Morgunblaðið - 29.09.2002, Blaðsíða 30

SKOÐUN
30 SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
NÚ ERU að verða liðin þrjú ár frá
því okkur barst til eyrna að Lands-
virkjun hygðist leggja enn eina há-
spennuloftlínuna um Hvalfjarðar-
strandarhrepp til viðbótar því
loftlínukraðaki sem sú stofnun hefur
troðið yfir okkur á umliðnum áratug-
um. Ef til vill héldu menn ekki nægj-
anlega vöku sinni yfir þeim afleiðing-
um sem slík mannvirki hafa á
umhverfið. Allir voru önnum kafnir
við að byggja upp og rækta jarðir sín-
ar. Framkvæmdum Landsvirkjunar
fylgdu hins vegar ný atvinnutækifæri
og einhverjir eygðu möguleika á að
breyta um starfsvettvang. Lítt stoð-
aði fyrir ósamtaka bændur að mögla
við Landsvirkjun sem óð yfir þing-
lýstar eignir þeirra með línur sínar og
möstur veifandi eignarnámsheimild-
um með fullum stuðningi ríkisvalds-
ins. Einstaka maður reyndi þó að
standa í báða fætur gagnvart þessu
ofurefli. En honum var sagt að það
væri ekki til neins, hinir væru búnir
að samþykkja og land hans yrði tekið
eignarnámi ef hann gerði ekki slíkt
hið sama. Svona voru þeir tíndir upp
einn af öðrum. Landsvirkjun hafði
sitt fram og eirði engu í vali sínu á
línustæðum né hvaða skaða þeir yllu
umhverfinu bara ef það þjónaði
þeirra eigin hagsmunum eins og
dæmin sanna. Enginn var spurður
álits, ekkert samráð var haft. Lands-
virkjun réð öllu.
Nú er öldin önnur. Eða hvað? Nú
hafa verið sett „lög um mat á um-
hverfisáhrifum“. Markmið þeirra er
að tryggja að áður en leyfi er veitt
fyrir tilteknum framkvæmdum hafi
farið fram mat á umhverfisáhrifum
þeirra. Ennfremur að stuðla að sam-
vinnu þeirra sem hagsmuna hafa að
gæta og kynna fyrir almenningi ef
framkvæmdin leiðir af sér „umtals-
verð umhverfisáhrif“ og „mótvægis-
aðgerðir“ vegna þeirra.
Landsvirkjun hefur lagt fram hátt í
eitt þúsund blaðsíður af upplýsingum
er varða fyrirhugaða lagningu Sult-
artangalínu 3. Þær birtust fyrst í
drögum að matsáætlun, síðan í tillög-
um að matsáætlun og loks í endan-
legri matsskýrslu ásamt miklum við-
aukum og kortum. Auk þess hafa þeir
haldið fundi og kynningar hér í sveit
og víðar. Ber að þakka allar þessar
upplýsingar. Þær hafa sannfært
flesta þá sem ekki höfðu íhugað af-
leiðingar þessarar framkvæmdar að
hér væri um alvarlega aðför að ræða
gagnvart hagsmunum veigamikillar
atvinnustarfsemi, einkahagsmunum
þúsunda manna og umhverfinu hér í
Hvalfjarðarstrandarhreppi almennt.
Og menn hafa svo sannarlega komið
því á framfæri við Landsvirkjun.
Heimamenn brugðust til varnar þeg-
ar í upphafi með hreppsnefnd sér við
hlið. Fannst mönnum að sönnu að
meira en nóg væri af háspennuloft-
línum hér fyrir og ekkert skorti á í
þeim efnum nema ef vera kynni að
hægt væri að fjarlægja eitthvað af
þeim eða koma fyrir með öðrum
hætti. Nokkuð miklar kröfur voru því
gerðar til Landsvirkjunar og þess
krafist að hin nýja lína yrði lögð sem
jarðstrengur í gegnum byggðina hér í
sveitinni. Eflaust má deila um það
hvort verjandi sé að eyða þeim fjár-
munum sem jarðstrengur útheimtir.
