Morgunblaðið - 24.03.2003, Blaðsíða 18

18 MÁNUDAGUR 24. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
HEIMSPEKIDEILD Háskóla Íslands er í slíkum
fjárhagskröggum að íslensk menning er í hættu!
Menning er forsenda sjálfstæðis og sjálfsmyndar
þjóðar eins og stofnendur Háskóla Íslands gerðu
sér fyllilega grein fyrir í upphafi 20. aldar. En til
þess að rækta menninguna þarf fé og stjórnvöld
hafa ekki reynst fús til að leggja fram nægilegt
fjármagn til háskólans. Þar sem ég er sagnfræð-
ingur kýs ég að skoða þetta alvarlega mál í sögu-
legu ljósi.
Áhugi Íslendinga á
að stofna háskóla
Á meðan Ísland var hjálenda Danakonungs sóttu
synir íslensku yfirstéttarinnar nám sitt fyrst og
fremst til háskólans í Kaupmannahöfn, sem stofn-
aður var 1479. Hér á landi kom orðið háskóli fyrst
fyrir á prenti á fyrri hluta 17. aldar í þýðingu Þor-
láks biskups Skúlasonar á þýsku riti og var þá not-
að í sömu merkingu og á miðöldum universitas –
samfélag lærðra manna. Í fyrsta árgangi Fjölnis ár-
ið 1835 nefndi Tómas Sæmundsson háskóla meðal
þeirra húsa, sem hann hugsaði sér í framtíðinni að
stæðu við Austurvöll og mynduðu hjarta Reykja-
víkur. Árið 1845 þegar hið endurreista alþingi kom
fyrst saman lagði Jón Sigurðsson fram bænarskrá
um þjóðskóla eða háskóla á Íslandi og í framhaldi af
því voru íslenskir þingmenn iðnir við að leggja fram
frumvörp um þetta mikilvæga mál. Má t.d. nefna að
Benedikt Sveinsson bar fram frumvarp til laga um
stofnun háskóla á Íslandi árið 1881 og hafði hann
áhuga á að „heimspeki og önnur vísindi“ yrðu
kennd þar. Konur lögðu sitt af mörkum og stofnuðu
Háskólasjóð Hins íslenska kvenfélags árið 1894.
Háskólinn og sjálfstæði
Árið 1904 fengu Íslendingar heimastjórn, sem
var mikilvægur áfangi í sjálfstæðisbaráttunni, en
þá fyrst urðu miklar framfarir á mörgum sviðum
þjóðfélagsins, m.a. í menntamálum. Árið 1909 varð
háskólafrumvarpið að lögum, tveimur árum síðar
var fyrst veitt fé af fjárlögum til skólans og sam-
þykkt á alþingi að Háskóli Íslands yrði settur á
stofn á aldarafmæli Jóns Sigurðssonar hinn 17. júní
1911. Friðrik VIII sendi þegnum sínum símskeyti
þar sem hann óskaði þess að háskólinn mætti vera
til sóma fyrir vísindin og til gagns fyrir land og lýð.
„Með stofnun Háskóla Íslands var snar þáttur í
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar leiddur til lykta-
…Með tilkomu háskólans voru í fyrsta sinn sköpuð
skilyrði til íslenzkrar vísindastarfsemi hér á
landi…“ skrifaði Guðni Jónsson prófessor í sagn-
fræði. Öll sjálfstæð ríki leggja metnað sinn í að
stofna háskóla, flest eiga þau að minnsta kosti einn.
Til dæmis má nefna að evrópsku dvergríkin
Andorra, Mónakó og San Marino eiga hvert sinn
háskóla.
