Morgunblaðið - 27.09.2002, Blaðsíða 28

UMRÆÐAN
28 FÖSTUDAGUR 27. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
SYÐST í Afríku sér til sólar í
norðri. Vorið kemur 1. september
enda var það svo að morgni 25. ágúst
sl. þegar stigið var út úr flugvél frá
London eftir 11 tíma setu að hita-
stigið var einungis um 8 gráður.
Framundan var ráðstefna SÞ um
sjálfbæra þróun.
Það er einhvers virði fyrir Íslend-
ing að kynnast vanda heimsins í
hnotskurn á ráðstefnu sem þessari,
ekki sízt um fátækt, ónógt eða ónot-
hæft drykkjarvatn og skort á hrein-
lætisaðstöðu. Heimsmálin eru sífellt
í brennidepli, og um þau fjallað í fjöl-
miðlum dag hvern en þau sem helzt
voru til umræðu í Jóhannesarborg
voru heilbrigðismál, vatn, orka,
landbúnaður og líffræðileg fjöl-
breytni.
Afstaða Bandaríkjanna
Fulltrúar þeirra þjóða sem tóku
þátt í ráðstefnu SÞ um sjálfbæra
þróun sýndu með komu sinni að full-
ur vilji er fyrir því að fylgja eftir
þeirri stefnu sem tekin var í Ríó 10
árum fyrr. Nokkurn skugga bar þó á
vegna þess að í aðdragandanum
höfðu Bandaríkin ekki lagt það af
mörkum sem ætlast hefði mátt til.
Þá kom og í ljós að forseti Banda-
ríkjanna myndi ekki mæta á fundinn
heldur senda utanríkisráðherra
sinn, Colin Powell. Bandaríkin hefðu
fyrir löngu þurft að taka forystu í
umhverfismálum en þau hafa verið
treg til, sbr. Kyoto-ferlið. Þau hafa
m.a. rökstutt afstöðu sína með því að
þróunarríkin þurfi ekki síður en iðn-
ríkin að draga úr útblæstri gróður-
húsalofttegunda. Það getur verið
vandkvæðum bundið vegna þess að
tækniþekkingu vanti, einnig reiða
fátækar þjóðir sig gjarnan á það að
brenna jarðefnaeldsneyti, svo sem
kolum, viði og mó og loks skortir
fjármagn til að taka stökk in í 21.
öldina. Þá hafa Bandaríkin gert
kröfu um að unnið sé að því að upp-
ræta spillingu í þróunarríkjunum og
að komið sé á lýðræðislegri stjórn-
arháttum t.d. svo að þróunaraðstoð
nýtist. Þróunaraðstoð iðnríkjanna
mun nema um 50 milljörðum dollara
en sjöföldu því fjármagni eða 350
milljörðum er varið í landbúnaðar-
niðurgreiðslur í þeim sömu ríkjum.
Ein af kröfum fátækari ríkja er að
slíkum niðurgreiðslum verði hætt og
getur hver litið í eigin barm og velt
því fyrir sér hversu erfitt það yrði,
jafnvel þótt menn hefðu fullan skiln-
ing á erfiðleikum fátækra þjóða við
að koma vörum sínum að á mörk-
uðum heimsins.
Endurnýjanlegir orkugjafar
Ráðstefnan átti sér langan að-
draganda. Fjölmargir embættis-
menn landanna hafa rætt og ritað,
meitlað og samið, klippt og límt og
afraksturinn lá fyrir í skjali þar sem
samstaða hafði náðst um langflestar
greinar en nokkur meginatriði voru
óafgreidd. Fór verulegur tími í að af-
greiða það sem út af stóð og hafði
endanlega skjalið ekki borizt okkur í
hendur þegar farið var heim. Ís-
lenzkar áherzlur hafa einkum lotið
að mengun hafsins og orkumálum.
