Morgunblaðið - 15.09.2002, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
EFNI þingsályktunartillögunn-ar er á þann veg, að skil-greina þurfi vatnið sem auð-lind sem ganga eigi vel um,
og sömuleiðis þurfi að koma skipulagi
á rannsóknir, söfnun upplýsinga og
neyslu vatns hér á landi. Loks er lagt
til að möguleikar á útflutningi vatns
til annarra landa verði kannaðir
gaumgæfilega.
„Málið er mjög spennandi og að
sama skapi mikilvægt fyrir Íslend-
inga,“ segir Katrín. Hún bendir á að
jafnt umhverfislega og efnahagslega
geti vatn skipt Íslendinga miklu máli.
„Vatn hér á landi er víða afar gott og
þar að auki erum við vatnsríkasta
þjóð í heimi,“ segir hún.
Vatn er auðlind
Freysteinn Sigurðsson, jarðfræð-
ingur á auðlindadeild Orkustofnunar,
hefur unnið við rannsóknir á köldu
vatni hérlendis undanfarinn aldar-
fjórðung. Aðallega hefur hann fengist
við rannsóknir á neysluvatni og
grunnvatni á landinu. Hann telur fulla
ástæðu til þess að skilgreina neyslu-
vatn sem auðlind í lögum. „Allt vatn
sem nothæft er til neyslu ætti að skil-
greina sem auðlind. Við notum aðeins
lítið brot af því vatni hér á landi. Við
gætum sannarlega flutt mikið af vatni
til annarra landa,“ segir Freysteinn.
„Ég tel nauðsynlegt að við lítum á
vatnið sem auðlind, og að almenning-
ur og stjórnvöld átti sig á hvað við er-
um rík af þessari auðlind,“ útskýrir
Katrín. „Hundruð milljóna manna í
heiminum líða vatnsskort, en þó er
ekki sjálfgefið að við hér á landi eig-
um að bruðla með vatnið þrátt fyrir að
við eigum nóg af því. Reykvíkingar
nota um 150–160 lítra á mann á sólar-
hring af köldu vatni og um 50 lítra af
heitu vatni að auki, en Danir mun
minna, eða um 105–110 lítra á mann
af köldu og upphituðu vatni á dag.“
Þrátt fyrir að Íslendingar noti
greinilega mjög mikið af vatni hefur
ýmislegt verið gert til þess að sporna
við óhóflegri og óþarfa eyðslu. Guð-
mundur Þóroddsson, forstjóri Orku-
veitu Reykjavíkur, segir fyrirtækið
hafa unnið að því markvisst undan-
farna áratugi að koma í veg fyrir leka
í dreifikerfi og óþarfa sóun vatns á
höfuðborgarsvæðinu. „Þar þurfti að
breyta uppbyggingu dreifikerfisins til
þess að koma í veg fyrir leka og gera
okkur kleift að notast við leitartækni í
dreifikerfinu. Vatnsnotkun hefur
minnkað stöðugt frá árinu 1986 þegar
við fengum fullkomið tæki til ná-
kvæmrar staðsetningar lekans.“
„Nú til dags borga flest fyrirtæki
kalda vatnið eftir mæli, og með þeim
hætti hefur tekist að koma böndum á
óþarfa vatnseyðslu stórra fyrirtækja.
Hins vegar er ekki talið borga sig að
setja mæla í heimahús, þrátt fyrir að
vatnsnotkun heimila þyki mikil hér á
landi. Þrátt fyrir að við kæmum ef til
vill í veg fyrir einhverja notkun efast
ég um að íbúar myndu fara að spara
vatnið sérstaklega.“
Margt hefur þó verið reynt á veg-
um Orkuveitunnar til þess að koma í
veg fyrir sóun vatns í heimahúsum.
„Nýlega fórum við í herferð gegn sí-
rennsli í heimahúsum, sem telst
dæmigerð sóun á köldu vatni. Þar eru
íbúar hvattir til að leita aðstoðar og
láta laga sírennsli í salernum.“
Ókjör af vatni til hér á landi
Í bæklingi frá Worldwatch Institut
Norden frá árinu 1998 kemur fram að
Ísland er ferskvatnsauðugasta land
veraldar, með alls 666.667 rúmmetra
af vatni á mann á ári. Kongó er í öðru
sæti með helming þess magns, en
þurrasta land heims er Djíbútí með
aðeins 23 rúmmetra af vatni á mann á
ári. Af þessu má ráða að vatnsmagnið
hér á landi er öllum nægilegt, en um
leið nota Íslendingar ókjör af vatni.
Freysteinn Sigurðsson segir ýmsar
ástæður liggja að baki vatnsauði
landsins. „Landfræðileg staðsetning
okkar og jarðfræðileg samsetning
landsins vegur þar þungt. Þetta er
eldfjallaeyja, yngri jarðlög því mjög
lek og taka við miklu grunnvatni.