Háskólinn og íslensk menning
Ekki var talið nóg að vera sjálfstæð þjóð, heldur
var nauðsynlegt að verða menningarþjóð. Stofnun
Háskóla Íslands markaði tímamót í menningarlífi
þjóðarinnar. Í hinum nýstofnaða háskóla var talið
brýnast að leggja áherslu á rannsóknir á íslenskri
menningu, enda var það íslensk tunga, bókmenntir
og saga sem veittu Íslendingum sérstöðu sína gagn-
vart Dönum og öðrum þjóðum. Gömlu embættis-
mannaskólarnir þrír voru sameinaðir en aðeins ein
ný deild var stofnuð, heimspekideild. Hannes Þor-
steinsson hafði sagt á alþingi árið 1909: „Vér verð-
um að útbúa þá deild svo að menntamenn úr öðrum
löndum sæki þangað og viti, að hvergi sé betri
kennslu að fá í norrænum fræðum en við íslenska
háskólann…“
Þrjár nýjar kennarastöður voru stofnaðar: í
heimspeki, í sögu Íslands og í íslenskri tungu og
menningarsögu. Nú skyldi leggja alla áherslu á
rannsóknir á íslenskri menningu til að efla þjóðina
til sjálfstæðis.
Háskóli Íslands er öflugt tákn um sjálfstæði
landsins. Það kemur m.a. skýrt fram í þeirri stað-
reynd að hátíðisdagur háskólans er 1. desember, en
Ísland varð loks fullvalda ríki þann dag árið 1918.
Björn M. Ólsen, fyrsti rektor Háskóla Íslands, hélt
merka ræða við stofnun skólans. Hann benti á að
háskóli væri í senn vísindaleg rannsóknar- og
fræðslustofnun og það sem skiptir ekki minna máli,
háskólinn væri í senn þjóðleg og alþjóðleg stofnun.
Með stofnun háskólans hafði Ísland nú öðlast sess í
hinum alþjóðlega vísindaheimi.
Brostnar vonir
Það er auðvelt að taka undir orð Björns M. Ólsen
þegar hann sagði í sömu ræðu, að landsstjórnin ætti
ekki að hafa afskipti af háskólanum að öðru leyti en
því að gæta þess að hann skorti ekki fé til nauðsyn-
legra útgjalda. Þetta hefur því miður brugðist hin
síðustu ár. Á tæpri öld hefur nemendum fjölgað úr
45 árið 1911 í yfir 8.000. Árið 1911 var enginn stúd-
Háskóli Íslands, sjál
Íslands og íslensk m
Eftir Önnu Agnarsdóttur
’ Menning er forsendasjálfstæðis og sjálfsmyndar
þjóðar eins og stofnendur
Háskóla Íslands gerðu sér
fyllilega grein fyrir í upp-
hafi 20. aldar. ‘
Í GREIN í Fréttablaðinu 18. mars sl. heldur Ei-
ríkur Bergmann Einarsson stjórnmálafræðingur
fram þeirri skoðun að brýna nauðsyn beri til þess
að gengið sé frá EES-aðild hinna 10 nýju að-
ildaríkja ESB áður en skrifað sé undir aðild-
arsamning þeirra að sambandinu 16. apríl nk. Að
öðrum kosti sé voðinn vís, enda þurfi þá að bera
EES-aðild ríkjanna undir þjóðþing allra aðild-
arríkja ESB með tilheyrandi hættu á því að gömul
deilumál tengd EES verði rifjuð upp og nýr og
endurbættur EES-samningurinn verði e.t.v. felld-
ur. Til grundvallar skoðun Eiríks virðist helst
liggja sá skilningur að við fjölgun aðildarríkja
ESB sé EES-samningurinn fallinn niður, nema
sérstaklega semjist um áframhald hans og rýmk-
un til nýrra ríkja. Þannig er gefið í skyn að Íslend-
ingar og aðrar EFTA-þjóðir EES eigi þess einn
kost að ganga þegar í stað til samninga við Fram-
kvæmdastjórn ESB um breytingar á EES-
samningnum eða standa uppi samningslausir.
Þótt hér sé ekki ætlunin að gera lítið úr ýmsum
vandkvæðum EES-samningsins er óhjá-
kvæmilegt að leiðrétta nokkuð þessa mynd af
stöðu samningsins.
