Morgunblaðið - 22.06.2002, Blaðsíða 28

ERLENT
28 LAUGARDAGUR 22. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Kíktu inn á bílaland.is
JOHNNY Paul Penry, dæmdur
morðingi sem setið hefur lengi á
dauðadeildinni í Texas, elskar lita-
bækur og trúir á jólasveininn. Sam-
fangi hans, Doil Lane, getur alls ekki
án vaxlitanna sinna verið. „Hann er
alltaf að senda mér myndir,“ segir
William Allison, lögfræðingur í borg-
inni Austin, en Lane hefur verið
skjólstæðingur hans í fimm ár.
„Myndir af slökkvibílum og blómum
og rjómaísbílum. Öll bréfin frá hon-
um byrja á sömu setningunni: Hvað
segirðu gott? Ég segi allt fín“ (svo).
Greind Penrys mælist á bilinu 50
til 63, og geðlæknar segja að Lane
hafi andlega getu á við sex til átta ára
barn. Þeir Penry og Lane eiga nú
möguleika á að dauðadómunum yfir
þeim verði breytt í lífstíðarfangelsi
eftir að hæstiréttur í Bandaríkjunum
úrskurðaði í fyrradag að aftökur
þroskaheftra sakamanna samræmd-
ust ekki áttunda viðauka bandarísku
stjórnarskrárinnar, þar sem lagt er
bann við grimmilegum og óvenjuleg-
um refsingum. Sagði rétturinn að
samkvæmt almenningsálitinu í
Bandaríkjunum væri grimmilegt og
óvenjulegt að taka af lífi fólk sem
hefði andlegan þroska á við barn.
Sex af níu dómurum hæstaréttar
voru fylgjandi úrskurðinum, en þrír
voru á móti. Í áliti meirihlutans sagði
m.a. að átján af þeim 38 ríkjum
Bandaríkjanna sem beita dauðarefs-
ingum hefðu samþykkt ný lög sem
banna að þroskaheftir sakamenn séu
líflátnir. Aðeins fimm ríki hafi á und-
anförnum áratug tekið af lífi saka-
menn með greindarvísitölu undir 70,
sem er hin hefðbundna skilgreining á
þroskaheftingu.
„Þetta er því svo sannarlega orðin
óvenjuleg refsing,“ sagði John Paul
Stevens hæstaréttardómari í meiri-
hlutaálitinu. „Þetta væri einnig
grimmilegt,“ sagði hann, „því að þeir
sem hefðu litla andlega getu væru
líklegri til að láta hvatvísi ráða gjörð-
um sínum og síður líklegir til að hug-
leiða afleiðingarnar. Einungis hinir
verstu morðingjar ættu að sæta hinni
hörðustu refsingu, dauða. Þar sem
þroskaheft fólk er síður ábyrgt fyrir
ofbeldisverkum sínum hlýtur það að
vera „algerlega undanskilið“ dauða-
refsingum,“ sagði Stevens.
Ásakaðir um hroka
Antonin Scalia hæstaréttardómari
var andvígur úrskurðinum og brást
harkalega við. Sakaði hann samdóm-
ara sína um að „ætla í hroka sínum að
þeirra siðgæði sé æðra siðgæði al-
múgans“. Hann dró dár að „innan-
tómum orðum almenningsálits“ á
málinu, og spáði því að úrskurðurinn
myndi valda ringulreið. „Það er hægt
að gera sér upp einkenni þroskaheft-
ingar. Þetta mun gera að verkum að
réttarhöld þar sem krafist er dauða-
dóms verða að leik,“ sagði William H.
Rehnquist, forseti hæstaréttarins,
sem einnig var andvígur úrskurðin-
um.
Telja má víst að úrskurður hæsta-
réttar verði til þess að þyrma lífi
margra þeirra 3.700 dauðamanna
sem beðið hafa aftöku í Bandaríkj-
unum, en ekki er ljóst nákvæmlega
hversu margra. Einnig má búast við
að úrskurðurinn leiði til þess að allt
fari á fullt í þeim 20 ríkjum Banda-
ríkjanna sem hingað til hafa leyft af-
tökur þroskaheftra sakamanna.