Þess vegna er óvanalega mikið hlut-
fall grunnvatns í hringrás vatnsins á
landinu. Fimmtungur vatnsins sem
rennur í landinu er grunnvatn, sem er
óvenju hátt. Þar að auki koma lægðir
með rigningu oft yfir landið og við-
halda vatnsmagninu. Afrennsli vatns
er langmest hér á landi af öllum lönd-
um í heiminum.“
Vatn er ekki mælt til neyslu til
hvers og eins notanda hér á landi eins
og heitt vatn eða rafmagn og hefur
OECD gert athugasemdir við þá að-
ferð. Þess í stað er reiknaður ákveð-
inn vatnsskattur miðað við rúmmál
þess húss sem vatninu er veitt í.
Þannig er ekkert aðhald á vatns-
eyðslu. „Mér finnst það sannarlega til
umhugsunar hve mikið vatn Íslend-
ingar nota. Ekki hefur talið borga sig
að mæla vatnið ofan í landsmenn, en
það mætti breyta hugsanaganginum
hjá okkur og spara vatnið, þrátt fyrir
að það sé okkur ekki dýrt. Sjálfsagt er
að líta á vatn sem dýrmætt þrátt fyrir
að mikið sé til af því,“ segir Katrín.
Vatnsskortur víða um heim
„Stór hluti heimsins líður vatns-
skort, og er kominn niður fyrir það
sem nauðsynlegt er talið til að geta
dregið fram lífið. Á meðan sitjum við
Íslendingar að vannýttri auðlind, sem
getur verið vænleg til útflutnings,
ýmist til sölu eða þróunaraðstoðar.
Víða um heim hefur vatn þorrið, og er
nú talið að um 505 milljónir manna búi
í löndum þar sem vatnsskorts gætir,“
segir Katrín.
„Vatnsskortur er yfirvofandi í ákaf-
lega mörgum löndum,“ tekur Frey-
steinn undir. „Í iðnaðarlöndum hefur
vatn mengast og í svonefndum þróun-
arlöndum hefur fólk ekki sömu tök til
vatnsöflunar. Við landbúnað, til dæm-
is kornrækt, er notast við áveituvatn.
Með því er gengið á vatnsbirgðir
landsins, og innan fárra áratuga
mætti búast við vatnskreppu sem
myndi verða mun alvarlegri en nokk-
ur olíukreppa sem við höfum kynnst,“
útskýrir hann.
Íslendingar nýta aðeins um 1%
grunnvatns sem kemur upp á lág-
lendi, og segir Freysteinn það um-
hugsunarefni hvort við eigum að hafa
nýtinguna þannig áfram eða hugsa til
þess að deila þessum gæðum með
öðrum. „Að sjálfsögðu má hugsa til ís-
lenska vatnsins sem söluvöru. Verð-
mæti vatnsins hefur stóraukist á und-
anförnum árum og nauðsynlegt er að
hugsa fram á veginn varðandi vatns-
auðinn. Sérstaklega verðum við að
hugsa til þess að varðveita þessa auð-
lind með fyrirhyggju svo að við glöt-
um ekki sérstöðu okkar á þessu sviði.
Sömuleiðis má huga að því hvernig
vatnsvernd fellur að annarri landnýt-
ingu hér á landi.“
„Að sjálfsögðu er vatnið á Íslandi
ekki ótæmandi,“ útskýrir Katrín.
„Það 1% sem við notum af grunnvatni
Getur ferskvatnið átt eftir
að reynast Íslendingum áð-
ur vannýtt auðlind? Sett
hefur verið fram þingsálykt-
unartillaga um að skilgreina
beri vatn sem auðlind.
Bjarni Benedikt Björnsson
fjallar um málið.
Guðmundur
Þóroddsson
Katrín
Fjeldsted
Freysteinn
Sigurðsson
Katrín „Reykvíkingar nota
um 150–160 lítra á mann á
sólarhring af köldu vatni og
um 50 lítra af heitu vatni
að auki, en Danir mun
minna, eða um 105–110 lítra
á mann af köldu og upphit-
uðu vatni á dag.“
Freysteinn „Allt vatn sem
nothæft er til neyslu ætti
að skilgreina sem auðlind.