Það er ekkert einsdæmi að ESB (nánar tiltekið
Evrópubandalagshluti ESB) sé aðili að milliríkja-
samningum og heldur ekki að ESB sé aðili að
milliríkjasamningi í samlagi með aðildarríkjum
sínum, eins og á við um EES-samninginn. Þegar
ný ríki ganga í ESB þurfa þau ekki aðeins að taka
yfir stofnsáttmála sambandsins og allar afleiddar
reglur sem settar hafa verið á vettvangi stofnana
þess. Þau þurfa einnig að gerast aðilar að þeim
milliríkjasamningum sem ESB er aðili að. Þessi
meginregla er raunar lögfest sérstaklega að því er
varðar EES-samninginn með 128. gr. hans, en þar
kemur skýrlega fram að ríki sem gerist að aðili að
ESB (nánar tiltekið Evrópubandalagshluta ESB)
sé skylt að sækja um að gerast aðili að samn-
ingnum. Það er því ljóst að hin nýju aðildarríki
ESB og þjóðþing þeirra hafa ekki frjálst val um
hvort þau gerast aðilar að EES-samningnum eða
ekki, þeim ber einfaldlega skylda til þess.
Hvert er þá vandamálið? Hvers vegna er því
haldið fram að stækkun ESB hafi svona af-
drifaríkar afleiðingar fyrir EES-samninginn? Jú,
af hálfu EFTA-ríkjanna hefur verið farið fram á
efnislega endurskoðun EES-samningsins í tilefni
af því að fríverslunarsamningar við hin tilvonandi
ESB-ríki munu falla niður. ESB hefur svarað
kröfum EFTA-ríkjanna m.a. með kröfu um stór-
auknar greiðslur í þróunarsjóði sína. Hér er ekki
ætlunin að fjalla um pólitísk réttmæti krafna
EFTA-ríkjanna eða ESB. Aðeins skal bent á að
EES-samningurinn er í fullu gildi, bindandi fyrir
ESB og aðildarríki þess, og skýr um hvernig skuli
standa að aðlögun hans við fjölgun aðildarríkja
sambandsins. Ef ekki nást samningar um breyt-
ingar á EES-samningum er því einsýnt að hinum
nýju aðildarríkjum ESB ber að gerast aðilar að
EES-samningnum eins og hann liggur fyrir, þ.e.
án þess að nokkrar efnislegar breytingar hafi ver-
ið gerðar. Hin nýju aðildarríki geta ekki hafnað
slíkri aðild einhliða án þess að brjóta um leið holl-
ustuskyldu sína gagnvart ESB.
Nú kann því að vera haldið fram aðalvanda-
málið felist ekki í því að stækkun EES verði hafn-
Stækkun ESB og fram
Eftir Skúla Magnússon
’ Þótt hér sé ekki ætluninað gera lítið úr ýmsum
vandkvæðum EES-samn-
ingsins er óhjákvæmilegt að
leiðrétta nokkuð þessa
mynd … ‘
STRÍÐIÐ OG FJÖLMIÐLAR
Donald Rumsfeld, hinn skýrmæltivarnarmálaráðherra Bandaríkj-
anna, sagði fyrir nokkrum dögum á
blaðamannafundi í Pentagon að það væri
nauðsynlegt að almenningur áttaði sig á
að í sjónvarpi sæjust aðeins afmarkaðir
þættir stríðsátakanna í Írak. Sjónvarps-
áhorfendur sæju t.d. aðeins hluta þess
sem væri að gerast í Bagdað. Sýn þeirra
á sprengjuárásirnar þar takmarkaðist af
sjónarhorni þeirra myndavéla sem kom-
ið hefði verið upp hér og þar um borgina.
Þetta er rétt. Sjónvarpsstöðvarnar
sýna aðeins hluta þess sem er að gerast,
þann hluta sem þær geta sýnt. Engu að
síður hefur sú tækni sem þær búa yfir
veitt fólki annars staðar í heiminum
meiri upplýsingar um þetta stríð en áður
hefur verið aðgangur að um fyrri stríð.