Engu að síður má spyrja hve lengi sé
hægt að níðast á þessu sveitarfélagi
með því að raða sífellt fleiri loftlínum
ofan í okkar fögru sveit undir því yf-
irskini að það varði almannahags-
muni. Það er greinilegt að þetta sveit-
arfélag fellur undir aðra
skilgreiningu hjá þeim sem völdin
hafa og geta ákveðið að planta þess-
um járnskrímslum niður heima hjá
einhverjum öðrum en sjálfum sér.
Í nærri þrjú ár hafa heimamenn
gert allt sem í þeirra valdi stendur til
að finna lausn á þessu vandasama
máli sem báðir aðilar gætu sætt sig
við. Sem fyrr greinir var gerð krafa
um jarðstreng. Hann myndi hafa
verulega minni umhverfisáhrif en
loftlína. Ennfremur myndi hann hafa
lítil sem engin sjónræn áhrif á land-
notkun, ferðamennsku og útivist og
einnig lítil áhrif á náttúrufar. Ná-
kvæmlega þetta var niðurstaða
Skipulagsstofnunar 19. júlí sl. í 52
blaðsíðna úrskurði hennar. Úrskurð-
arorðin eru hins vegar á allt aðra lund
og verður vikið að þeim síðar.
Mótvægisaðgerðir
Heimamenn lögðu ýmsar aðrar
hugmyndir á borðið fyrir Landsvirkj-
un, þar á meðal færslu á Brennimels-
línu 1 frá íbúðarbyggðinni í Hlíðarbæ
á Hvalfjarðarströnd þar sem 245 kV
loftlína hangir nánast yfir heimilum
fólksins. Í drögum að matsáætlun
dags. 30. maí 2001 vísar Landsvirkjun
þessari beiðni frá á þeirri forsendu að
slík breyting sé ekki hluti af mati á
umhverfisáhrifum Sultartangalínu 3.
Í næstu skýrslu, tillögu að matsáætl-
un dags. 18. júlí 2001, birtir Lands-
virkjun í fyrsta sinn á prenti þá lævís-
legu hugmynd að hún sé hugsanlega
tilbúin að færa Brennimelslínu 1 frá
byggðinni í Hlíðarbæ. En bíðum við.
Landsvirkjun setur þessari hugmynd
nefnilega skilyrði. Efnislega eru þau
á þá lund að það sé háð því að við sam-
þykkjum staðsetningu hinnar nýju
loftlínu samkvæmt þeirra aðalval-
kosti. Skilaboðin eru sem sagt þessi:
„Heimamenn, haldið ykkur á mott-
unni.“ Þess var getið að ekki væri bú-
ið að ákveða hvort línan yrði færð sem
245 kV lína eða hvort litið yrði á færsl-
una sem fyrsta áfanga í því að end-
urbyggja línuna sem 420 kV línu. Í
viðtölum við menn Landsvirkjunar og
í skriflegum athugasemdum okkar
hafði þessi áform þeirra að endur-
byggja þessa línu í 420 kV oft borið á
góma. Það er líka komið á daginn.
Ekki bara að Landsvirkjun ætli að
leggja nýja risalínu í gegnum þessa
sveit heldur ætla þeir að flýta upp-
byggingu sinni á Brennimelslínu 1 og
stilla henni upp við hliðina á hinni.
Svo bíta þeir höfuðið af skömminni og
kalla þetta „mótvægisaðgerð“. Hví-
líkur hroki. Þetta er einungis í þeirra
eigin þágu. Bara heldur fyrr. Þeir
sem ekki sjá í gegnum þennan blekk-
ingaleik setja kíkinn fyrir blinda aug-
að. Raunverulegar mótvægisaðgerðir
gegn þessu yfirvofandi umhverfis-
slysi felast í að fjarlægja Sultartanga-
línu 1 (áður Hrauneyjafosslína). Sú
loftlína er lögð þvert í gegnum öll
sumarbústaðasvæðin í Svínadal en
þar eiga þúsundir manna sér athvarf í
fögru umhverfi.
