Morgunblaðið - 02.04.2003, Blaðsíða 35

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 2. APRÍL 2003 35
Það voru forréttindi
og lífsgæfa að eignast
að húsbændum, vinum
og samstarfsmönnum
þá þjóðkunnu lista-
menn og andans höfðingja sem höfðu
ráð í útvarpinu og mótuðu starf þess
og stefnu þau ár sem ég var þar inn-
anbúðar frá því að ég var rúmlega
tvítugur og fram á níunda áratuginn.
Og meiri skóli á ýmsa grein en ég
gerði mér grein fyrir þá. Einn þeirra
var Árni Kristjánsson.
Hann var fyrst og fremst lista-
maður, alinn upp við lífshætti og við-
horf góðra borgara og íslensks
sveitafólks, en mótaðist síðan á
námsárunum við evrópska mennta-
brunna á sögulegu umbrotaskeiði.
Þetta sást í öllu fasi hans, framkomu
og viðhorfum. Ég þóttist stundum
skynja hjá honum undir niðri vott
þeirrar togstreitu milli borgara og
listamanns sem um hafa verið skrif-
aðar frægar bækur, en held þó ekki
að hún hafi valdið honum neinum
verulegum vandkvæðum.
Ekki var hrokanum fyrir að fara
hjá Árna ef hjá honum var leitað
fræðslu eða leiðbeininga, en engum
duldist hve viðkvæmur og vandlátur
hann var fyrir hönd þeirrar drottn-
ingar sem hann helgaði ævistarf sitt
allt, tónlistarinnar. Með vandvirkni
sinni og fölskvalausri ást á list og
menntum gaf hann lærdómsríkt for-
dæmi.
Stundum stóð lyftan á Skúlagötu 4
opin og föst drjúga stund vegna þess
að Árni vildi að allir aðrir færu út eða
inn á undan honum – og öfugt. Svo
djúpum rótum stóð séntilmennska
hans og kurteisi. Á því sem var ekta
og óekta í lífi og list gerði hann skýr-
an greinarmun og hafði til þess alla
burði, sá heimsborgari sem hann var
og „kunni allra manna bezt skil á alls
konar munaði“, eins og Jón Engil-
berts komst að orði um hann ungan.
Það var líka skóli sem skipti máli.
Ekki spillti það þegar við Árni
Kristjánsson kynntumst í Reykja-
vík, að á unglingsárum mínum á Ak-
ureyri átti ég heima um skeið í
tveimur næstu húsum við kaup-
mannshúsið sem hann ólst upp í og
lék mér þá með bróðurbörnum hans í
Sigurhæðastöllunum og Hafnar-
strætinu.
Með Árna Kristjánssyni er geng-
inn mikill og minnisstæður listamað-
ur, einn þeirra sem skópu nýtt Ís-
land á tuttugustu öld.
Hjörtur Pálsson.
Nú er hann látinn í hárri elli þessi
bjarti fulltrúi og vörslumaður ís-
lenskrar menningar, menningar álfu
okkar, sá sem fékk léðan eld
Promoþeusar er hann lék við hljóð-
færi sitt, einn eða með fleirum. Þar
leiddi ást hans á tónlistinni og því
sem fóðraði tónlistina, mannsandan-
um, í slíkar hæðir að ekki gleymdist
þeim sem á hlýddu.
Ég heimsótti þau hjónin, Önnu og
Árna á 95 ára afmæli hans, en þau
voru þá á Landakotspítalanum.
Þetta var góður dagur hjá Árna og
þegar talið barst óhjákvæmlega að
tónlistinni lagði hann með brosi hönd
að hjarta sínu og sagði: Hún er hér.
Þessi orð lifðu langt andartak.
Tveir ungir menn koma fyrir tæp-
lega hálfri öld frá erlendri borg þar
sem gott aðgengi var að tónleikum
hinna bestu tónlistarmanna á tiltölu-
lega vægu verði. Verðstríð var á LP
plötumarkaðnum og þannig var
hægt að auka aðgang sinn að því
besta sem erindi átti í upptökur.
Löngun hinna ungu manna var að
skapa sér og öðrum hér vettvang til
ÁRNI
KRISTJÁNSSON
✝ Árni Kristjáns-son fæddist á
Grund í Eyjafirði 17.
desember 1906.
Hann lést á hjúkrun-
arheimilinu Sóltúni
19. mars síðastliðinn
og var útför hans
gerð frá Dómkirkj-
unni í Reykjavík 28.
mars.
að heyra kammertón-
list flutta af hinum
ágætu listamönnum
okkar. Sinfónían var
starfandi en annars var
dauft yfir tónlistarlíf-
inu þótt Tónlistarfélag-
ið starfaði enn og flaut
á starfi hugsjónamanna
en vann afrek í kynn-
ingu hinna bestu er-
lendu tónlistarmanna.
