Morgunblaðið - 24.02.2003, Blaðsíða 16

UMRÆÐAN
16 MÁNUDAGUR 24. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
bílar
ALLTAF Á MIÐVIKUDÖGUM
SMÁAUGLÝSING
AÐEINS 995 KR.*
Áskrifendum Morgunblaðsins
býðst smáauglýsing fyrir aðeins 995 kr.*
Pantanafrestur er til kl. 12 á þriðjudögum.
* 4 línur og mynd.
HAFÐU SAMBAND!
Auglýsingadeild Morgunblaðsins sími 569 1111 eða augl@mbl.is
Enginn stöðugleiki
Í borkjörnun úr grænlenskum
jöklum kemur fram að veðurfar
við Norður-Atlantshafið hefur ver-
ið sveiflukennt í hundruð þúsunda
ár. Stóru uppsveiflurnar eru 10–20
þús. ára löng hlýskeið en niður-
sveiflurnar jökulskeið, um 100 þús.
ára löng. Innan þeirra tveggja jök-
ulskeiða, sem menn hafa náð að
skoða í borkjörnum frá báðum
heimskautasvæðunum, sveiflast
hitastig (og úrkoma) töluvert þó að
mest beri á miklum kulda miðað
við okkar daga og hlýir hafstraum-
ar séu fjarri norðurslóðum. Mest-
ur hluti Íslands var þakinn jökli á
skeiðunum, en hann stækkaði þó
nokkuð eða minnkaði við hita-
sveiflur á þeim. Á hlýskeiðunum
eru líka töluverðar hitasveiflur,
bæði breytingar sem ná yfir ár-
þúsund, smærri sveiflur sem mæl-
ast í öldum og svo hækkar eða
lækkar hitastigið enn fremur á
áratugagrunni. Í Íslandssögunni
þekkjum við slíkar breytingar,
bæði „litlu ísöldina“ frá því seint á
miðöldum og fram undir 1900, og
svo hlýja tímabilið 1925–1965.
Vísbendingar eru um að núver-
andi 10 þús. ára gamla hlýskeið
(sem enginn veit hvenær kann að
enda) sé nokkuð ólíkt hlýskeiðinu
á undan síðasta jökulskeiði. Á síð-
arnefnda hlýskeiðinu (nefnist
Eem) virðast hitasveiflurnar hafa
verið mun öfgakenndari en á okk-
ar hlýskeiði og á því vantar skýr-
ingar.
Náttúrulegar orsakir?
Orsakir allra fyrrrgreindra
sveiflna, fram undir 20. öldina, eru
náttúrulegar. Þar koma við sögu
afstöðubreytingar á snúningsöxli
jarðar, áætlaðar ferðir jarðar í
gegnum geimrykský, sveiflur í sól-
geislun, eldgos, óreglur í orkubú-
skap lofthjúpsins o.fl. Sérfræðing-
ar reyna að fella þetta saman í
heillega mynd. Hún getur skýrt
nokkuð reglulegar komur og lok
meira en 20 jökulskeiða í um 2–3
milljónir ára en yfirleitt er erf-
iðara að útskýra smærri hita-
farssveiflurnar. M.a. vekur athygli
hve hratt veðurfar breytist úr nú-
verandi stöðu yfir í gadd jökul-
skeiða (og öfugt). Breytingin geng-
ur yfir á innan við mannsaldri.
Fullyrða má að hitasveiflurnar
hafi verið náttúrulegar vegna þess
að ekkert gat truflað gang mála
fyrr en mannkynið hafði náð vissri
stærð; um það bil á 20. öldinni. Þá
fyrst tókum við að breyta vatns-
föllum og gróðurlendi og framleiða
eldsneyti, raforku og stóriðjuvörur
þannig að mælanleg áhrif verða á
alþjóðavísu. Hins vegar er erfitt að
meta hve stór hlutur manna og
hve stór hlutur óheftrar náttúru er
í þeirri þróun. Við getum ekki enn
lagt raunhæft mat á hve stór hluti
mengunar af manna völdum á hlut
í þeirri greinilegu hækkun með-
alhita sem við blasir. Við vitum þó
að hluti okkar er staðreynd, hann
er stór og mótvægi náttúrunnar
dugar ekki til. Líka er vitað að
hafa má áhrif á þennan hluta með
breyttri orkuframleiðslu, sam-
göngum og náttúrunytjum. Það er
kjarni umhverfismála sem snúa að
veðurfari á jörðinni.