Verða ríkin að skilgreina þroskaheft-
ingu og takast á við flóðbylgju
áfrýjana frá föngum sem segjast falla
undir skilgreininguna.
Þrátt fyrir áratuga rannsóknir er
þroskahefting enn teygjanlegt hug-
tak sem ekki verður skilgreint af-
dráttarlaust. Fyrir aðeins um 40 ár-
um var þroskahefting skilgreind
fyrst og fremst með greindarprófum
og voru mörkin við 85 stig eða svo.
En frekari rannsóknir og breytt al-
menningsálit hefur leitt af sér öllu
flóknari skilgreiningu sem endur-
speglar ekki aðeins getu einstaklinga
til að standast próf á andlegri getu,
heldur einnig getu þeirra til að
standa sig í lífinu sjálfu.
Þótt greindarvísitala á bilinu 70–
100 hafi oft verið talin vera um það bil
skilgreiningin á þroskaheftingu hafa
sálfræðingar bent á að margt fólk
sem mælist á því bili geti lifað sjálf-
stæðu lífi, unnið fyrir sér, gengið í
hjónaband og eignast fjölskyldu. „Við
reynum að skoða heildarmyndina og
taka með í reikninginn öll þau atriði
sem eru til bóta þegar ákvarðað er
hvort tiltekinn einstaklingur sé
þroskaheftur,“ sagði Jack Naglieri,
sálfræðingur við George Mason-há-
skóla. „Stundum er alls ekki einfalt
mál að skera úr um það.“
Gagnrýni á greindarpróf
Mælingar á gáfum eiga sér langa
sögu og hafa ekki alltaf gengið
þrautalaust. Hefur komið fram gagn-
rýni vegna meintra kynþáttafordóma
í prófunum, notkunar prófa á fólk
sem ekki kann mikið í ensku og deilt
er um mikilvægi niðurstaðna úr slík-
um mælingum. En jafnvel að menn-
ingarþáttum slepptum er mæling á
gáfum ónákvæm vísindi, og geta
ýmsir þættir haft áhrif á niðurstöð-
urnar, þ. á m. hvaða próf er notað,
hvenær það er haldið og áhugi þess
sem tekur það. En jafnvel þótt vel
samið próf sé notað og próftakinn sé
samvinnuþýður eru samt talsverðar
líkur á að hin raunverulega greind-
arvísitala hans – öndvert við mælda
greindarvísitölu – sé 10 stigum hærri
eða lægri.
En sálfræðingar telja greindarpróf
engu að síður notadrjúg. Greindar-
vísitala, segir Bruce Bracken, sál-
fræðingur við William and Mary-há-
skóla, „gefur bestu vísbendingarnar
um svo að segja alla þætti lífsins:
Frammistöðu í skóla, herþjálfun, sál-
fræðimeðferð, líkur á dauða um miðj-
an aldur, glæpahneigð.“ Fólk með
háa greindarvísitölu fær bestu
menntunina, fær bestu störfin, hefur
hæstu tekjurnar og lifir lengst. Þeir
sem mælast með lægri greindarvísi-
tölu bera aftur á móti oft minna úr
býtum.