Eftir að Landsvirkjun hefur lokið
ætlunarverki sínu mun tvöfaldar risa-
mastrastæður, allt að fjörutíu metra
háar með tuttugu og sex metra breið-
um þverslám og sextán vírum, að eld-
ingavörum meðtöldum, bera við him-
ininn meira og minna allt frá
vestanverðri Botnsheiði, vestur yfir
Ferstikluháls, Leirdal, Saurbæjar-
háls, Móadal, Brennifell, Lambadal,
Svarfhólsháls og Seldal á leið sinni að
Brennimel á Hvalfjarðarströnd.
Aldrei framar munum við geta horft
úr Svínadal eða af Hvalfjarðarströnd
yfir þessa fallegu dali og hálsa öðru-
vísi en útataða í mastra- og vírabend-
um.
Froðusnakk
Landsvirkjun notaði það sem beitu
fyrir okkur hér meðan þeir voru að
koma áformum sínum í kring að
mögulegt væri að taka eina 245 kV
línu niður ef þeir fengju að leggja eina
420 kV í staðinn vegna margfaldrar
flutningsgetu slíkrar línu. Í dag vill
hún ekkert kannast við þetta. Nú
stefnir í að innan tíðar verði tvær 420
kV loftlínur hér, auk einnar 245 kV og
annarrar 132 kV.
Í úrskurði Skipulagsstofnunar,
kaflanum 4.2.7 „Mótvægisaðgerðir
vegna áhrifa á menn og samfélag“,
kemur fram að Landsvirkjun vísar
öllum óskum fleiri hundruð manna
um niðurrif, færslu eða jarðsetningu
Sultartangalínu 1 út í bláinn. Vakin
skal athygli á því að kostnaður við að
leggja 245 kV í jörð er margfalt minni
miðað við 420 kV.
Þetta er Landsvirkjun sem á sama
tíma af augljósri sýndarmennsku
auglýsir í síbylju og býður almenningi
á listsýningar og tónleika í milljar-
ðamusterum sínum út um allt land til
þess eins að slá ryki í augu fólks og
fegra umdeilda ímynd sína. Þetta er
Landsvirkjun sem þykist hafa eigin
„umhverfisstefnu“ hvar í er að finna
þessa setningu: „Við ætlum að sýna
samstarfsvilja í verki gagnvart
stjórnvöldum umhverfismála, hags-
munasamtökum og almenningi.“
Fjölmargar aðrar álíka er þar einnig
að finna. Hvílíkt froðusnakk.
Út og suður
Í þriðju grein laga um mat á um-
hverfisáhrifum er að finna skilgrein-
ingar um merkingu ýmissa orða og
orðasambanda sem notuð eru í lög-
unum. Þrátt fyrir það virðist hægur
vandi að túlka lögin út og suður og
þegar til kastanna kemur gagnast
þau mest valdhöfum. Hugtakið „mót-
vægisaðgerðir“ er skilgreint sem „að-
gerðir til að koma í veg fyrir, draga úr
eða bæta fyrir neikvæð umhverfis-
áhrif“ og „veruleg umhverfisáhrif“
eru skilgreind sem „veruleg óaftur-
kræf umhverfisáhrif eða veruleg
spjöll á umhverfinu sem ekki er hægt
að fyrirbyggja eða bæta úr með mót-
vægisaðgerðum“.
Hvernig má það vera að lög um
mat á umhverfisáhrifum skuli vera
þannig úr garði gerð að þau séu gjör-
samlega gagnslaus almenningi þegar
á reynir, samanber það sem hér hefur
verið skýrt frá? Hverjum þjóna þá
þessi lög?
