Morgunblaðið - 08.12.2002, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. DESEMBER 2002 23
NETIÐ er stórkostlegt tæki til að
viða að sér fróðleik, koma hug-
myndum sínum og skoðunum á
framfæri og taka þátt virkan þátt í
lýðræðisþjóðfélaginu – um það
efast enginn. En það á sér einnig
sínar skuggahliðar. Þar má finna
barnaklám og efni sem endur-
speglar kynþáttahatur. Tölvupóst-
urinn, jafngagnlegur og hann get-
ur verið, er stórlega mengaður af
ruslpósti. Spjallrásir eru vettvang-
ur fyrir ófyrirleitna náunga sem
sigla undir fölsku flaggi að draga
börn undir aldri á tálar.
Þeir sem einhvern tímann trúðu
því í barnslegri einlægni að Netið
gæti orðið heimur utan og ofan
þjóðríkja þar sem menn skemmtu
sér eða ræddu heimsmálin og
landsins gagn og nauðsynjar án
íhlutunar verða nú að játa því að
þörf er á lögum og reglu á þessum
vettvangi eins og öðrum. Mannleg
náttúra er söm við sig og getur
jafnvel sýnt á sér verri hliðar en
ella í krafti tækninnar. Mörg
áform um nýjungar í tjáskiptum
hafa beðið skipbrot. Sem dæmi má
nefna nýlega frétt í Aftenposten
þar sem segir að loka hafi orðið
umræðuhópi á Netinu um hesta-
mennsku sem var vinsæll meðal
ungra stúlkna vegna þess að inn í
rabbið höfðu ruðst af offorsi ein-
staklingar sem höfðu allt önnur
áhugamál, með þeim afleiðingum
að tjáskiptin voru orðin æ meira af
kynferðislegum toga. Svipaða sögu
er að segja af umræðuvettvangi
þýska dagblaðsins Tageszeitung
sem var lokað á dögunum vegna
þess að forsvarsmenn blaðsins
treystu sér hvorki til að bera
ábyrgð á þeim óhróðri sem les-
endur sendu frá sér né vildu þeir
standa í stappi við þá sem kvört-
uðu hástöfum undan ritskoðun. Má
draga af þessu þann lærdóm að al-
múganum megi ekki gefa lausan
tauminn með þessum hætti? Þurf-
um við ritskoðara til þess að
tryggja siðmenntuð tjáskipti?
Frændur eru frændum verstir
Þróunin á Íslandi sem rætt hef-
ur verið um að undanförnu þar
sem gróflega er brotið gegn per-
sónuhelgi unglingsstúlkna af hálfu
skólafélaga þeirra er mikið um-
hugsunarefni. Hún sýnir að um-
ræða undanfarinna ára um að frið-
helgi einkalífs stafaði mest ógn á
netöld af íhlutun ríkisins eða stór-
fyrirtækja og söfnun persónuupp-
lýsinga af þeirra hálfu risti of
grunnt. Einstaklingum kann að
stafa enn meiri og nærtækari
hætta af öðrum einstaklingum og
þarf þá jafnvel ekki alltaf að leita
út fyrir vinahópinn.
Dæmi sem nefnd hafa verið sýna
einnig að það er of mikil einföldun
að líta á börn og ungmenni sem
þolendur netglæpa eingöngu. Þau
geta líka verið gerendur og þegar
saman fer siðferðilegur vanþroski
og öflug tól getur útkoman orðið
skelfileg.
Svo virðist einnig sem eiginleik-
ar Netsins og hugsanlega önnur
þjóðfélagsþróun ýti undir hegðun
sem var óþekkt fyrir nokkrum ár-
um. Skólablöð hafa lengi verið gef-
in út í framhaldsskólum. Stundum
hefur efni þeirra verið á mörkum
þess að vera löglegt, allt frá klúr-
um kveðskap til ljósmynda af
dansleikjum, en samt vart neitt í
líkingu við það sem nú er sagt fara
eins og eldur í sinu um netheima.
