur eða
óáreiðanlegur, árennilegur eða
óárennilegur, sem líkt eru samsett
og hafa löngu unnið sér þegnrétt í
íslensku? Því er til að svara að um-
sjónarmaður amast ekki við orð-
unum á fagurfræðilegum for-
sendum – þá yrði einnig að reka
hornin í óáreiðanlegur og óárenni-
legur. Það sem honum þykir slæmt
er hversu herská orðin ásætt-
anlegur og óásættanlegur eru og
hafa nánast lagt undir sig merk-
ingarsvið þar sem mörg eldri orð,
sum þjálli og öll fallegri að mati
hans, hafa lengi deilt í sátt og sam-
lyndi. Þar hefur viðunandi orðið
einna harðast úti og andheiti þess,
óviðunandi. Einnig má benda á
orðin aðgengilegur, boðlegur,
tækur, bærilegur, þolanlegur,
sæmilegur og viðeigandi (og and-
heiti þeirra) þar sem þau henta
samhengis vegna.
Nýjum orðum er ætlað að auðga
málið og mörg þeirra gera það sem
betur fer. En þegar þau taka upp á
því að útrýma mörgum orðum sem
fyrir eru í málinu og þjóna hlut-
verki sínu með prýði er lítill fengur
að þeim – þau gera tunguna fátæk-
ari. Þau eru eins og minkur sem
tekur sér bólfestu þar sem fyrir er
fjölskrúðugt dýralíf – að vísu bæt-
ist ein tegund í fánuna um stund-
arsakir en hætt er við að þeim
fækki þegar fram í sækir.
Ýmsir mætir menn hafa áður
reynt að rýra
hlut marg-
nefndra orða,
ásættanlegur
og óásættan-
legur. Því miður
virðast þeir ekki
hafa haft erindi
sem erfiði. En
dropinn holar
steininn, segir máltækið.
– – –
Í framhaldi af því sem ritað er
hér að framan er ekki úr vegi að
minnast á sögnina látast í merk-
ingunni deyja. Hún veður mjög
uppi á kostnað annarra sagna svo
sem deyja, andast, falla og farast
og orðasambandanna bíða bana og
láta lífið. Það er gamalgróin ís-
lensk málvenja að segja að fólk
farist þegar það lætur lífið í slysi
og falli ef því er banað með vopni.
Þetta orðalag lætur nú undan síga
fyrir látast. Algengt er að sjá í
blöðum fyrirsagnir á borð við
„Næstum tvö hundruð manns lét-
ust í lestarslysi“ og „Fimm ung-
menni létust í skotárás“. Í fyrri
setningunni býður hefðin að ritað
sé fórust í stað létust og í þeirri
seinni féllu.
Ekki veit umsjónarmaður nein
dæmi þess að sögnin látast sé not-
uð í nútíð í þessari merkingu. Eða
kannast einhver við að svo hafi
verið tekið til orða: „Margt fólk
læst af völdum reykinga á hverju
ári“?
Þótt dauðinn sé einatt heldur
óskemmtilegt umfjöllunarefni er
engin ástæða til annars en að nýta
þau blæbrigði sem tungan býr yfir
þegar fjallað er um hann.
– – –
Það er ef til vill að bera í bakka-
fullan lækinn að finna að máli
þeirra sem fjalla um íþróttir í ljós-
vakamiðlum. Þó getur umsjón-
armaður ekki orða bundist þar
sem honum finnst keyra um þver-
bak þegar fjallað er um heims-
meistarakeppnina í fótbolta sem
nú stendur sem hæst. Spekingar,
oftast þjálfarar, hafa tamið sér af-
ar sérstakt málfar sem erfitt er að
sjá að eigi sér stoð í íslenskri mál-
hefð, margt af því virðist reyndar
ættað beint úr ensku.
Umsjónarmaður hefur vanist
því að tala um varnarleik og að
leika vörn, góða eða lélega eftir at-
vikum, og jafnvel að verjast þegar
svo ber undir. Því finnst honum
ankannalegt að heyra þjálfarana
sparkfróðu tönnlast í sífellu á
„varnarvinnu“ og að „vinna varn-
arvinnu“. Fótbolta- eða knatt-
spyrnuleikur heitir atgangurinn
jafnvel þótt einhverjir hafi atvinnu
af að leika hann.
Í leik Argentínumanna og Eng-
lendinga á dögunum komst ein-
hver spekingurinn að þessari nið-
urstöðu: „Argentínumenn bjóða
sig meira á boltann boltalausir.“
Ekki dugði það þeim til sigurs.
Sennilega vænlegra til sigurs að
hafa boltann.
Sem umsjónarmaður ætlar að
slá botninn í skrifið rekur hann
augun í „varnarvinnu“ í íþrótta-
blaði Morgunblaðsins. Maður, líttu
þér nær!
