Morgunblaðið - 10.11.2002, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 10. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐUR um hugsanlega aðild aðAtlantshafsbandalaginu, NATO,hafa tekið talsverðan kipp í Finn-landi að undanförnu. Skemmst erað minnast þess að fyrir nokkrum
vikum hætti Tarja Halonen forseti að útiloka
aðild Finnlands að bandalaginu og orðaði það
svo að NATO hefði opnað dyrnar og ef til vill
myndi Finnland einhvern tímann sækja um að-
ild. Þar með hefur forsetinn nálgazt sjónarmið
Paavos Lipponen forsætisráðherra. Sá síðar-
nefndi sagði í viðtali hér í blaðinu fyrir hálfum
mánuði að kæmi á daginn að það væri í þágu
finnskra hagsmuna, þá væri NATO-aðild mögu-
leiki.
Einu sinni hvíldi nánast bannhelgi á að nefna
þann möguleika að Finnland gengi í NATO,
jafnvel eftir að kalda stríðinu lauk og Finnar
lýstu því yfir að þeir fylgdu ekki lengur hlutleys-
isstefnu. Þrátt fyrir að Finnland sé ekki lengur
hlutlaust, hefur verið haldið fast við þá stefnu að
standa utan hernaðarbandalaga, sem hefur ver-
ið einn af hornsteinum finnskrar utanríkis-
stefnu.
„Óvígð sambúð“ Finnlands og NATO
Margt hefur hins vegar breytzt á síðustu ár-
um. Finnland tekur virkan þátt í vestrænu sam-
starfi um öryggismál með aðild sinni að Evrópu-
sambandinu, þar sem Finnar hafa ekki beðið um
neinar undanþágur frá sameiginlegu utanríkis-
og öryggismálastefnunni. Finnland á náið sam-
starf við NATO í gegnum aðild sína að Frið-
arsamstarfinu og Evró-Atlantshafsráðinu og
tekur þátt í friðargæzluaðgerðum undir stjórn
NATO á Balkanskaga, mun meira að segja á
næstunni leggja til finnskan hershöfðingja til að
stýra hluta af liði NATO í Kosovo. Heraflinn
hefur verið nútímavæddur og tæknilega sam-
hæfður herafla NATO. Sumir hafa orðað það
svo að ef hægt væri að kalla NATO-aðild hjóna-
band, þá mætti kalla núverandi samband Finn-
lands og NATO óvígða sambúð, jafnvel trúlofun
– þar sem fólk gerir nokkurn veginn sömu hlut-
ina og í hjónabandi, en án sömu skuldbindinga.
Þannig nýtur Finnland ekki verndar 5. greinar
Norður-Atlantshafssáttmálans, um að árás á
eitt aðildarríki sé árás á þau öll, en Finnum ber
heldur engin skylda til að aðstoða NATO á
krepputímum.
Ýmsir segja sem svo að það sé ekkert óskap-
lega stórt skref úr þessu að gerast fullgilt aðild-
arríki NATO. Það væri aukinheldur í anda
þeirrar stefnu Finnlands að vera í innsta kjarna
vestræns samstarfs, í því skyni að hafa sem
mest áhrif og hámarka hagsmuni sína. „Við
verðum að svara þeirri spurningu hvort það
þjónar hagsmunum okkar að skera okkur úr í
þessu efni,“ segir Pauli Järvenpää, skrifstofu-
stjóri finnska varnarmálaráðuneytisins.
„Ákvarðanir NATO, héðan í frá og um fyrirsjá-
anlega framtíð, munu hafa gífurleg áhrif á Finn-
land. Er betra fyrir okkur að vera á meðal
þeirra, sem taka ákvarðanirnar eða að bíða fyrir
utan og bregðast við þeim?“
Almenningur andsnúinn aðild
Enn sem komið er kemur frumkvæðið að op-
inskáum umræðum um kosti og galla NATO-
aðildar einkum frá stjórnmálamönnum, emb-
ættismönnum og fræðimönnum sem láta sig
málið varða. Mikill meirihluti almennra kjós-
enda er hugmyndinni um aðild afar andsnúinn;
samkvæmt skoðanakönnun sem gerð var í júlí
sl. fyrir fréttastofuna STT, eru 66% Finna and-
snúnir aðild, 20% hlynntir og 14% ekki vissir. Þá
telur 81% kjósenda að halda bæri þjóðarat-
kvæðagreiðslu áður en ákvörðun væri tekin um
að ganga í bandalagið.