Erfðir taldar ráða mestu
Um 2,3 til 2,5 af hundraði Banda-
ríkjamanna hafa greindarvísitöluna
70 eða lægri, að sögn ýmissa sérfræð-
inga, en einungis um helmingur
þessa fólks er skilgreint sem þroska-
heft. Greindarvísitala ræðst að miklu
leyti af erfðum. Sumir vísindamenn
segja að erfðir ráði allt að 75% um
greindavísitölu einstaklings en aðrir
vísindamenn segja hlutfallið vera um
55%. Mjög lága greindarvísitölu má
oft rekja til „mistaka“ náttúrunnar. Í
20 til 30 prósentum tilvika alvarlegr-
ar andlegrar fötlunar eru orsakirnar
erfðagallar, eins og til dæmis þeir
sem valda Downs-heilkennum. Önn-
ur 11% má rekja til erfiðleika við fæð-
ingu, t.d. skorts á súrefnisflæði til
fóstursins. Heilaáverkar eftir fæð-
ingu eru orsakirnar í þrem til tólf
prósentum tilvika. Í öðrum tilvikum
eru orsakirnar óþekktar.Úrskurður
hæstaréttarins mun að öllum líkind-
um leiða til þess að margir dauða-
menn áfrýi málum sínum og reyni að
sýna fram á að þeir séu þroskaheftir.
Það er auðvelt að svindla á greind-
arprófi, ef maður vill fá lága útkomu
– maður einfaldlega gefur röng svör.
„Árvakur sálfræðingur tekur slíkt
með í reikninginn,“ sagði Bracken.
En jafnvel þótt grunur vakni um
svindl, bætti hann við, getur sálfræð-
ingurinn ekki hækkað útkomuna að
vild. En sá sem leggur prófið fyrir
tekur tillit til ýmissa annarra þátta,
áður en hann reiknar út endanlega
niðurstöðu.
Mismunandi skilgreiningar
Í þeim ríkjum Bandaríkjanna sem
hingað til hafa leyft aftökur á þroska-
heftum sakamönnum hefur ekki gilt
sama skilgreiningin. Í Arkansas, til
dæmis, telst maður þroskaheftur ef
greindavísitala hans er 65 eða lægri,
en saksóknari getur andmælt því við-
miði. Í Nýju Mexíkó og nokkrum öðr-
um ríkjum er viðmiðið greindarvísi-
talan sjötíu eða lægri.
Af neðanmálsgreinum í úrskurði
hæstaréttarins á fimmtudaginn má
ráða að rétturinn myndi taka gilda
skilgreiningu á þroskaheftingu sem
fæli m.a. í sér greindarvísitöluna 70
eða lægri og aðlögunarerfiðleika sem
hófust fyrir 18 ára aldur.
Undir þessa skilgreiningu myndu
ekki falla þeir dauðamenn sem eru
andlega fatlaðir vegna veikinda eða
líkamlegs skaða sem þeir hafa orðið
fyrir á fullorðinsaldri. Einna þekkt-
astur slíkra fanga var Rickey Ray
Rector, sem sendi náðunarbeiðni til
Bills Clintons, fyrrverandi Banda-
ríkjaforseta, er Clinton var ríkisstjóri
í Arkansas og í framboði til forseta.
Clinton hafnaði beiðninni og flýtti sér
heim úr kosningaferð vegna aftök-
unnar á Rector.
Lögfræðingar Rectors héldu því
fram að hann gerði sér enga grein
fyrir því að dauðinn væri endanlegur.
Það síðasta sem hann hafi gert sýni
fram á þetta. Rector bað um að fá
peacanhnetuböku sem síðasta máls-
verð sinn og ákvað síðan að geyma
hana og borða hana eftir að hann yrði
tekinn af lífi. En Rector var ekki
þroskaheftur. Hluti heilans hafði ver-
ið tekinn úr honum eftir að hann
skaut sig í höfuðið skömmu áður en
hann var handtekinn.
Garðyrkjumaður Guðs
Meðal þeirra þroskaheftu dauða-
manna sem teknir hafa verið af lífi í
Texas á undanförnum árum var Mar-
io Marquez, sem var 36 ára og dæmd-
ur til dauða fyrir að myrða fyrrver-
andi konu sína og frænku hennar.
Marquez hafði greindarvísitöluna 66.