Happ þessara ungu
manna var að kynnast
Árna Kristjánssyni og
Birni Ólafssyni en fleiri
komu að málinu. Árni
og Björn tóku þessum hugmyndum
tveim höndum og sáu fyrir sér flutn-
ing á perlum kammertónlistar sem
glatt höfðu að jafnaði erlenda tón-
leikagesti en ekki hér. Nú væri færi.
Það er tæp hálf öld síðan og enn lifir
Kammermúsíkklúbburinn.
Já, nú er hann látinn eftir langa
starfsævi hinn magnaði píanóleikari
sem við leik sinn huldi eigið egó en
tónskáldið og tónverk hans ríktu ein
í mikilli nálægð, drifin áfram á þann
hátt sem hinn gáfaði píanóleikari las
það. Hann var ekki bara stór sem
einleikari heldur líka sem samleikari
hinna stærstu. Hver nærstaddra
man ekki tónleika þeirra Pinu Carm-
inelli og Árna þar sem einhver yf-
irskilvitlegur máttur tónlistarinnar
magnaði seið sem óf silfurþræði milli
flytjendanna tveggja. Tónskáldið
hvíslaði í eyru þeirra: Einmitt svona.
Og hljómarnir þögnuðu og þessir
tveir einstaklingar á sviði Gamla
Bíós litu hvort til annars: Já, einmitt
svona.
Þegar hljómarnir þögnuðu varð
löng þögn og þökk sé þeirri þögn þá
geymist þessi tónleikastund ekki
þeim sem þar voru. Svo var lista-
mönnunum þakkað.
Árni var spengilegur maður er
gekk um götur borgarinnar en bíl
átti hann aldrei. Allir tóku eftir þess-
um glæsilega manni með hatt og sem
oftast skjalatösku undir hendi. Oft-
ast var hann glaðlegur. Líklega fyrst
og fremst vegna tónverks eða þá
bókmenntaverks sem hann var að
hugsa um eða ljóð sem kom upp í
huga hans eða kannski var það birt-
an sem var yfir Esjunni. Árni var
ekki bara stórgáfaður heldur líka vit-
ur um allt sem skiptir máli og getur
skipt sköpum í dag.
Árni skildi ekki eftir sig auða jörð í
frera þegar hann kvaddi.
Fjöldi nemenda hans bera frjó-
korn frá honum og skila til næstu
kynslóðar. Þegar nemendur hans
fóru til erlendra landa og léku fyrir
þá prófessora sem áttu að fullskapa
listamanninn undruðust þeir innsæi
þeirra og spurðu gjarnan: Hver
kenndi þér? Árni flutti marga fyr-
irlestra í útvarpinu m.a um Bach og
eftir hann liggja bækur um Chopin
og Beethoven.
Fyrir mörgum árum bauð Árni
sem tónlistarstjóri útvarpsins mér
að flytja þátt aðra hverja viku í út-
varpinu um kammermúsík. Ég taldi
þetta fráleitt: Ég les ekki nótur,
kunni ekki fræðin, væri bara amatör
hlustandi.
Einmitt, sagði Árni, – amatör þýð-
ir sá sem elskar viðfangsefni sitt.
Eftir langt og gott samtal við Árna
sannfærðist ég.
Hvenær var Árni stærstur í leik
sínum? Svörin verða jafnmörg og
þeir sem spurðir eru. Hann var svo
oft stærstur.
Ég gleymi ekki flutningi Árna
með Birni Ólafssyni og Einari
Vigfússyni í Tríói op. 50 eftir
Tchaikovsky sem þeir fluttu á vegum
Kammermúsíklúbbsins á upphafsár-
um hans í Melaskólanum. Tendraður
af leik félaga sinna varð leikur hans á
hinu glæsta hlutverki píanósins
ógleymanlegur og magnaður þótt
ekki væri leikið á Steinway flygil. En
svo er svo margt annað.
Ég met mikils að hafa kynnst
Árna jafnframt sem manni.
Fyrir hönd Kammermúsíkklúbbs-
ins þakka ég honum ómetanlegan
stuðning.
Öll þökkum við honum fyrir að í ís-
lenskri mold dafnar arfleifð hans
sem sterkir stofnar.
Við hjónin sendum Önnu og fjöl-
skyldu hennar okkar samúðarkveðj-
ur.