Finnar eru raunsætt og hagsýnt fólk, en í
NATO-málinu rista tilfinningarnar dýpra en
varðandi ýmsar aðrar stórpólitískar ákvarðanir
í utanríkismálum undanfarin ár, svo sem aðild-
ina að Evrópusambandinu og upptöku evrunn-
ar. Andstaðan á sér margvíslegar rætur. „Á
dögum kalda stríðsins og vináttusamningsins
við Sovétríkin urðu Finnar að halda jafnvægi
milli austurs og vesturs. Það var hamrað á því
að bæði hernaðarbandalögin væru hættuleg,“
segir Henrik Wilén, framkvæmdastjóri Nor-
rænu stofnunarinnar í Finnlandi. „Nú er Var-
sjárbandalagið úr sögunni en margir eru ennþá
á því að NATO sé hættulegt. Sérstaklega eldra
fólk tengir NATO ekki við öryggi, vestrænt
samstarf o.s.frv. heldur við þá neikvæðu mynd,
sem dregin var upp í kalda stríðinu. Unga fólkið
hugsar síður svona.“
Risto E.J. Penttilä, framkvæmdastjóri rann-
sóknastofnunarinnar EVA og doktor í alþjóða-
stjórnmálum, sem lengi hefur tekið virkan þátt í
umræðum um hugsanlega NATO-aðild, bendir
á að í könnunum séu það gamlir hermenn, sem
börðust við Rússa í vetrarstríðinu, sem séu allra
mest á móti NATO-aðild. „Það er útbreidd
skoðun að við höfum alltaf þurft að berjast einir,
og aldrei getað treyst á hjálp. Undir niðri er ein-
hver sálfræðilegur ótti við það að NATO-aðild
gæti orðið til þess að við færum að leggja minni
rækt við okkar eigin varnir og öryggi.“
Penttilä segir að við þessar rótgrónu tilfinn-
ingar hafi bætzt að andúð á Bandaríkjunum og
stefnu þeirra í alþjóðamálum hafi farið vaxandi
síðastliðið ár og það spilli fyrir málstað NATO-
sinna. „Fyrir ári hefði ég spáð því að Finnland
gengi í NATO en nú er ég ekki alveg eins viss,“
segir Penttilä.
Jyrki Iivoinen, upplýsingastjóri finnska varn-
armálaráðuneytisins, segir að það hafi talsvert
skort á að finnskur almenningur væri nægilega
upplýstur um NATO og þær breytingar, sem
orðið hafi á bandalaginu á seinni árum. „Um-
ræðan er tilfinningaþrungin og erfitt að varpa af
sér hinni sögulegu byrði,“ segir Iivoinen. „Menn
nota aðallega tilfinningarök, einkum andstæð-
ingar aðildar. Það hefur verið lítil umræða um
hina raunverulegu kosti og galla aðildar. Fólk
staglast fremur á sannfæringu sinni en að taka
röksemdir með og á móti til skoðunar.“
Iivoinen segir að varnarmálaráðuneytið líti á
það sem skyldu sína að auka upplýsingastreym-
ið, leggja á borðið ýmsa kosti og afleiðingar
þeirra fyrir öryggi og varnir Finnlands. „Það er
erfitt starf, því að fólk hefur svo sterkar skoð-
anir á málinu.“
Andstaða Rússa úr sögunni
En ef horft er á röksemdirnar, fremur en til-
finningarnar, er augljóst að ein höfuðröksemdin
gegn NATO-aðild Finnlands er úr sögunni,
a.m.k. í bili. Það er andstaða hins volduga
granna í austri, Rússlands. „Ef Rússarnir settu
sig eindregið upp á móti NATO-aðild nágranna-
ríkja sinna, myndum við sýna því verulegan
skilning. Við myndum ekki vilja spilla samskipt-
unum við Rússland,“ segir Pauli Järvenpää.