Hvað veldur? Þar skiptir nafn-
leyndin sjálfsagt miklu og að
þróast hefur sérstakur netkúltúr
sem lýtur ekki sömu siðalögmálum
og aðrir menningarkimar. Einnig
flokka sjálfsagt margir tölvupóst í
sama flokk og einkabréf og leyfa
sér því meira en ella. Það stenst
hins vegar ekki þegar haft er í
huga hve fljótt tölvupóstur dreifir
sér, ekki síst þegar innihaldið er
álitið krassandi. Svo má spyrja
hvort almenn þjóðfélagsþróun þar
sem persónuhelgi á erfitt upp-
dráttar gagnvart óprúttnum mark-
aðsöflum og vitundariðnaði hafi
ekki sitt að segja. Ekki er lengur
nægileg virðing borin fyrir manns-
líkamanum og sjálfsákvörðunar-
rétti einstaklinga varðandi sitt
einkalíf og hvað þeir kjósa að op-
inbera.
Friðhelgi einkalífs
Lagaleg úrræði eru fyrir hendi.
Þannig segir í almennum hegning-
arlögum að dreifing á klámmynd-
um geti varðað fangelsi allt að sex
mánuðum og allt að tveimur árum
þegar „slíkt efni sýnir börn á kyn-
ferðislegan eða klámfenginn hátt“.
Það er einnig refsivert að hafa í
vörslu sinni ljósmyndir, kvikmynd-
ir eða sambærilega hluti sem sýna
börn á kynferðislegan eða klám-
fenginn hátt. Þessi brot sæta op-
inberri ákæru að undangenginni
lögreglurannsókn. Lögregla getur
hafist handa að eigin frumkvæði
eða í kjölfar kæru.
Þar fyrir utan geyma hegning-
arlögin almenn ákvæði um æru-
meiðingar og brot gegn friðhelgi
einkalífs. Í sumum löndum eins og
Frakklandi og Þýskalandi hafa
verið sett sérstök ákvæði í lög um
vernd einstaklinga gegn því að
myndir af þeim séu birtar opinber-
lega án samþykkis þeirra, á meðan
hér á landi yrði að leiða slíka
vernd af almenna ákvæðinu um
friðhelgi einkalífs. Það er ekki
ósennilegt að ákvæðið um friðhelgi
einkalífs yrði talið veita vernd
gegn dreifingu myndar sem sýndi
einstakling við aðstæður sem
venjulega teljast til einkalífs fólks.
Ef myndin væri fölsuð og sýndi
einstakling á niðurlægjandi hátt
eða væri til þess fallin að rýra
hann í áliti meðal samborgara
sinna kæmi sterklega til greina að
um ærumeiðingu væri að ræða.
Það er því borðleggjandi að láta
reyna á þessi ákvæði í einkarefsi-
máli þar sem farið yrði fram á
refsingu og eftir atvikum bætur.
Skilyrði er auðvitað að fyrir liggi
hver sé gerningsmaðurinn. Þeir
sem taka þátt í að breiða óhróð-
urinn út, til dæmis með því að
senda áfram tölvupóst með meið-
andi innihaldi, geta orðið með-
ábyrgir. Netþjónustuaðilar eru
hins vegar undanþegnir ábyrgð
samkvæmt nýlegum lögum um raf-
ræn viðskipti nema þegar um
barnaklám er að ræða.
Virkja þarf alla hlutaðeigandi
Mikil umræða hefur farið fram á
alþjóðavettvangi um viðbrögð við
ólöglegu efni á Netinu. Það ólög-
lega efni sem einkum hefur verið
rætt um er barnaklám, efni sem
endurspeglar kynþáttahatur, höf-
undarréttarvarið efni sem dreift er
án samþykkis rétthafa sem og nú
upp á síðkastið notkun Netsins af
hálfu hryðjuverkamanna. Nokkuð
er misjafnt eftir löndum hvað veld-
ur mönnum mestum áhyggjum:
Kynþáttahatur í Frakklandi,
Þýskalandi og Austurríki en spjall-
rásir þar sem fullorðnir draga
börn á tálar í Bretlandi og Kan-
ada.
Fyrir utan beinar löggæsluað-
ferðir hefur verið fjallað töluvert
um aðrar leiðir til að stemma stigu
við útbreiðslu ólöglegs efnis. Er
lögð áhersla á að allir sem eiga
hagsmuna að gæta taki þátt í að
móta stefnu í þessu efni. Í Frakk-
landi hefur til dæmis verið stofnað
svokallað Netréttartorg (www.-
foruminternet.org) með þátttöku
ríkisins. Þar er efnt til umræðu
um afmörkuð efni sem snerta rétt-
indi og ábyrgð þeirra sem nota
Netið og lagðar eru fram tillögur
um úrbætur á löggjöf eða laga-
framkvæmd.