Fréttamenn víðs vegar að ferðast með
herdeildunum sem berjast á jörðu niðri
og fyrstu fréttir um mikilvæga atburði
berast oft frá þeim og eru síðan stað-
festar, kannski nokkrum klukkustund-
um síðar af stjórnvöldum í Bandaríkj-
unum. Þessi víðtæka en þó takmarkaða
fréttamennska er mikilvæg til þess að
fólk geti fengið sem skýrasta mynd af
því sem er að gerast á átakasvæðinu. Þá
er einnig þýðingarmikið að fjölmiðlarnir
sem eru á staðnum leggi áherzlu á að
koma sjónarmiðum og upplýsingum
Íraka á framfæri við umheiminn sem í
sumum tilvikum gefur allt aðra mynd af
átökunum en berst frá bandamönnum.
Ekki er hægt að útiloka að stjórnvöld í
Bandaríkjunum noti fjölmiðlana til þess
að koma á framfæri upplýsingum sem
valdið geti óróa og úlfúð í æðstu stjórn
Íraka. Í vissum tilvikum geta það verið
hagsmunir fjölmiðlanna að láta nota sig í
þessu skyni og alla vega er ljóst að
starfsmenn þeirra gera sér glögga grein
fyrir þessari hættu.
Hlutverk þeirra, sem vinna við að
koma upplýsingum á framfæri við um-
heiminn um hernaðarátök af því tagi
sem nú standa yfir í Írak, er mikilvægt.
Forsenda þess að þeir geti sinnt því hlut-
verki er yfirburða þekking á málefnum
þeirra þjóða sem við sögu koma í þessum
heimshluta.
Þeir taka ekki síður áhættu en her-
mennirnir sjálfir eins og glögglega hefur
komið í ljós í Írak nú þegar á fyrstu dög-
um stríðsins.
Það hefur mikið vatn til sjávar runnið
frá því að William Howard Russel, sem
margir telja mesta stríðsfréttaritara
allra tíma, varð þjóðkunnur í Bretlandi
vegna frétta sem hann sendi The Times í
London af stríðsátökunum á Krímskaga
fyrir 150 árum. En vinnubrögðin í
grundvallaratriðum eru þau sömu. Það
verður ekki nær því komizt að flytja
réttar og sannar fréttir af stríðsátökum
en að blaðamennirnir sjálfir séu á staðn-
um þótt þeir verði vafalaust að sæta
margvíslegum takmörkunum í sínu
starfi.
Fjölmiðlar verða ekki sízt dæmdir af
frammistöðu þeirra þegar miklir atburð-
ir eru að gerast. Það á við um stríðs-
átökin í Írak sem eru líkleg til að breyta í
grundvallaratriðum þeirri mynd sem við
höfum af þessum heimshluta.
TYRKLAND OG ÍRAK
Fóru tyrkneskir hermenn inn íÍrak eða ekki? Á föstudag bárustfyrst fréttir um að á milli 1.000
og 1.500 léttvopnaðir tyrkneskir her-
menn hefðu farið yfir landamærin og inn
í Norður-Írak og var fullyrt að traustar
heimildir væru fyrir herflutningunum.
Á laugardag voru þessar fréttir hins
vegar bornar til baka og lýstu bæði
tyrkneski herinn og Abdullah Gul, utan-
ríkisráðherra Tyrklands, yfir því að
engir tyrkneskir hermenn hefðu farið
yfir landamærin. Sólarhring áður hafði
Gul hins vegar sagt að tyrkneskir her-
menn myndu fara yfir landamærin. Á
fréttavef breska ríkisútvarpsins, BBC,
var hins vegar sagt að þrátt fyrir þessar
yfirlýsingar benti margt til þess að
fréttir föstudagsins hefðu verið réttar
og í gær sagði Tommy Franks, yfirmað-
ur herja bandamanna, að tyrkneskar
sveitir hefðu sést fara fram og til baka
yfir landamærin. Ekki skýrðist málið
þegar háttsettur embættismaður í Lýð-
ræðisflokki Kúrda, KDP, sagði á blaða-
mannafundi í Erbil í Norður-Írak að
engir tyrkneskir hermenn hefðu sést
innan landamæra Íraks og bætti við að
þeir myndu mæta mótstöðu.