„Nú virðist Rússland hins vegar ætla að sætta
sig við aðild Eystrasaltsríkjanna. Rússneskir
ráðamenn segja reyndar að þau þurfi ekki á
NATO að halda vegna þess að Rússland ógni
þeim ekki á nokkurn hátt. Þeir muni samt ekki
gera veður út af því þótt þau gangi í bandalagið.
Það sé þeirra ákvörðun sem fullvalda ríkja og
þeir virði hana. Ég er viss um að þeir segðu það
sama um Finnland.“
Margir verða til að benda á að tengsl Rúss-
lands við NATO hafi á Reykjavíkurfundi banda-
lagsins fyrr á árinu orðið svo náin að Rússar geti
af þeim sökum ekki haft mikið á móti bandalag-
inu eða stækkun þess. Risto Penttilä rifjar upp
að fyrir nokkrum árum hafi Lipponen forsætis-
ráðherra sett fram svokallaða „Lipponen-kenn-
ingu“ um að gæta yrði að því að Finnland hefði
alltaf meiri áhrif innan NATO en Rússland. Nú
eigi það ekki lengur við. „Ég er þeirrar skoð-
unar að Rússar hafi nútímalegri hugmyndir um
NATO en Finnar,“ segir Penttilä.
Samflot með Svíum
Afstaða Svía skiptir Finna líka talsverðu máli
og Finnar vilja gjarnan hafa samflot með þeim í
að skoða málið. „Ef Göran Persson hringdi í
fyrramálið í Paavo Lipponen, bæðist afsökunar
á ónæðinu en tilkynnti honum að Svíar hefðu
sent umsókn um aðild að NATO til Georges Ro-
bertson [framkvæmdastjóra bandalagins], ætti
Finnland engan annan kost en að gera það
sama,“ segir Pauli Järvenpää. „Hins vegar geri
ég ekki ráð fyrir að Svíar komi okkur á óvart í
þessu máli eins og þeir gerðu hvað varðaði aðild-
ina að ESB.“
Aðspurður hvort það gæti tafið fyrir aðild
Finnlands, ef Svíar gætu ekki ákveðið sig í
NATO-málinu, segist Järvenpää ekki telja að
svo gæti farið. „Þetta er spurning um að við ráð-
um sjálf örlögum okkar og stjórnmálamennirnir
munu ekki bíða eftir ákvörðun Svía í málinu ef
til þess kemur.“
ESB veitir engar öryggistryggingar
Á sínum tíma töldu menn að það hefði haft úr-
slitaáhrif á niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðsl-
unnar um ESB-aðild Finnlands að fólk leit á
hana sem öryggismál; að aðildarríki Evrópu-
sambandsins hlyti að hafa stuðning hinna öflugu
ríkja vestar í álfunni ef það yrði fyrir árás.
Margir líta sömuleiðis svo á að ákvörðunin um
að taka upp evruna hafi ekki eingöngu verið
efnahagslegs eðlis heldur hafi öryggismálin átt
sinn þátt í henni; hún hafi öðrum þræði verið
hugsuð til að tengja Finnland enn sterkari
böndum við stóru ríkin í kjarna ESB. Þrátt fyrir
þetta telja þeir finnsku sérfræðingar, sem rætt
er við, að það sé engan veginn hægt að líta svo á
að Evrópusambandið sé varnarbandalag eða
veiti neinar raunverulegar öryggistryggingar.
„Það er NATO sem leggur til herstyrkinn,
aðallega í gegnum Bandaríkin,“ segir Järv-
enpää. „Evrópuríkin eru ekki að þróa herafla
sinn þannig að þau haldi í við Bandaríkin. Ef
ekkert verður að gert, verður herstyrkur Evr-
ópuríkjanna í NATO langt frá því að mæta þörf-
unum eftir nokkur ár. Evrópuríkin munu ekki
geta tekið þátt í sameiginlegum aðgerðum með
Bandaríkjunum vegna þess að þeir síðarnefndu
þróast svo miklu hraðar. Í þágu stöðugleikans
er mikilvægt að Bandaríkjamenn séu með.“
Hann segir að Evrópusambandið sé aðallega í
stakk búið til að fást við afleiðingar hernaðar-
átaka, ekki sízt vegna efnahagsmáttar síns og
styrks á borgaralega sviðinu, sem nýta megi til
að endurbyggja stríðshrjáð samfélög. „Evrópu-
sambandið gerir því sitt gagn, en það getur ekki
háð stríð eða komið til varnar aðildarríkjum sín-
um. Um slíkt verðum við annaðhvort að sjá einir
eða sem aðildarríki NATO,“ segir Järvenpää.