Guðmundur W. Vilhjálmsson.
Látinn er í hárri elli Árni Krist-
jánsson píanóleikari, hinn síðasti
þeirra manna sem á fjórða áratug
tuttugustu aldar og síðar lögðu
grunninn að öllum þeim miklu og
margháttuðu umsvifum sem íslenskt
tónlistarlíf felur í sér nú á nýrri öld.
Þroskasaga tónlistar á Íslandi
hefst fyrir alvöru á þjóðhátíðarárinu
1930 með stofnun Tónlistarskólans í
Reykjavík og Ríkisútvarpsins.
Þessar stofnanir áttu, hvor með
sínum hætti, ríkastan þátt í að hefja
á æðra stig það tónlistarstarf sem
fram að því hafði verið unnið hér við
erfið skilyrði. Það var Páll Ísólfsson
sem í upphafi markaði stefnuna.
Hann var fyrsti skólastjóri tónlist-
arskólans og mestur áhrifamaður
um tónlistarmál útvarpsins.
Hann fékk brátt liðsauka sem um
munaði. Tónlistarskólinn hafði ekki
starfað nema þrjá vetur þegar Árni
Kristjánsson réðst þangað kennari,
nýkominn frá löngu námi erlendis,
lengst í Berlín. Hann varð aðalkenn-
ari skólans í píanóleik og brátt yf-
irkennari og varaskólastjóri. Þegar
Páll lét af skólastjórn var Árni sjálf-
kjörinn eftirmaður hans. Síðar tók
Árni einnig við tónlistarstjórn út-
varpsins af Páli. Þannig urðu störf
þeirra svo samofin að vart verður um
annan rætt án þess að hins sé
minnst. Þótt þeir væru ólíkir um
margt veit ég ekki til að nokkru sinni
bæri skugga á samstarf þeirra og
vináttu. Hún var djúp og einlæg.
Þeir áttu líka margt sameiginlegt.
Báðir fóru þeir ungir héðan úr fá-
sinninu til náms í Þýskalandi, Árni
aðeins sextán ára gamall. Báðir nutu
tilsagnar og umhyggju hinna ágæt-
ustu kennara og drukku í sig and-
rúmsloft evrópskrar hámenningar.
Þannig nutu þeir hins besta uppeld-
is, ekki aðeins í list sinni, heldur urðu
þeir og hámenntaðir menn á al-
menna vísu, langt umfram það sem
margur „langskólagenginn“ getur
státað af. Páll fór ekki dult með að-
dáun sína á Árna: Hann var „einn af
þessum mönnum sem allt les, allt
veit og allt skilur“, svo að vitnað sé
beint til orða Páls. Það er líka mála
sannast að Árni var svo víðlesinn og
margfróður að vart bar á góma það
umræðuefni að hann hefði ekki eitt-
hvað viturlegt og fræðandi um það
að segja.
En fyrst og fremst var Árni lista-
maður og kennari. Hann barst aldrei
mikið á í list sinni og hafði enga til-
burði til „að leggja undir sig heim-
inn“. Hann sóttist ekki eftir þeim
ljóma sem stendur af „umreisandi
virtúósum“. Öll yfirborðs- og sýnd-
armennska var eitur í hans beinum.
Hann leitaði að kjarnanum og var
fundvís á hann. Næmi hans og sönn
tilfinning fyrir tónlist var ótrúleg,
eins og glöggt kom fram í píanóleik
hans þegar best lét. En þótt mót-
sagnakennt kunni að virðast má ef til
vill segja að einmitt þetta, ásamt
óvæginni sjálfsrýni, hafi orðið hon-
um fjötur um fót á tónleikasviðinu og
komið í veg fyrir að hann nyti þar
enn víðtækari viðurkenningar en
raun varð á. Hann hafði svo margt að
segja, sagði það svo vel og var svo
gegnheill í list sinni að þess hefðu
fleiri mátt njóta en Íslendingar einir.
Ógleymanlegir eru einleikstónleikar
hans, alltof fáir að vísu, og samleikur
með öðrum listamönnum, sumum
heimsfrægum sem undruðust hvern-
ig annar eins snillingur fengi dulist
hér í fámenninu og einangruninni.
Kammertónleikar hans með öðr-
um kennurum tónlistarskólans,
einkum Birni Ólafssyni fiðluleikara,
voru sólskinsblettir í gráum hvers-
dagsleikanum um og fyrir miðja öld-
ina sem leið. Alltof lítið af þessu, og
af píanóleik Árna yfirleitt, er varð-
veitt í hinu mikla upptökusafni út-
varpsins. Það er því sérstakt fagn-
aðarefni að annar af tveimur nýjum
geisladiskum með úrvali af upptök-
um Kristins Hallssonar söngvara
skuli vera með undirleik Árna. Þar
er margt fallegt að heyra.