Aðgerðir eru raunhæfar
Og af þessum kjarna málsins
ber að draga þá eðlilegu ályktun
að menn verða að taka ábyrgð á
samskiptum sínum við náttúruna
og hamla því sem breytir veðurfari
heimsins til hins verra þegar á
heildina er litið. Verði alvarleg
hitastigssveifla engu að síður, er
það gangur náttúrunnar og gjald
sem við verðum að greiða fyrir að
búa á hnettinum. Talið um að ekki
sé kleift að vinda ofan af gróð-
urhúsagasframleiðslunni, stöðva
skógareyðingu eða minnka eyði-
merkurmyndun vegna áhuga fólks
á bættum lífskjörum eða vegna
mótspyrnu fyrirtækja, er aðeins
flótti frá raunveruleikanum.
Hvorki sá hluti betri lífskjara sem
við vitum að hafa neikvæð um-
hverfisáhrif né deilur um aðild
mannsins að hækkandi hitastigi
duga meðan hækkar í heimshöfn-
unum um 2 mm á ári og veðurfars-
breytingar valda vandræðum í öll-
um heimsálfum. Og talið um að
málflutningur umhverfissinna sé
dómsdagsspár er líka til lítils
vegna þess að það nöldur felur
staðreyndir sem öllum koma við.
Dómsdagur er ekki í nánd en
ágangur sjávar er það. Breytingar
á hafísþekjunni hér norðurfrá, á
hafstraumum eða sjávarhita, óveð-
urmynstrum og mörgu fleiru eru
allt of grunsamlegar til þess að
hægt sé að horfa framhjá þeim eða
„útskýra þær á brott“ úr umræðu.
Vissulega eru sumar þessara
breytinga jákvæðar en heildar-
dæmið þarf að reikna engu að síð-
ur og þar kveður við annan tón.
Háfjallajöklar
eru hitamælar
Í þýska blaðinu die Zeit (9. jan.
2003) er sagt frá verkefnum
bandarískra jarðvísindamanna sem
bora í jökla á háfjöllum, t.d. í Him-
alaya, Andesfjöllum og í Afríku.
Niðurstöðurnar eru nokkuð á eina
lund (rétt eins og rannsóknir
benda til í Mið-Evrópu): Jöklarnir
rýrna afar hratt en rýrnunin er
eindregin vísbending um hraða
hlýnun og oft einnig um skort á
úrkomu. Þannig hefur jökullinn á
Kilmansjaró minnkað um 80% frá
1912 og hann hverfur á 10–15 ár-
um, haldi áfram sem horfir. Ríf-
lega 60 jöklar sem fylgst er með í
Alaska þynnast og hopa tvöfalt
hraðar nú en á árabilinu 1950–
1990. Qori Kalis-jökullinn í Perú
rýrnar nú 44-sinnum hraðar en
hann gerði á 8. áratug 20. aldar.
Samanburður á jöklum í Andes-
fjöllum og í Himalaya sýnir að
jafnvel þrátt fyrir aukna úrkomu
sums staðar hopa jöklar en það er
aftur vísbending um hve hlýnunin í
lofthjúpi jarðar er afgerandi.