Þau ríki sem mest framleiða af olíu
og kolum eru ekki sátt við æ hávær-
ari kröfur umhverfissinna um breyt-
ingar yfir í endurnýjanlega orku, svo
sem vatnsorku, jarðvarma, vindorku
og sólarorku. Stórar vatnsaflsvirkj-
anir eru þó víða ekki taldar með end-
urnýjanlegum orkugjöfum vegna
áhrifa sinna á umhverfið og eru fjöl-
mörg umhverfissamtök svo og al-
þjóðlegu þingmannasamtökin
GLOBE þar á meðal. Hér á landi
hefur verið látið í veðri vaka að virkj-
anir á hálendi Íslands, mannvirki
þau og breytingar á ásýnd landsins
sem fylgja í kjölfarið, gott ef ekki
stóriðju einnig, megi fella undir
sjálfbæra þróun og endurnýjanlega
orkugjafa. Deildar meiningar eru
um það á alþjóðavettvangi hvað telj-
ist vera stór virkjun og hvað ekki, og
hafa mörkin jafnvel verið dregin við
10 MW. Áhrifa virkjana á búsetu
manna gætir víða um lönd, sbr. Kína,
þar sem flytja þurfti híbýli milljóna
manna til að rýma fyrir gríðarlegu
uppistöðulóni. Hér á landi eru
ósnortin víðerni á hálendinu í húfi og
telja margir að óafturkræf spjöll á
slíku landi geti ekki fallið undir sjálf-
bæra þróun.
Þróunaraðstoð
Íslendingar verja einungis 0,12%
af þjóðarframleiðslu sinni til þróun-
araðstoðar en miðað hafði verið við
að þetta hlutfall yrði komið í 0,4%
um aldamót. Í Ríó stigu iðnríkin á
stokk og nefndu 0,7% um aldamót.
Ekki hefur það gengið eftir en mestu
skiptir hvernig aðstoð er veitt og
hvernig hún nýtist. Gott dæmi er
Jarðhitaskóli Sameinuðu þjóðanna
sem starfræktur er hér á landi.
Nefnilega að hjálpa fólki að hjálpa
sér sjálft.
Að leggjast niður
á lækjarbakka
Áherzlur Afríkuríkja á aðgang að
drykkjarvatni og hreinlætisaðstöðu
eru skiljanlegar öllum, líka okkur Ís-
lendingum sem höfum tekið ómeng-
uðu drykkjarvatni sem sjálfsögðum
hlut. Talið er að 2,4 milljarðar
manna búi við óviðunandi hreinlæt-
isaðstöðu og að 505 milljónir manna
búi í löndum þar sem vatnsskorts
gætir. Farið gæti svo að árið 2025
yrði svo ástatt hjá helmingi heims-
byggðarinnar, en það gæru verið á
bilinu 2,4 til 3,4 milljarðar manna.
Fyrir nokkrum árum hitti ég mann
frá Myanmar. Hann hafði aldrei
heyrt þess getið að til væri land þar
sem maður gæti lagzt niður á lækj-
arbakka og teygað lyst sína af tæru
fersku vatni, þambað að vild sér til
hressingar og sér að skaðlausu. Þótt
mönnunum svipi saman í Súdan og
Grímsnesinu, þá er það nú ekki al-
gilt.
Rifjum aðeins upp viðbrögð við
ráðstefnunni í Ríó fyrir 10 árum. Að
henni lokinni sögðu margir að ekki
hefði mikið náðst fram af því sem
vænzt hafði verið og sú ráðstefna
hefði valdið vonbrigðum. Hins vegar
má okkur öllum vera ljóst nú að áhrif
Ríó ráðstefnunnar urðu mikil. Síð-
asta áratug hafa flest áherzluatriði
og ályktanir hennar náð að skjóta
rótum í stefnu stjórnvalda víða um
heim. Hugarfar flestra þjóða heims
hefur breytzt á síðustu 10 árum til
hins betra hvað umhverfismál snert-
ir og það er ekki sízt þeim heit-
strengingum að þakka sem áttu sér
stað í Ríó. Ég er ekki í nokkrum vafa
um að slíkt muni einnig gerast í kjöl-
far ráðstefnu þeirrar sem nýlega var
haldin í Jóhannesarborg.