Árni Kristjánsson var kennari af
guðs náð. Eins og allir miklir læri-
feður var hann raunar miklu meira
en kennari. Hann lét sér annt um all-
an þroska nemenda sinna og varð
mörgum næstum eins og annar faðir.
Þeir munu vera ófáir sem telja sig
eiga honum skuld að gjalda fyrir um-
hyggju hans, vináttu og hollráð,
langt umfram það sem vænta má af
venjulegum kennara. Og hann gat
aldrei slitið sig frá kennslunni, hafði
oftast einhverja nemendur, jafnvel
meðan hann sinnti annasömu starfi
tónlistarstjóra útvarpsins, og svo að
sjálfsögðu eftir að hann lét af því
starfi. Hann mun mega teljast aðal-
kennari þriggja kynslóða íslenskra
píanóleikara og margir þeirra bera
meistara sínum fagurt vitni.
Náskyld kennslunni eru ritstörf
Árna Kristjánssonar, bæði frum-
samdar ritgerðir og afar vandaðar
þýðingar, m.a. á völdum bréfum
Mozarts og Beethovens, fyrstu ævi-
sögu Bachs eftir J.N. Forkel og bók-
inni Tónlist sem lifir (Levende Mus-
ik) eftir danska tónskáldið Carl
Nielsen, að ógleymdri bók um um
Chopin, sem ásamt Beethoven var
eftirlætistónskáld Árna. Afkomend-
ur hans hafa nú gefið ritsafn þetta út
í fallegri heildarútgáfu. Þetta eru
litlar bækur og láta ekki mikið yfir
sér, en innihaldið er þeim mun kjarn-
betra.
Sjálfur naut ég kennslu Árna í pí-
anóleik þann eina vetur sem ég var
nemandi í Tónlistarskólanum í
Reykjavík, 1937-38. Bæði mér og
öðrum var þá þegar ljóst að ég
mundi aldrei verða píanóleikari að
gagni, en engu að síður lagði Árni
fulla alúð við kennsluna. Hann hefur
sjálfsagt kennt mér sitthvað um
fingrasetningu og áslátt, en minnis-
stæðari er mér sú innsýn sem hann
opnaði mér í það sem liggur að baki
nótunum og oft síðar hefur orðið mér
leiðarljós. Síðar urðum við samkenn-
arar við tónlistarskólann í tólf ár og
hittumst þá nær daglega og alltaf
fannst mér ég vera að læra eitthvað
af Árna og koma heldur betri maður
af fundi hans.
Á þessari skilnaðarstundu dvelur
hugur minn hjá eftirlifandi konu
hans, Önnu Steingrímsdóttur, sem
Árni sjálfur taldi sig eiga að þakka
flest gott sem fyrir hann bar í lífinu.
Ég votta henni og fjölskyldunni allri
innilega samúð mína og konu minn-
ar, Sigurjónu Jakobsdóttur.
Jón Þórarinsson.
Árni Kristjánsson og Jón Nordal. Vegna mistaka í vinnslu blaðsins er
myndin endurbirt.
Eiginmaður minn og faðir okkar,
HALLDÓR SVERRISSON,
Víkurbraut 30,
Höfn, Hornafirði,
lést á hjúkrunarheimili HSSA föstudaginn 28. mars.
Jarðsett verður frá Hafnarkirkju fimmtudaginn 3. apríl kl. 13.30.
Sigrún Ólafsdóttir,
börn, tengdabörn,
barnabörn og barnabarnabarn.
Elskuleg móðir mín, tengdamóðir, amma og
langamma,
AÐALHEIÐUR SIGURÐARDÓTTIR,
lést á hjúkrunarheimilinu Sunnuhlíð mánu-
daginn 31. mars.
Sverrir Guðmundsson, Þórdís Ingvarsdóttir,
barnabörn og barnabarnabörn.
Ástkær dóttir okkar, unnusta, móðir og systir,
ANNA MARÍA ÓLAFSDÓTTIR,
lést á heimili sínu, Melasíðu 4 á Akureyri,
sunnudaginn 30. mars.
Jarðarförin fer fram frá Glerárkirkju mánu-
daginn 7. apríl kl. 14.00.
Ólafur Haraldsson,
Inga Lára Bachmann,
Árni Friðriksson,
Róbert S. Steindórsson,
Katrín Ólafsdóttir.