Grænlandsjökull rýrnar allhratt og
rýrnun íslenskra jökla er að taka á
sig svipaða mynd og var á hlýju
árunum milli 1930 og 1960. Fersk-
vatnið sem bætist nú í heimshöfin
við hvarf jökulíssins, og hlýnun
sævar, veldur hvoru tveggja því að
sjávaryfirborð hækkar og minna
binst af kolefni í sjónum. Við
sjáum nú þegar varnargarða við
íslenskar strendur (en þar kemur
landsig til viðbótar víðast hvar),
ekki síður en betri heyfeng eða
hraðari trjávöxt. Og ef t.d. skel-
fiskmiðin í Breiðafirði eru talin
láta á sjá vegna hlýnunar sjávar er
rétt að staldra við enn og aftur og
taka á því sem hægt er…eða hvað?
Jöklar segja
sögu … al-
varlega?
Eftir Ara Trausta
Guðmundsson
„Dóms-
dagur er
ekki í
nánd en
ágangur
sjávar er það.“
Höfundur er jarðeðlisfræðingur og
áhugamaður um umhverfismál.
AÐ VONUM hefur almenningur
átt erfitt með að skilja og tileinka sér
sumt í þeirri umræðu, sem fram hef-
ur farið undanfarið, bæði í fjölmiðlum
og utan þeirra, um málefni háskóla á
Íslandi, þ. á m. um samkeppnisstöðu
þeirra, fjárhagsumhverfi, fræðaafl
skólanna og starfsréttindi nemenda
úr tilteknum deildum þeirra að námi
loknu, svo að dæmi séu tekin. Allt eru
þetta að sjálfsögðu þörf umræðuefni,
ef réttilega er á haldið, en að margra
mati hefur umfjöllunin ekki, sem vert
væri, orðið til þess að upplýsa þol-
endur hennar – þ.e. notendur fjöl-
miðlanna – um kjarna máls. Vita-
skuld ættu háskólamenn og aðrir
þeir, sem sérstaka ábyrgð bera á
málefnum hinnar æðri menntunar,
að einbeita sér að því að ná saman um
jákvæð markmið varðandi samvinnu
og góð samskipti í stað skotgrafa-
hernaðar. Í tengslum við það ætti
einnig að geta skapast samstaða um
heppilegan vettvang fyrir lausn
hugsanlegra ágreiningsmála milli há-
skóla, án fjölmiðlafárs. Margsannað
er, að samvinna á vel afmörkuðum
sviðum, er byggist á grundvelli góð-
vildar og sáttfýsi, framsýni og víð-
sýni – með hag allrar þjóðarinnar
fyrir augum – getur þrifist í sam-
keppnisumhverfi, sem hefur hvetj-
andi áhrif á þá, er í því starfa. Á þess-
um vettvangi hefi ég áður bent á þá
augljósu staðreynd, að á forsvars-
mönnum Háskóla Íslands hvíli sér-
stök siðferðisskylda til að eiga frum-
kvæði að þess háttar samvinnu milli
háskólanna, ríkisháskóla jafnt sem
einkaháskóla – eftir því sem frekast
getur átt við – en mikilvægt er þá að
frá upphafi verði þannig um hnúta
búið, að samvinna og samhugur verði
ekki aðeins í orði heldur einnig á
borði.
Ekki er að efa, að stefnubreyting í
þá átt, sem hér hefur verið bent á, og
opinber umræða í þá veru muni mæl-
ast vel fyrir meðal alls almennings og
jafnframt í hópi þeirra ráðamanna,
sem skammta fé til kennslu og fræði-
starfa á háskólastigi.
En hafa nú allir þeir, sem með ein-
um eða öðrum hætti hafa tekið þátt í
hinni opinberu háskólaumræðu ný-
verið og á síðari mánuðum (og eins
fyrir þann tíma) valið sér nógu háan
sjónarhól? Greina þeir allir réttar
áttir? Skyldi ekki vera þörf á því, að
menn skapi sér yfirsýn um sviðið allt
og staldri við áður en lagt er í orra-
hríð, sem hætt er við að muni skilja
eftir sig veruleg og langvarandi um-
merki? Vegur ekki þjóðarhagur af
farsælum lausnum, sem gilt geta um
langan tíma, þyngra en mun skamm-
vinnari og þrengri „hagsmunir“ ein-
stakra stofnana, hópa eða jafnvel ein-
staklinga?