George W. Bush, núverandi Banda-
ríkjaforseti, var þá ríkisstjóri í Texas
og hafnaði náðunarbeiðni Marquez
árið 1995. Robert McGlasson, sem
var verjandi Marquez, ræddi við
hann áður en hann var leiddur inn í
aftökuklefann. Marquez sagði: „Mig
langar til að vera garðyrkjumaður
hjá Guði og sjá um dýrin.“
McGlasson sagði á fimmtudaginn
að hann hefði verið búinn að komast
að því hvernig best væri að hafa sam-
skipti við skjólstæðing sinn. „Ef ég
lét sem ég væri að ræða við sjö eða
átta ára dreng gengu samskipti mín
við hann mun betur. Hann talaði um
uppáhalds matinn sinn og hvað hann
saknaði mömmu sinnar og pabba
mikið, jafnvel þótt foreldrar hans hafi
misþyrmt honum mikið.“
Ógilti úrskurð frá 1989
Ekki liggja fyrir nákvæmar tölur
um það hversu margir þeirra 3.700
dauðamanna sem sitja í fangelsum í
Bandaríkjunum eru þroskaheftir.
Sumir lögspekingar hafa talið að allt
að tíu af hundraði teljist þroskaheftir,
en saksóknarar hafa sagt að hlutfallið
sé mun lægra. Með úrskurði sínum á
fimmtudaginn felldi hæstiréttur úr
gildi fyrri úrskurð sinn frá 1989 um
að aftökur þroskaheftra séu ekki brot
á stjórnarskránni, en sá úrskurður
var byggður á þeirri forsendu að al-
menningsálitið í Bandaríkjunum
teldi slíkt ekki grimmilegt.
Í úrskurðinum 1989 sagði réttur-
inn þó, að dómarar og kviðdómendur
skyldu meta andlegan vanþroska „til
málsbóta“ við ákvörðun refsingar,
sem mögulega ástæðu til að þyrma
lífi sakamanns. Ennfremur krefjast
margir saksóknarar ekki dauðarefs-
ingar ef sakborningurinn er þroska-
heftur.
Samkvæmt upplýsingum mann-
réttindasamtakanna Amnesty Int-
ernational hafa 12 manns með
greindarvísitöluna 70 eða lægri verið
teknir af lífi í Bandaríkjunum síðan
1991. William F. Schulz, fram-
kvæmdastjóri samtakanna, sagði að
úrskurðurinn á fimmtudaginn hafi
„loksins skipað Bandaríkjunum á
bekk með siðmenntuðum þjóðum
hvað varðar slíkar aftökur. Dóms-
kerfið okkar hefur nú komist á sama
stig og siðvitund bandarísku þjóðar-
innar er á.“
Munur á réttu og röngu
Í fyrra gerði Bush forseti marga
hissa þegar hann sagði hópi erlendra
gesta að hann væri andvígur aftökum
á þroskaheftu fólki, jafnvel þótt
nokkrir sakamenn með lága greind-
arvísitölu hafi verið teknir af lífi þeg-
ar Bush var ríkisstjóri í Texas. Að-
stoðarmenn forsetans sögðu að Bush
teldi að það ætti að ráða úrslitum
hvort sakborningurinn hefði vitað
mun á réttu og röngu er hann framdi
glæpinn.
Dómarar nota þetta oft sem viðmið
er þeir ákveða hvort fólk sé sakhæft,
en þetta er sjaldnast notað sem við-
mið þegar skorið er úr um hvort fólk
sé þroskaheft. Núverandi ríkisstjór-
ar í bæði Texas og Oklahóma hafa
beitt neitunarvaldi gegn frumvörpum
um að lífi þroskaheftra sakamanna
skuli þyrmt á þessum forsendum.
Umdeildur úrskurður Hæstaréttar Bandaríkjanna um bann við aftökum á þroskaheftum
Erfitt að skera úr um
hver er þroskaheftur
The Los Angeles Times.
Reuters
James Ludwig, fangavörður á dauðadeildinni í Livingston í Texas, fyrir utan klefa dauðamanns.
’ Það er hægt aðgera sér upp ein-
kenni þroskaheft-
ingar ‘