Að sjá til sól-
ar í norðri
Eftir Katrínu
Fjeldsted
„Hugarfar
flestra þjóða
heims hefur
breytzt á
síðustu 10
árum til hins betra hvað
umhverfismál snertir.“
Höfundur er þingmaður Reyk-
víkinga.
GRETTIR sterki Ásmundarson
var fæddur að Bjargi í Miðfirði og
var allra Íslendinga lengst í útlegð,
eða 19 ár. Sögusvið Grettis sögu er
óvenju vítt, sagan fer um mestan
hluta Íslands. Bjarg í Miðfirði var
þó ætíð athvarf Grettis og snýr
sagan alltaf þangað aftur og í
Húnavatnssýsluna þar með. Þar
var verndarhönd Ásdísar móður
hans stór þáttur, enda var hann
aldrei sóttur að Bjargi þó mikið fé
lægi honum til höfuðs. Grettis saga
er að mörgu leyti skyld öðrum út-
lagasögum en að því leyti óvenjuleg
að þar er lýst skapferli manna, til-
finningum og hugsunum í meira
mæli en í öðrum Íslendingasögum.
Íbúar Húnaþings vestra hafa
ætíð verið sér meðvitandi um þenn-
an söguarf en fóru fyrst fyrir
nokkrum árum að vinna með hann
skipulega í kringum verkefnið
Bjartar nætur, með því að hafa
sérstakan dag til heiðurs sögu
Grettis og haldnar Grettishátíðir
árlega. Í upphafi árs 2001 var farið
markvisst að leita leiða til að efla
menningu og atvinnulíf í Húnaþingi
vestra með því að nýta menningar-
arf og sögu svæðisins. Skipaður var
sérstakur stýrihópur til að fylgja
verkefninu úr hlaði og vinna að
undirbúningi þess. Að þeim stýri-
hóp kom forstöðumaður Byggða-
safnsins á Reykjum, ferðaþjónust-
an, sveitarstjórn og annað áhuga-
fólk í Húnaþingi vestra. Sögu-
smiðjan á Ströndum var fengin til
að vinna hugmyndavinnu og gera
úttekt á möguleikum verkefnisins.
Og getur niðurstöður hennar að
líta í skýrslu þar um. Í framhaldi
var í sumar stofnuð sjálfseignar-
stofnunin Grettistak ses. Stefnt er
að uppbyggingu sýningarsvæðis,
utandyra og innan, og stofnun
fræðaseturs á Laugarbakka í Mið-
firði. Einnig eru uppi áform um
ýmsa myndræna framsetningu s.s.
margmiðlun, teiknimynd, heimilda-
þætti, myndlist o.s.frv. Í raun allt
sem að hugmyndaauðgi þeirra sem
að verkefninu koma býður uppá.
Við uppbyggingu verkefnisins telj-
um við mikilvægt að koma á sam-
starfi við þá aðila í öðrum byggða-
lögum sem hafa tengsl við Grettlu.
Þetta er saga allra Íslendinga, ekki
Húnvetninga einna.
Með stofnun fræðaseturs opnast
möguleikar á rannsóknum, nám-
skeiðahaldi, sögusýningum og mál-
þingum. Nú er unnið að málþingi
sem haldið verður 26. október nk.
að Laugarbakka í Miðfirði, þangað
verður stefnt ýmsum af helstu
fræðimönnum og sérfræðingum í
Grettis sögu og Íslendingasögunum
öllum. Lögð verður áhersla á
Grettissögu og menningartengda
ferðaþjónustu, fræðileg umfjöllun
um Gretti og heimahaga hans.