Hér skal því haldið fram, að sjón-
arhóllinn og þar með sjóndeildar-
hringurinn skipti meginmáli í há-
skólaumræðunni, auk þekkingar, og
því víðara sem sjónarsviðið sé þeim
mun líklegra verði að teljast, að
menn greini stefnu og brautir, sem
leiði til happadrjúgrar niðurstöðu. Í
stað þess að sjónum sé beint að
kjarna máls hefur athygli og mál-
skraf stundum lotið um of að minni
háttar málum. Það ætti sannarlega
að vera hverjum og einum í lófa lagið
að velja sér sjónarhæð, er hæfi mik-
ilvægu en vandmeðförnu viðfangs-
efni af þessu tagi. Hið sama á að sjálf-
sögðu við um alla opinbera
þjóðmálaumræðu og reyndar einnig
fjölmörg krefjandi viðfangsefni,
hverju nafni sem nefnast.
Til glöggvunar um mismunandi
sjónarsvið og skyggnishæðir skal hér
nefnt lítið dæmi úr ríki náttúrunnar,
dýralífinu. Að sjálfsögðu ber strang-
lega að varast að snúa því upp á ein-
staklinga úr mannheimi, enda væri
það beinlínis óviðeigandi, en engu að
síður getur þó dæmið verið umhugs-
unarvert: Til er sjaldséður fugl af
ættkvísl vatnahænsna, er nefnist
keldusvín (stundum kallaður lækjar-
kráka eða jarðsmuga). Keldusvínið á
örðugt um flugtak og flughæfni þess
er takmörkuð, það „fleytir kerlingar
og flýgur yfirleitt stutt í senn“. Það
er spretthart, göslast um í mýrinni,
sem er kjörlendi þess, og rýnir mjög í
jarðlægt lífríkið, sem það nærist á.
Það hefst oft við í skurðum og göml-
um mógryfjum. Litfegurð keldu-
svínsins kann stundum að dyljast
undir mýrarrauða og öðru grómi.
Rödd þess er fjölbreytt, það „flautar,
stynur, trillar og skrækir“; það er
ólíkindatól, sem getur villt á sér
heimildir. Keldusvínið er um margt
hinn merkasti fugl, þó að það sé
óneitanlega hálfgert furðufygli, sem
þjóðsögur hafa spunnist um. Það
gegnir vafalaust með sóma sínu hlut-
verki í kerfi sköpunarverksins. Hinu
verður þó ekki neitað með góðu móti,
að sýn þess á umheiminn er takmörk-
uð, sjóndeildarhringurinn þröngur
og mótast af hinu smáa, sem seilst
verður til á sprettinum.
Öðru máli gegnir um hrafninn,
sem ekki þarf að kynna. Hann svífur
oft hátt yfir storð og sér vítt um,
frægur úr sögum, landnámsfugl („...
hinn þriðji fló fram um stafn í þá átt,
sem þeir fundu landið“). Hann verð-
ur aldrei sakaður um þröngsýni! Af
sjónarskerjum þeim, er hann velur
sér, má oftar en ekki sjá til réttra
átta, nýrra leiða, landnáms tækifær-
anna. Minnumst orða skáldsins góða,
sem sýnir okkur þennan háfleyga og
fráneyga landkönnuð „er flaug hann
upp / og útnorður! fram! / er þaut
hann fram / undir firnavíðan himin. /
Dundu fjaðrir hans. / Dagur var í
skýjum!“
Hrafn eða
keldusvín?
Eftir Pál
Sigurðsson
Höfundur er prófessor í lögfræði
við Háskóla Íslands.
„Í stað þess
að sjónum
sé beint að
kjarna máls
hefur athygli
og málskraf stundum
lotið um of að minni
háttar málum.“
Alltaf á þriðjudögum
Undirföt
Náttföt
Frábært úrval
COS
Undirfataverslun • Glæsibæ • S: 588 5575