Hér stangast hver yfirlýsingin á við
aðra. Þetta mál sýnir hins vegar glöggt
að í þeirri atburðarás sem nú er farin af
stað í Írak eru margir óvissuþættir.
George Bush Bandaríkjaforseti hefur
varað Tyrki við því að senda hermenn
inn í Írak. Tyrkneska stjórnin segist
hins vegar ætla að grípa til nauð-
synlegra ráðstafana til að tryggja ör-
yggi landsins. Tyrkir hafa áhyggjur af
því að alda flóttamanna skelli á þeim og
hafa vísað til óstaðfestra frétta um að
Íranar hafi lokað landamærum sínum
fyrir flóttamönnum frá Írak. Í Persa-
flóastríðinu fyrir 12 árum skapaðist
neyðarástand þegar hálf milljón manna
leitaði inn í Tyrkland. Tyrkir óttast
einnig að leiti Kúrdar í Norður-Írak eft-
ir sjálfstæði muni það verða vatn á
myllu sjálfstæðisbaráttu Kúrda í Tyrk-
landi.
Tyrkir verða hins vegar að hugsa um
meira en stöðuna á landamærum Íraks.
Þjóðverjar gagnrýndu Tyrki um helgina
og hótuðu að kalla heim þýskar áhafnir
eftirlitsflugvéla á vegum Atlantshafs-
bandalagsins. Belgar hótuðu einnig að
kalla heim herlið sitt í Tyrklandi undir
merkjum NATO og bættu við að þeir
myndu einnig standa í vegi fyrir umsókn
Tyrkja um aðild að Evrópusambandinu.
Tyrkir eru ekki ánægðir með það að
vera komnir upp að vegg vegna þessa
máls. Tyrkir veittu Bandaríkjamönnum
fyrir helgina leyfi til þess að fljúga í
gegnum tyrkneska lofthelgi. Ljóst er
hins vegar að tyrkneska þingið mun
ekki leyfa að bandarískir hermenn fái að
fara frá Tyrklandi inn í Norður-Írak. Í
Tyrklandi hefur verið bent á að á meðan
til stóð að bandarískir hermenn færu
inn í Írak frá Tyrklandi áttu tyrkneskir
hermenn að vera með í för, en nú sé
Tyrkjum ekki treyst. Tyrkneskur þing-
maður sagði í viðtali við BBC í gær-
kvöldi að fyrir vikið væri engin ástæða
til að treysta Bandaríkjamönnum. Tyrk-
ir ætluðu ekki að hernema Norður-Írak,
aðeins tryggja eigið öryggi, en Banda-
ríkjamenn sæju ástæðu til að ögra
bandamanni til 55 ára vegna þessa máls.
Þessir atburðir bera vitni þeim óró-
leika sem ríkir meðal nágranna Íraks.
Um leið sýna þeir að þegar kemur að
uppbyggingu og endurbótum eftir átök-
in í Írak munu ýmsir vilja hafa áhrif á
gang mála. Tyrkir hafa iðulega beitt
minnihluta Kúrda í Tyrklandi hörku og
ástandið á landamærum hefur löngum
verið eldfimt. Yfirlýsingar tyrkneskra
yfirvalda og forystumanna Kúrda í
Norður-Írak um að ekkert hafi átt sér
stað þrátt fyrir nokkuð traustar vís-
bendingar um hið gagnstæða sýna hins
vegar að hvorugur sér hag í að láta upp
úr sjóða. Að minnsta kosti enn sem kom-
ið er.