Skipst verður á skoðunum um
Grettis sögu og menningarverkefn-
ið Grettistak. Hugmyndin er að
hafa langan fjölbreyttan laugardag
samofinn fræðifyrirlestrum, leiklist
, skoðunarferð að Bjargi og fleira
er í deiglunni. Rétt væri fyrir
áhugasama að fara að taka daginn
frá. Dagskráin verður auglýst þeg-
ar nær dregur. Mikilvægt er fyrir
Íslendinga alla og heimamenn
hvers svæðis að rækta og upphefja
söguna og menningararfinn, þá
sérstaklega ef hægt er að skapa lif-
andi sögu sem kemur daglegu lífi
til hagsbóta.
Það er von okkar að þetta verk-
efni ,,skipti sköpum“ fyrir Húna-
þing vestra, orðtakið er eitt fjöl-
margra orðtaka og málshátta sem
finnast í Grettis sögu.
Þeim sem óska eftir frekari upp-
lýsingum eða vilja koma hugmynd-
um á framfæri er bent á að senda
rafpóst til grettir.sterki@grettis-
tak.is.
„Berr er hverr á
bakinu, nema
sér bróður eigi“
Eftir Elínu R.
Líndal
Höfundur er framkvæmdastjóri
Grettistaks ses.
„Mikilvægt
er fyrir Ís-
lendinga
alla og
heimamenn
hvers svæðis að rækta
menningararfinn…“
VÖLD á Íslandi hafa legið í
gegnum pólitísk áhrif í bankakerf-
inu. Saga Landsbankans er sam-
ofin sögu pólitískra átaka. T.d.
voru áhrif og yfirráð framsóknar-
manna í Landsbankanum forsenda
uppbyggingar kaupfélaganna
hringinn í kringum landið, en við-
gangur þeirra var lykillinn að
áhrifum flokksins á landsbyggð-
inni. Á sama hátt tryggðu áhrif
sjálfstæðismanna aðgang smá-
kaupmanna, útgerðarfélaga (t.d.
Kveldúlfs) o.fl. að bankanum. Átök
um völd í bankanum milli þessara
hópa voru heiftarleg á fyrstu ára-
tugum tuttugustu aldarinnar.
Fljótlega varð deiluaðilum ljóst að
átökin gætu leitt til þess að annar
aðilinn næði varanlegum völdum
og í skjóli þeirra ákveðið að loka
fyrir aðgang skjólstæðinga hins
með tilheyrandi afleiðingum. Sú
áhætta var óásættanleg. Þessari
baráttu, sem háð var á landamær-
um stjórnmála og viðskipta, lyktaði
því með því að þáverandi formenn
Sjálfstæðis- og Framsóknarflokks,
Jónas frá Hríflu og Ólafur Thors,
tóku sæti í bankaráði Landsbank-
ans 1936, sem af mörgum hefur
verið talið marka upphaf að svo-
kallaðri helmingaskiptareglu mill-
um flokkanna, sem var ætlað að
tryggja varanleg áhrif og völd
þessara flokka. Innihald sáttarinn-
ar snerist því um helmingaskipti á
áhrifum og völdum í bankanum og
gagnkvæma virðingu.
Afleiðingar helminga-
skiptanna
Þessi miklu pólitísku afskipti, í
gegnum eignarhald ríkisins, á
Landsbankanum báru með sér
spillingu og mismunun, því í skjóli
þessa fyrirkomulags og hafta-
stefnu stjórnvalda þrifust gæðing-
ar stjórnmálaflokkanna, enda kjör-
aðstæður fyrir stjórnmálamenn til
að geta „skammtað“ og „skaffað“
eftir eigin geðþótta, sér og sínum
til framdráttar án þess að horft
væri til hagsmuna heildarinnar.