– – –
Einfeldni – Mér hefur altaf virst
það fullkomin tilviljun ef maður
setur saman þó ekki sé nema eina
setníngu sem er vel gerð. Ein vel
gerð blaðsíða í heilu ævistarfi jafn-
gildir kraftaverki. Neyðarlegast af
öllu er það þó kanski að jafnvel
hversdagslegur einfeldníngur get-
ur hugsað og sagt þá hluti uppúr
þurru sem ágætustum höfundum
og snillíngum tókst hvorki að segja
né hugsa þótt þeir hefðu fórnað til
þess lífi sínu.
[Halldór Laxness, 1942.]
Einstök orð
verða svo fyrir-
ferðarmikil að
þau ryðja burt
öðrum orðum
sömu merk-
ingar
keg@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Karl Emil Gunnarsson
NOKKUR umræða
hefur verið undanfarið
um biðlista á Land-
spítala – háskóla-
sjúkrahúsi (LSH) og
biðtíma eftir þjónustu
þar. Víða ríkir mikil
vanþekking á málefn-
inu og það því miður
stundum notað í póli-
tískum tilgangi án
þess að bakgrunnurinn
sé skoðaður nægilega
vel. Umræðan er oft á
fremur neikvæðum
nótum, en mikilvægt
er einnig að vekja at-
hygli á því sem er í
lagi eða vel gert. For-
svarsmenn spítalans geta ef til vill
sjálfum sér um kennt að hafa ekki
beitt sér meira í umræðunni til
upplýsingar fyrir hinn almenna
borgara.
Biðlistar
Í tengslum við sameiningu spít-
alanna er verið að samræma bið-
lista og skerpa á vinnureglum
tengdum þeim í samvinnu við land-
læknisembættið. Nokkur losara-
bragur hefur víða verið á vinnulagi
við biðlista, að hluta vegna skorts á
samræmdum reglum, en þrátt fyrir
það má gera kröfur um að spítalinn
fái að njóta sannmælis. Litið er svo
á að biðlisti sé skrá yfir sjúklinga
sem beðið hafa lengur en þrjá mán-
uði, t.d. eftir skurðaðgerð, en þeir
sem fá þjónustu innan þriggja mán-
aða teljast vera á svonefndum
vinnulista. Flestir sem fara í skipu-
lagða skurðaðgerð þurfa tíma til að
undirbúa slíkt, m.a. með tilliti til
fjölskyldu og vinnu, og eru sjaldn-
ast reiðubúnir um leið og ákvörðun
um aðgerð hefur verið tekin. Æski-
legt væri auðvitað að geta gefið öll-
um tíma sem stæðist, með góðum
fyrirvara.
Á biðlistum, þ.e. lengur en þrjá
mánuði, eftir skurðaðgerðum á
LSH eru nú um 2.500 sjúklingar,
en til samanburðar má geta að
gerðar eru yfir 13.000 skurðaðgerð-
ir á spítalanum á ári. Vandinn ætti
því að vera yfirstíganlegur sé vilji
fyrir hendi að leysa hann. Af þess-
um 2.500 bíða nú yfir 600 manns
eftir augnaðgerðum þar sem við-
komandi fer heim 1–2 klst. eftir að-
gerð. Þær augnaðgerðir teljast til
svonefndra ferliverka sem greidd
eru sérstaklega af Tryggingastofn-
un ríkisins. Hún ákvarðar hve mik-
ið fé rennur til þeirra á hverju ári
og stýrir þar með að verulegu leyti
lengd biðtíma. Hægt væri að tiltaka
fleiri slík dæmi.
Margir sjúklingar sem þurfa á
skurðaðgerð að halda fara aldrei á
biðlista heldur fá þjónustu innan
2–3 vikna, t.d. flestir krabbameins-
sjúklingar. Ýmsar sérgreinar hafa
auk þess náð því marki að vera ein-
ungis með vinnulista. Dæmi um það
eru heila- og taugaskurðlækningar
og hjarta- og lungnaskurðlækning-
ar.
Biðlistavandamál eru hins vegar
sannarlega til innan LSH. Í skurð-
lækningum eru þau alvarlegust á
sviði bæklunarskurðlækninga og al-
mennra skurðlækninga, en undir
þær sérgreinar falla aðgerðir eins
og gerviliðaaðgerðir og þindarslits-
aðgerðir. Á biðlistum þessara
tveggja sérgreina eru nú um 1.100
sjúklingar. Þar er því verulegur
vandi á ferð. Báðar þessar sér-
greinar hafa lent í nokkrum
hremmingum í tengslum við sam-
einingu spítalanna, en góðar vonir
standa til að aðstaða þeirra verði
bætt fyrir lok þessa árs.