Sjálfsagt reynir Skipulagsstofnun
samkvæmt bestu vitund að úrskurða í
samræmi við lögin. Þetta er þó oft
spurning um túlkun. Dæmi um um-
deilanlega túlkun er t.d. að finna í
kafla 5.6., „Niðurstaða“ í úrskurði
Skipulagsstofnunar, og þarna er um
huglægt mat hennar að ræða á við-
komandi atriðum: „Skipulagsstofnun
telur að þrátt fyrir mikinn mun á
kostum, einkum hvað varðar sjónræn
áhrif og áhrif á landnotkun, ferða-
mennsku og útivist, hafi framkvæmd-
in ekki veruleg, óafturkræf umhverf-
isáhrif í för með sér eða veruleg spjöll
á umhverfinu sem ekki er hægt að
fyrirbyggja eða bæta úr með mót-
vægisaðgerðum. Horfa beri til þess
að stór hluti áhrifa af lagningu há-
spennulína sé sjónræn áhrif sem telj-
ist að verulegu leyti afturkræf þótt
líklegt megi teljast að mannvirkið
standi til alllangs tíma.“
Hvernig ber nú að skilja þetta?
Fram hefur komið að Skipulagsstofn-
un telur að jarðstrengur hafi lítil eða
lítil sem engin umhverfisáhrif. Í text-
anum hér að ofan talar hún um mik-
inn mun á kostum og tilgreinir veiga-
mestu atriðin, sjónræn áhrif, áhrif á
landnotkun, ferðamennsku o.fl. Einn-
ig kemur fram í sama kafla hvaða loft-
línukostir hafa minnst umhverfisáhrif
að mati stofnunarinnar. Álykta má
samkvæmt þessari niðurstöðu henn-
ar að einhver kosturinn hafi mikil um-
hverfisáhrif. Þrátt fyrir þetta fellst
Skipulagsstofnun í endanlegum úr-
skurði sínum á „fyrirhugaða bygg-
ingu 400 kV Sultartangalínu 3 frá
Sultartanga að Brennimel samkvæmt
öllum framlögðum kostum eins og
þeim er lýst í framlagðri mats-
skýrslu“, en Landsvirkjun leggur þar
fram allmarga kosti. Hvernig er hægt
að túlka að stór hluti af áhrifum há-
spennuloftlína sem eru sjónræn áhrif
sé afturkræfur nema þær verði tekn-
ar niður? Stendur það eitthvað til á
næstunni? Í tillögu Landsvirkjunar
að matsáætlun dags. 18. júlí 2001
kafla 1.3., Tímaáætlun, segir:
„Rekstrartími Sultartangalínu 3 er
áætlaður frá árslokum 2004 til
óákveðinnar framtíðar. Með viðhaldi
og eðlilegum endurbótum endist
mannvirkið í allt að 100 ár.“ Með hlið-
sjón af þessu er fyrrgreind túlkun
hreinn skrípaleikur. Einnig kemur
víða fram í úrskurðinum að jafnvel sá
loftlínukostur sem Skipulagsstofnun
telur að hafi minnst umhverfisáhrif
hefur mætt gríðarlegri andstöðu
sumarbústaðaeigenda og landeig-
enda. Vissulega hlýtur fólkið í Hlíð-
arbæ að vera fegið að losna við
Brennimelslínu 1 frá heimilum sínum
en þar með er ekki öll sagan sögð.
Vandamálið er að verulegu leyti flutt
upp í Svínadal.
Ekki má gleyma því sem vel er
gert. Skipulagsstofnun setti Lands-
virkjun nokkur skilyrði. Eftir að hafa
lesið þau nokkrum sinnum yfir, en
það er nauðsynlegt til þess að trúa því
sem þar stendur, veit maður ekki
hvort maður á að hlæja eða gráta.