Gefur ESB varnarmálin upp á bátinn?
Jyrki Iivoinen segir að æskilegt væri að Evr-
ópusambandið gæti með árangursríkum hætti
tekið á kreppuástandi í álfunni, en hann er ekki
mjög bjartsýnn og segir reynsluna ekki benda
til þess að Evrópusambandið geti tekið sig sam-
an í andlitinu í her- og öryggismálum. Iivoinen
bendir á að eftir stækkun bæði NATO og ESB
muni þessi tvö bandalög hafa meira og minna
sömu aðildarríkin, með nokkrum undantekning-
um. „Tvenn samtök, sömu aðildarríkin – af
hverju í ósköpunum ættu þau að gera sömu
hlutina?“ spyr hann. „Það væri fráleitt að hafa
hermál á verksviði beggja. Þetta gæti leitt það
af sér að Evrópusambandið færi aftur að ein-
beita sér að efnahags-, félags- og stjórnmálum
og léti NATO hernaðarþáttinn eftir.“
Ákvörðun geymd til 2004
Þingkosningar verða í Finnlandi í marz á
næsta ári en svo virðist sem NATO-málið verði
ekki eitt af helztu kosningamálunum. Samstaða
virðist um það meðal stjórnmálaflokkanna að
geyma ákvörðun í málinu til ársins 2004, en þá
mun ný ríkisstjórn gefa út „hvítbók“ með mikilli
úttekt á öryggis- og varnarmálum Finnlands,
þar á meðal á kostum og göllum NATO-aðildar.
Þverpólitískur starfshópur vinnur jafnframt að
því að skoða NATO-málið eitt og sér.
Menn vilja ekki endilega láta hafa það eftir
sér, en flestir telja að spurningin um NATO-
aðild Finnlands sé fyrst og fremst spurning um
tíma. Líkt og oft áður muni stjórnmálamenn-
irnir taka ákvörðun, sem almenningur muni
styðja. „Í Finnlandi förum við yfirleitt þangað
sem elítan vill að við förum,“ segir Risto Penttilä
og bendir á að almenningur hafi alla tíð treyst
stjórnmálamönnum í öryggismálunum; þeim
hafi tekizt að tryggja hagsmuni Finnlands með
þeirri stefnu sem þeir hafi fylgt hverju sinni.
Henrik Wilén segist þeirrar skoðunar að
stjórnmálamennirnir verði að undirbyggja
ákvörðun um NATO-aðild betur en þegar aðild
að ESB eða innleiðing evrunnar var ákveðin:
„Þetta er tilfinningaþrungnara mál.“
Úr sambúð í
hjónaband?
Umræður um hugsanlega NATO-aðild Finnlands hafa farið vax-
andi að undanförnu og mörgum þykir hún rökrétt skref.
Finnskur almenningur er þó enn mjög andsnúinn aðild. Ólafur
Þ. Stephensen kynnti sér málið í Helsinki og ræddi við ýmsa
helztu sérfræðinga Finnlands í öryggis- og varnarmálum.
Morgunblaðið/ÓÞS
Finnar eru stoltir af hermönnum sínum. Hér sjást tveir slíkir í Helsinki. Herinn hefur verið sam-
hæfður herafla NATO og Finnar starfa náið með bandalaginu á ýmsum vettvangi.
’ ESB gerir því sitt gagn,en það getur ekki háð stríð
eða komið til varnar aðild-
arríkjum sínum. Um slíkt
verðum við annaðhvort að
sjá einir eða sem aðildar-
ríki NATO. ‘
olafur@mbl.is