Skortur á rekstrarfé
Báðar síðasttöldu sérgreinarnar
geta auðveldlega unnið á biðlistum
sínum fái þær til þess svigrúm. Að-
staða er þegar fyrir hendi á skurð-
stofum en legudeildir eru enn í
uppbyggingu. Þar eru mikil
þrengsli sem sjá mun fyrir endann
á þegar barnaspítalinn kemst í
gagnið. Legudeildir á LSH eiga auk
þess stöðugt í vandræðum með að
sinna hlutverki sínu vegna aldraðra
sjúklinga sem ekki fá viðeigandi úr-
ræði í kjölfar bráðameðferðar og
teppa því dýrmæt rúm. Á spítalan-
um eru að jafnaði yfir 100 sjúkling-
ar sem ættu að fá meðhöndlun ann-
ars staðar í heilbrigðiskerfinu.
Skortur á rekstrarfé hamlar því
hins vegar verulega að unnt sé að
reka af fullum krafti þá skurðstarf-
semi sem LSH gæti boðið upp á.
Þrátt fyrir ofangreinda erfiðleika
vegna sameiningarinnar hefur
skurðaðgerðum á skurðlækninga-
sviði fjölgað um 12% fyrstu fimm
mánuði ársins 2002 miðað við sama
tíma í fyrra. En úreltar aðferðir við
fjármögnun spítalans, sem miðast
við skerta fjárveitingu ársins á und-
an, munu óhjákvæmilega leiða til
rekstrarhalla og lokunar skurðstofa
síðar á árinu ef ekkert er að gert.
Það er eina úrræðið sem spítalinn
getur beitt þótt margsannað sé að
það sé jafnframt þjóðhagslega dýr-
ast og óskynsamlegast. Við slíkar
aðstæður mun aftur fjölga á biðlist-
um auk þess sem lokunum þyrftu
að fylgja uppsagnir á starfsfólki í
greinum, þar sem mikill skortur
ríkir fyrir. Viðbúið að erfitt muni
reynast að manna þær stöður þegar
rofar til á ný. Verður raunar að
telja í hæsta máta óeðlilegt að spít-
alinn sé settur í þá aðstöðu að þurfa
að taka slíka ákvörðun sem varðar
almannaheill.
Afkastatengd fjármögnun
Nú er unnið að því í samráði við
yfirvöld heilbrigðis og fjármála að
þau svið spítalans sem koma að
skurðaðgerðum og gjörgæslu taki á
næsta ári upp svonefnt DRG
(Diagnostic Related Groups) kerfi.
Í því felst að legum á spítalanum er
skipt í kostnaðarflokka eftir sjúk-
dómsgreiningu og mun þá spítalinn
fá greitt að hluta eftir afköstum.
Með því móti verður það stjórn-
valda sjálfra að ákveða hve mikla
þjónustu þau vilja kaupa af spít-
alanum og þar með hvað þau vilja
gera við biðlistana.
Lokaorð
Ekki þurfa að vera neinir alvar-
legir biðlistar á sjúkrahúsum á Ís-
landi. Geta er innan núverandi spít-
alakerfis til að eyða þeim en
tiltölulega lítið rekstrarfé skortir til
viðbótar svo að skurðsvið LSH geti
starfað af fullum krafti. Úrræða-
leysi í málefnum aldraðra veldur
auk þess stöðugt truflunum með
þeim afleiðingum m.a. að hægar
gengur að vinna á biðlistum.
Um biðlista á Landspítala –
háskólasjúkrahúsi
Jónas
Magnússon
Biðlistar
Nokkur losarabragur
hefur víða verið á vinnu-
lagi við biðlista, segja
Jónas Magnússon og
Oddur Fjalldal, að hluta
vegna skorts á sam-
ræmdum reglum.
Prófessor Jónas Magnússon er sviðs-
stjóri lækninga á skurðlækninga-
sviði LSH og Oddur Fjalldal er sviðs-
stjóri lækninga á svæfinga-,
gjörgæslu- og skurðstofusviði LSH.
Oddur
Fjalldal
Opið hús í dag milli kl. 14 og 17
Suðurlandsbraut 20, sími 533 6050
www.hofdi.is
Steinunn og Trausti bjóða ykkur
að skoða þessa gullfallegu og
vel skipulögðu 106 fm 4ra her-
bergja endaíbúð sem er á 2.
hæð í nýlegu fjölbýli á þessum
barnvæna stað. Sérinngangur
er í íbúðina. Frábært útsýni.
Stór garður fyrir börnin. Verð 13
millj. (2557)
Laufengi 28 – íbúð á 2. h. h.
Málarar - Múrarar - Píparar - Smiðir
Dúkarar - Rafvirkjar - Ræstitæknar
Til þjónustu reiðubúnir!
Eitt númer - 511 1707
www.handlaginn.is
handlaginn@handlaginn.is
UNDRA-THAILANDSFERÐ
18. sept. Sími 56 20 400 - Tækifæri
Heimsklúbbur Ingólfs-PRÍMA