Það má halda því fram með gildum
rökum að á þessu fyrirkomulagi
hafi ekki orðið stökkbreyting fyrr
en með aðild Íslands að samningn-
um um Evrópska efnahagssvæðið,
þar sem gerð var krafa um gegn-
sæjar reglur á fjármagnsmarkaði,
heilbrigða samkeppni og frjálsa
fjármagnsflutninga, sem m.a. opn-
aði einstaklingum og fyrirtækjum
leið framhjá hinu litla miðstýrða ís-
lenska fjármálakerfi.
Einkavæðing bankanna
Í ljósi sögunnar er því ekki að
undra að við jafnaðarmenn á Al-
þingi höfum samþykkt hugmyndir
ríkisstjórnarinnar á sínum tíma um
að breyta ríkisbönkunum, Búnað-
ar- og Landsbanka, í hlutafélög,
með það að markmiði að einkavæða
þá síðar. Í okkar huga snerist mál-
ið ekki um formbreytingu á rekstr-
inum, heldur hitt að við einkavæð-
ingu bankanna liði umrætt helm-
ingaskiptafyrirkomulag undir lok
og fagleg sjónarmið yrðu alls ráð-
andi í rekstri bankanna. Nú þegar
fyrir liggur að ríkisstjórnin ætlar
að selja ráðandi hlut, verður vand-
lega horft til þeirrar aðferðar sem
notuð verður við söluna. Fyrstu
skrefin benda til þess að salan
muni ekki ganga þrautalaust fyrir
sig. Bæði fulltrúi seljanda og hugs-
anlegs kaupanda hafa lýst yfir því
að mikil pólitísk afskipti hafi átt
sér stað við val á kaupanda á hlut í
Landsbankanum og hefur fulltrúi
seljanda í einkavæðingarnefnd
m.a. sagt sig úr nefndinni af þeim
sökum.
Söluaðferðin
Það er ljóst að hlutverk jafn-
aðar- og vinstrimanna við þessa
einkavæðingu verður það að reyna
að tryggja almannahagsmuni. Það
verður því aðeins gert með því að
við söluna verði allir hlutir uppi á
borðum. Salan á eignarhlut Lands-
bankans í VÍS út úr bankanum nú
bendir til þess að enn sé til staðar
gagnkvæm virðing fyrir arfleifð
hvors flokks um sig. Með þeirri
sölu er verið að tryggja að eign-
arhaldið á VÍS, sem er arfleifð
Framsóknarflokksins, kaupfélag-
anna og SÍS, lendi ekki í öðrum
höndum en framsóknarmönnum
hugnast. Fyrstu skref ríkisstjórn-
arinnar benda því til þess að hún
vilji handstýra sölunni í „réttan“
farveg. Hún hefur því enga trú á
því að frjáls markaður og heilbrigð
samkeppni leiði til farsællar nið-
urstöðu; kannski leiddi slík niður-
staða til þess að ríkisstjórnarflokk-
arnir yrðu að kippa höndunum
uppúr kjötkötlunum, það hugnast
þeim ekki.
Tryggja verður
dreifða eignaraðild
Mitt mat er að það sé varhuga-
vert að afhenda einum aðila þau
miklu völd sem fylgja ráðandi hlut
í svo stórum banka á íslenska vísu
sem Landsbankinn er; í þeim efn-
um skiptir engu hver á í hlut. Slík
niðurstaða býður uppá miklar
hættur fyrir eðlilega þróun við-
skiptalífs á Íslandi. Mér sýnist því
einboðið, ef koma á í veg fyrir að
einn aðili verði ráðandi í hvorum
ríkisbankanum fyrir sig eftir sölu á
hlut ríkisins, að Alþingi neyðist til
að samþykkja lög sem tryggi
dreifða eignaraðild, almenningi og
viðskiptalífinu til heilla. Önnur leið
virðist því miður ekki fær.
Einkavæðing ríkisbanka
Eftir Lúðvík
Bergvinsson
„Fyrstu
skref rík-
isstjórn-
arinnar
benda því til
þess að hún vilji hand-
stýra sölunni í „réttan“
farveg.“
Höfundur er alþingismaður.