Skilyrðin fyrir þessari gífurlegu
framkvæmd eru í aðalatriðum þau að
„vöktun á uppgræðsluaðgerðum
vegna gróðurrasks skal standa a.m.k.
í 10 ár og fuglafræðingur (já þetta er
rétt lesið, fuglafræðingur) verði feng-
inn til að skoða hvernig efnistöku á
efnistökusvæðum sem fyrirhugað er
að nota (vegna slóðagerðar) verði
best háttað með tilliti til áhrifa á
fugla“. Hvílíkur tittlingaskítur.
Fjöldi manns hefur í sjálfboða-
vinnu í hartnær þrjú ár háð sleitu-
lausa baráttu við Landsvirkjun til að
verja eignir sínar og umhverfi frekari
náttúruspjöllum. Á sama tíma hefur
Landsvirkjun eins og úlfur í sauðar-
gæru af takmarkalausri ágirnd og
heimtufrekju vaðið yfir eignir manna
með blekkingum og hótunum. Og hún
hefur ekki vílað fyrir sér að sóa
óhemju fjármunum í svokallað „mat á
umhverfisáhrifum“, fyrst og fremst
til þess að ná takmarki sínu, en undir
því yfirskini að hún væri að uppfylla
lagaskyldu sína.
Hverjir græða? Hverjir greiða?
Hverjir hafa nú hagnast mest á
þessu umhverfismati? Líklega allir
verkfræðingarnir og sérfræðingarnir
sem unnu við það á margföldum með-
allaunum. Hverjir greiða svo alla
þessa fjármuni? Það gera landsmenn
í gegnum ríkissjóð, Reykjavíkurborg
og Akureyrarbæ, sem eru eigendur
Landsvirkjunar. Náttúran greiðir þó
hæsta reikninginn.
Nú geta þessir háu herrar glaðst
og skálað yfir unnu verki. Hvort það
verður í koníaksglerhýsinu á efstu
hæðinni á Háaleitisbrautinni eða í
einhverjum glæstum sumarbústöðum
Landsvirkjunar er víst að engar há-
spennulínur trufla sjóndeildarhring-
inn hjá þeim.
Eftir Reyni
Ásgeirsson
Hverjir hafa
nú hagnast
mest á
þessu um-
hverfismati?
spyr Reynir Ásgeirsson.
Líklega allir verkfræð-
ingarnir og sérfræðing-
arnir sem unnu við það
á margföldum meðal-
launum.
Höfundur er bóndi á Svarfhóli í
Hvalfjarðarstrandarhreppi.
BLEKKINGALEIKUR
LANDSVIRKJUNAR
Ráðstefna í lok
öryggisviku sjómanna
Borgartúni 6, 4. hæð
fimmtudaginn 3. október 2002
Afhending fundargagna hefst kl. 9:00
og ráðstefnan kl. 9:30.
Meðal efnis eru:

Rannsóknir á heyrn og svefnvenjum sjómanna.

Krabbameinsvaldar í starfsumhverfi sjómanna.

Sjómennska frá sjónarhóli aðstandenda.
Fundarstjóri verður Ragnhildur Hjaltadóttir,
skrifstofustjóri í samgönguráðuneytinu.
Aðgangur er ókeypis.
Skráning fer fram hjá samgönguráðuneytinu
í síma 545 8200 eða
á vefnum www.samgonguraduneyti.is
til 1. október nk.
Samgönguráðuneytið,
Siglingastofnun Íslands, Landssamband íslenskra
útvegsmanna, Slysavarnafélagið Landsbjörg,
Landhelgisgæslan, Samband íslenskra kaupskipaútgerða,
Vélstjórafélag Íslands, Sjómannasamband Íslands,
Landssamband smábátaeigenda, Reykjavíkurborg og
Farmanna- og fiskimannasamband Íslands.
Sjómenn! Munum björgunaræfinguna
þriðjudaginn næstkomandi kl. 13:00!