Evrópusambandið (www.safer-
internet.org ) styður stofnun neyð-
arlína þar sem notendur Netsins
geta komið kvörtunum á framfæri.
Slíkar kvörtunarlínur eru nú starf-
ræktar í um tíu Evrópulöndum
(sjá www.inhope.org) og er Ísland
eitt þeirra (www.barnaheill.is).
Misjafnt er hverjir standa að
rekstri slíkrar þjónustu. Það geta
til dæmis verið barnaverndarsam-
tök, lögregla eða samtök netþjón-
ustuaðila. Í Ástralíu er kvörtunar-
lína rekin af stofnun sem annars
hefur eftirlit með útvarpsstarfsemi
(sambærileg við útvarpsréttar-
nefnd á Íslandi!), sjá www.aba.-
gov.au. Réttmætum kvörtunum er
vísað áfram til lögreglu og/eða
þeirra sem hýsa hið ólögmæta
efni. Ef efni er hýst erlendis er
brugðist við með viðeigandi hætti,
til dæmis með því að gera kvört-
unarlínu í því landi viðvart. Það er
mjög mikilvægt að gefa fólki með
þessum hætti kost á að leita eitt-
hvert þegar það verður vart við
efni á Netinu sem því ofbýður.
Einn helsti vandinn í þessu sam-
bandi er að meta hvað sé hugs-
anlega ólöglegt og hvað ekki. Á
endanum ættu það auðvitað að
vera dómstólar sem skæru úr um
slíkt en ekki einkaaðilar. Sumt efni
er þannig að það getur enginn vafi
leikið á því að það er ólöglegt. Um
annað efni getur hins vegar yf-
irleitt enginn nema dómstóll skor-
ið úr, eins og til dæmis varðandi
höfundarrétt eða ærumeiðingar.
Kvörtunarlínur eru því fyrst og
fremst góð viðbót við almenna lög-
gæslu og dómstóla þar sem hægt
er að fá skjóta úrlausn en koma
ekki í stað þeirra.
Næstu ár eiga eftir að leiða í
ljós hver þróunin verður, hvort
lögregla mun í vaxandi mæli taka
yfir starfsemi kvörtunarlína af
þessu tagi, samanber nýlegan
samning Evrópuráðsins um tölvu-
glæpi sem gerir ráð fyrir slíkum
tengiliðum í hverju landi. Önnur
þróun gæti verið í þá átt að kvört-
unarlínurnar tækju að sér fleiri
verkefni en fyrst og fremst barna-
klám eins og nú er raunin. Vanda-
mál eins og þau sem komið hafa
upp í íslenskum skólum varðandi
friðhelgi einkalífs og mannhelgi
væru til dæmis vel til þess fallin að
leysa í samstarfi margra aðila, þ.e.
lögreglu, foreldra, skóla, netþjón-
ustuaðila og barnaverndaryfir-
valda. Einstaklingur sem á ekki
annað úrræði en að fara í einka-
refsimál kann nefnilega að vera
illa staddur að því leyti að erfitt
getur verið að finna út án atbeina
lögreglu hver sé upphafsmaður
ólögmæts efnis.
Fjölmiðlafærni sem kennslugrein?
Að síðustu verður að geta þess
að vaxandi áhersla er nú lögð á
fræðslu til ungmenna um kosti og
galla Netsins og nauðsyn þess að
sýna ábyrgð (sjá til dæmis
www.getnetwise.org). Fyrsta
skrefið til að breyta hegðun er
væntanlega að ræða hlutina og
reyna að útskýra hvers vegna ekki
eigi að gera allt sem tæknilega er
mögulegt. Það er engan veginn
auðvelt að setja slíka fræðslu
þannig fram að hún hafi ekki þver-
öfug áhrif. Misjafnar leiðir eru að
sjálfsögðu til í þessu efni, það
mætti hugsa sér að fjölmiðlafærni
yrði hluti af almennri lífsleikni
sem kennd er í skólum en sums
staðar hafa óháð félagasamtök
sem virkja ungmenni til jafningja-
fræðslu einnig borið góðan ávöxt
(sjá www.cyberangels.com).
Villta vestrið
Höfundur starfar sem lögfræðingur hjá
Evrópuráðinu. Skoðanir sem kunna að
birtast í þessari grein eru á ábyrgð höf-
undar.
Lög og réttur
eftir Pál
Þórhallsson
Moggabúðin
Geisladiskahulstur, aðeins 700 kr.