Morgunblaðið - 29.09.2002, Síða 8

FRÉTTIR
8 SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Fyrirlestraröð um samvinnuhreyfinguna
Samvinnustarf er
barn hvers tíma
ÁHUGAHÓPUR umsamvinnusöguhleypir af stokk-
unum fyrirlestraröð á
þriðjudag um samvinnu-
hreyfinguna á Íslandi og
sögu hennar. Þar verður
Helgi Skúli Kjartansson
með fjóra fyrirlestra, þann
fyrsta næsta þriðjudag, og
fjallar hann almennt um
sögu samvinnuhreyfingar-
innar og svo út frá þremur
ákveðnum sjónarhornum
sem hann kennir við sveit-
irnar, stjórnmálin og sam-
keppnina. Á lokafundinum
verður rætt um fall Sam-
bandsins og framtíð sam-
vinnustarfs og verða fyr-
irlesarar Jón Sigurðsson
og Jónas Guðmundsson,
sem báðir eru fyrrverandi
rektorar á Bifröst.
„Tilefnið er aldarafmæli Sam-
bands íslenskra samvinnufélaga á
þessu ári,“ segir Helgi Skúli.
„Sambandið er enn til, þó lítið fari
fyrir því og á afmæli þess í febr-
úar var stofnaður hópur sem á
frumkvæði að fyrirlestraröðinni
og stendur að henni ásamt Sögu-
félaginu.“
Fyrsta erindið verður yfirlit yf-
ir sögu samvinnuhreyfingarinnar.
„Þar bendi ég á tengsl sam-
vinnusögunnar við þjóðarsöguna
og hvernig samvinnustarfið er,
eins og ég kalla það, barn hvers
tíma, sem við verðum að skilja í
samhengi við það hvernig tímanir
og viðfangsefnin breytast.“
Þá ræðirðu tengsl samvinnu-
hreyfingarinnar við sveitirnar.
„Það er sérkenni á íslenskri
samvinnusögu að hér hefur sam-
samvinnuhreyfingin tengst sveit-
unum og bændastéttinnni nánar
en þéttbýlinu og verkalýðsstétt-
inni. Samvinnuhreyfingin á Ís-
landi var bráðþroska í saman-
burði við þjóðfélagsþróun að öðru
leyti. Hún komst til þroska meðan
sveitirnar og bændurnir voru
ennþá burðarás þjóðlífsins.“
Svo tekurðu fyrir pólitíkina.
„Já, í þriðja fyrirlestrinum, og
aftur út frá því hvernig samvinnu-
hreyfing er barn hvers tíma og
við verðum að skilja hana í því
samhengi. Hún var auðvitað
gegnsýrð af pólitík á þeim tíma
sem allt þjóðlífið var dregið í póli-
tíska dilka. Það gerðist mjög
snemma, þegar á landshöfðingja-
tíma, að kaupfélögin tengdust
stjórnmálum og flokkaskiptingu,
þannig að þetta er langur og fróð-
legur þráður í samvinnusögunni.
Honum tengist sú mikilvæga
spurning að hvaða leyti sam-
vinnuhreyfingin hafi verið hug-
sjónahreyfing.“
Þá fjallarðu um samvinnu-
hreyfinguna út frá samkeppni.
„Já, annars vegar samkeppni
samvinnurekstursins við einka-
reksturinn, og hins vegar spurn-
inguna um hlutverk samkeppn-
innar í íslensku atvinnulífi á
hverjum tíma, en samvinnumenn
voru löngum yfirlýstir andstæð-
ingar hennar. Það
hljómar ekki vel hér og
nú. En mikinn hluta
20. aldar var það allt
annað en sjálfsagt að
óheft samkeppni ætti
að ráða í atvinnulífinu. Fákeppni
og opinber forsjá voru það sjálf-
sagða, og svo gátu menn innan
þess ramma deilt um einkarekst-
ur og samvinnurekstur.“
Loks verður rætt fall og fram-
tíð samvinnuhreyfingarinnar.
„Já, þó að þar verði aðrir fram-
sögumenn en ég, en óneitanlega
hlýtur öll umræða um samvinnu-
sögu að litast af þessum nýlegu og
óvæntu umskiptum, sem urðu
með falli Sambandsins. Þau voru
þó enginn endapunktur aftan við
samvinnustarf í landinu, eins og
fréttirnar minna okkur á daglega
um þessar mundir, hvort sem þær
eru af stærsta tryggingafélagi
landsins, stærsta ríkisbankanum
eða t.d. Sölufélagi garðyrkju-
manna.“
Samvinnuhreyfingin er þá enn í
fullu fjöri?
„Ekki sú samvinnuhreyfing
sem áður var. En margt stendur
þó eftir sem er býsna öflugt á nýj-
um forsendum. Þegar ríkið seldi
fyrst banka, þá átti gamla sam-
vinnuhreyfingin reyndar hæsta
tilboð í hann, en þó ekki tvö hæstu
eins og sagt er að samvinnumenn
hafi gert núna í Landsbankann.“
Þannig að fyrirlestrarnir eiga
ekki síður erindi við nútímann en
fortíðina?
„Til þess er saga að hún eigi er-
indi við samtímann. Samvinnu-
sagan á erindi við okkur núna,
bæði vegna þess sem enn er að
gerast og vegna þeirra áhrifa sem
samvinnuhreyfingin hafði á rúm-
um aldarferli. Ég tel mikilvægt að
láta ekki skilning okkar á þessari
sögu koðna niður í fáeina einfalda
sleggjudóma.“
Hvað áttu við með því?
„Mér finnst þess gæta að talað
sé um samvinnuhreyfinguna eins
og eitthvert fornaldarundur sem
bara sé minnisstætt fyrir að
stinga í stúf við nútímann, t.d.
með einokunartilburð-
um. Samvinnuhreyf-
ingin hefur jafnan sætt
ásökunum, bæði innan
og utan frá, en mér
finnst mikilvægt að
þær standi ekki án andmæla sem
hinn einfaldi og endanlegi sann-
leikur um hreyfinguna.“
Hafði samvinnuhreyfingin já-
kvæð áhrif?
„Saga Íslands síðastliðna öld er
jákvæð saga framfara og árang-
urs. Í henni átti samvinnuhreyf-
ingin sinn ríka þátt sem sam-
vinnumenn nútímans mega vera
stoltir af.“
Helgi Skúli Kjartansson

Helgi Skúli Kjartansson
fæddist árið 1949 í Reykjavík
og er dósent í sögu við Kenn-
araháskóla Íslands.
Helgi Skúli lauk BA-prófi í
sagnfræði og íslensku og síðar
cand. mag. í sagnfræði frá Há-
skóla Íslands. Hann hefur unn-
ið við ritstörf og rannsóknir,
m.a. í nokkur ár hjá Samband-
inu, en verið háskólakennari
að aðalstarfi síðustu 17 árin.
Hann er í sambúð með Keneva
Kunz þýðanda og á með henni
einn son en annan af fyrra
hjónabandi.
Daglega
minnt á sam-
vinnusöguna
Hann er að sækja um hæli af mannúðarástæðum, ekki pólitískum, hr. Bondevik, það átti
að setja hann út á Guð og gaddinn á Íslandi.