Við notum aðeins lítið brot
af því vatni hér á landi. Við
gætum sannarlega flutt
mikið af vatni til annarra
landa.“
Guðmundur „Nýlega
fórum við í herferð gegn
sírennsli í heimahúsum,
sem telst dæmigerð sóun
á köldu vatni. Þar eru
íbúar hvattir til að leita
aðstoðar og láta laga
sírennsli í salernum.“
Við sitjum að
vannýttri auðlind
ÁSTAND vatnsbúskapar jarðarinnar er slæmt. Á síðustu 70 árum hefur
íbúafjöldi jarðarinnar þrefaldast og vatnsþörfin sexfaldast. Með sífelldri
fjölgun jarðarbúa og aukinni þörf fyrir vatn sjá æ fleiri þjóðir fram á tilfinn-
anlegan vatnsskort og alvarleg vandamál vegna þurrka. Sumir kenna gróð-
urhúsaáhrifum um og benda á að nú þurfi þurr svæði að þola lengri þurrka
en áður, og á meðan verða regnsvæðin fyrir flóðum vegna úrhellis. Mitt í
öllu þessu verma Íslendingar sæti vatnsauðugstu þjóðar heims. Spurn-
ingar vakna í því sambandi hvert sé siðferðilegt og efnahagslegt hlutverk
Íslands í vatnsútflutningi og vatnssölu á komandi árum og áratugum.
Alvarlegt ástand víða um heim Samtök um vatnsveitu og
hreinlæti, WSSCC, kynntu þátttakendum ráðstefnunnar um sjálfbæra þró-
un, sem haldin var í Jóhannesarborg dagana 26. ágúst til 4. september,
helstu atriði varðandi vatnsbúskap jarðarinnar. Í kynningarefni þeirra
mátti sjá ógnvekjandi tölur. Þau fullyrða að yfir milljarður manna lifi við
skort á hreinu og hættulausu vatni. Að sama skapi eiga um tveir og hálfur
milljarður ekki kost á að ganga örna sinna á hreinlegu salerni. Hafa sam-
tökin hafið átakið WASH, Vatn-heilbrigði-hreinlæti, til þess að sporna við
því ófremdarástandi sem vatnsskortur skapar íbúum jarðarinnar.
Víða þar sem vatnsskorts gætir hefur komið til átaka vegna eign-
arréttar yfir vatnsbólum, byggingar stíflna og notkunar vatns til raf-
orkuframleiðslu og áveitu. Mengun grunnvatns er einnig viðvarandi vanda-
mál, sem einnig hefur skotið upp kollinum hér á landi. Að mati sérfræðinga
á þessu sviði er vatnsskorturinn ekki grunnvandinn, heldur sú óstjórn og
ómarkvissa notkun vatnsins sem víða sést.
Eitt þeirra landa, sem horfast í augu við mikinn vatnsskort, er Kína. Þar
er norðurhluti landsins að þorna upp á meðan suðurhlutinn berst við flóð í
ám eins og Yangtze, sem ryður sér leið til sjávar. Stórhuga áætlanir eru nú
á teikniborðinu um áveitur frá suðri til norðurs í landinu, en fyrirséð er að
framkvæmdin mun valda ýmsum umhverfisspjöllum og verða afskaplega
dýr og flókin. Þar að auki mun fjöldi fólks þurfa að yfirgefa heimili sín og
flytjast búferlum annað. Þar er ekki í mörg hús að venda, nágrennið er of-
mannað þegar. Margir hafa þegar þurft að flytja tvisvar eða þrisvar á síð-
ustu öld og eru óttaslegnir vegna framtíðarinnar.
Víða erlendis hafa einkafyrirtæki tekið yfir rekstur vatnsveitna. Á ýmsu
hefur gengið, til dæmis í Argentínu. Íbúar víða um landið hafa séð vatns-
reikningana hækka viðstöðulaust, og aðrir fá verri þjónustu nú en áður.
Margir hafa mótmælt einkavæðingunni og segja vatnið vera guðsgjöf sem
enginn eigi að fá að ráða yfir með þessum hætti. Fyrirtækin sem tekið hafa
að sér vatnssöluna, Vivendi Environnement og Suez, eru frönsk að upp-
runa og hafa tekið að sér vatnsveitur mun víðar en í Argentínu. Gagnrýnin
hefur helst beinst gegn hækkuðum vatnskostnaði, en yfirmenn fyrirtækj-
anna benda á að vatn eigi að verðleggja í samræmi við verðmæti þess, og
samkvæmt lögmálum markaðarins hækkar verðið þegar minna er til af því.
Hver nær vatninu fyrst?Mikið af vatni er tekið úr ám og fljót-
um. Þegar fljótin renna í gegnum fleiri en eitt ríki er spurningin hvernig rík-
in eigi að koma sér saman um skynsamlega notkun vatnsins. Fjölmörg
dæmi eru um að þeir sem eru nær uppsprettu árinnar taki til sín mikið af
vatni, og skilji of lítið eftir handa hinum. Sameinuðu þjóðirnar hafa reynt
Baráttan um vatnið
Ísland er fersk-
vatnsauðugasta
land veraldar,
með alls 666.667
rúmmetra af vatni
á mann á ári, en
þurrasta land
heims er Djíbútí
með aðeins 23
rúmmetra af vatni
á mann á ári