Morgunblaðið - 27.04.2003, Blaðsíða 26

LISTIR
26 SUNNUDAGUR 27. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
M
AÐURINN á bak við
fyrsta aþjóðlega þing
rithöfunda í Palestínu,
um páskana 1997, var
rithöfundurinn Izzat
Ghazzawi sem lést af
völdum hjartaáfalls 4.
apríl sl.
Ghazzawi var formaður Rithöfunda-
sambands Palestínu og sat í stjórn sjálfs-
stjórnarsvæðis Palestínu þar sem hann gegndi
starfi innan menntamálaráðuneytisins. Hann
var menntaður í ensku og hélt fyrirlestra við
Birzeit-háskólann.
Ghazzawi var fæddur
1951 og var því aðeins 52
ára þegar hann lést. Hann
lætur eftir sig stóra fjöl-
skyldu.
Fyrsta skáldverk Ghaz-
zawis kom út 1986, Wom-
an Prisoner nefnist hún á
ensku. Eftir hann eru margar skáldsögur og
smásagnasöfn, margt af því er þýtt á ensku og
einnig komu nokkrar bækur út eftir hann á
norsku.
Þekktasta bók Ghazzawis er bók sem hann
skrifaði um fangelsisvist í ísraelsku fangelsi.
Hún er mörgum minnisstæð.
Tengsl hans við Noreg voru mikil. Það var
því við hæfi að þegar honum var boðið sem
fulltrúa á alþjóðlegt þing rithöfunda í Molde
árið 2000 undir forystu Knuts Ödegårds gróð-
ursetti hann tré í sérstökum minningarlundi,
Friðarlundinum, ásamt ísraelska rithöfund-
inum heimskunna Amos Oz sem líka var gest-
ur þingsins. Oz byrjaði einmitt feril sinn sem
foringi í ísraelska hernum.
Því miður tókst rithöfundunum tveimur ekki
að koma á varanlegum friði með þessu móti.
En athöfnin var táknræn.
Þegar við, gestir þingsins í Ramallah, vorum
boðnir heim til Ghazzawi, konu hans og barna,
tókum við eftir mynd af ungum manni á veggn-
um. Það var fleiri en ein mynd af þessum
manni á heimilinu. Alls staðar mætti hann aug-
um okkar. Við fengum að vita að þetta var son-
ur rithöfundarins sem var skotinn af Ísraelum
á mótmælafundi Palestínumanna.
Ekki óalgeng sjón í Palestínu að sjá myndir
af slíkum mótmælendum, m.a. í háskólanum í
nágrenninu þar sem þingið var haldið.
Miklar krásir voru á borðum hjá þeim Ghaz-
zawi-hjónum og okkur tekið alúðlega af rithöf-
undum og öðru fólki. Þegar umræður gerðust
dálítið vandræðalegar sagði norski rithöfund-
urinn Thorvald Steen að við hefðum átt að
taka með okkur flugvínið en Palestínumenn
neyta yfirleitt ekki víns nema þeir sem eru
kristnir. Það var mikið gos á borðum hjá Ghaz-
zawi og öðrum og kom reyndar ekki að sök.
Izzat Ghazzawi sagði við mig: „Þú verðurað hjálpa okkur, Jóhann.“ Meðal þesssem hann átti við var að fá leystan úrfangelsi í einu nágrannalandinu arab-
ískan rithöfund. Ég tók vel í það og hafði því
við fyrsta tækifæri samband við Pen-deildina
hér heima og hún sendi Einar Kárason á vett-
vang sem stóð sig með prýði og rithöfundurinn
varð fljótlega frjáls ferða sinna. Unnið var að
þessu í samvinnu við norska rithöfunda.
Það var óvenjuleg reynsla að gista hjá Pal-
estínumönnum, ekki síst að sitja þingið og fá
að taka þar til máls, heldur má bæta við að
þetta voru hættulegir tímar. Ísraelsmenn hófu
enn að byggja í Jerúsalem og grennd í óþökk
Palestínumanna og urðum við vitni að aðgerð-
um í Ramallah og nágrenni til að mótmæla
þessu. Hatrið var skammt undan en við Ragn-
heiður Stephensen, kona mín, sluppum úr
landi í rafmögnuðu andrúmslofti ásamt þeim
hjónum Knut Ödegård og Þorgerði Ingólfs-
dóttur með því að keyra gegnum logandi dekk
með bílstjóra sem hafði sérstakan passa til að
aka farþegum milli Palestínu og Ísraels.
Um þetta allt skrifaði ég og einnig um þing-
ið í Morgunblaðið vorið 1997.
Izzat Ghazzawi fór að öllu með gát á þinginu
og sýndi ekkert ofstæki eins og sumir landa
hans. Hann var hljóðlátur maður og kurteis en
baráttumaður undir niðri, fremur lágvaxinn og
klæddur á vestrænan máta. Vegna anna hans
á þinginu varð ekki úr ítarlegu viðtali við hann
sem við höfðum ráðgert en ef að þurfti að leita
ráða hans eða fá upplýsingar hjá honum var
hann aldrei langt undan.
Mér fannst hann kannski einum ofhlédrægur en það er líka kostur,ekki síst á þingi þar sem allir viljatala og sumir þrá að gaspra og
jafnvel æsa menn upp. Þeir tveir, að mig minn-
ir, ísraelsku rithöfundar sem lögðu í að sækja
þingið á þessum ófriðartímum voru ekki öf-
undsverðir.
Izzat Ghazzawi var allra manna líklegastur
til að koma góðu til leiðar í samskiptum hinna
gömlu óvinaþjóða og líka vel til þess fallinn að
skýra sjónarmið Palestínumannna, í ræðu og
riti. Hans nýtur ekki lengur við, en bækur
hans eru tiltækar og segja sína sögu. Framhjá
þeim verður ekki litið.
Mér eru minnisstæð orð palestínsks leið-
sögumanns í Hebron þegar hann var að sýna
okkur ísraelska landnemabyggð: „Við höfum
verið hér frá upphafi og munum ekki fara héð-
an.“
Rithöfundar í Ramallah
AF LISTUM
Jóhann
Hjálmarsson
johj@mbl.is
Frá Palestínu, 1997.
Izzat Ghazzawi
SÝNINGIN verður opnuð íSafnahúsinu á Sauðárkrókií dag kl. 14. Yfirskrift sýn-ingarinnar er Frumherji og
fjöllistamaður.
„Sigurður Guðmundsson málari
(1833–1874) er einn af merkustu
brautryðjendum íslenskrar menn-
ingarsögu. Hann var fátækur bónda-
sonur frá Hellulandi í Skagafirði sem
braut sér kornungur leið til mennta í
Konunglega listaháskólanum í
Kaupmannahöfn, lauk þaðan námi
og sneri aftur heim til Íslands tutt-
ugu og fimm ára gamall,“ segir Jón
Viðar Jónsson sem hefur samið allan
texta á sýningunni. Ólafur Eng-
ilbertsson er útlitshönnuður sýning-
arinnar og hefur auk annars hannað
veggspjöld þar sem birtar eru mynd-
ir og teikningar Sigurðar ásamt upp-
lýsingum um tilurð þeirra og efni. Þá
hefur Björn G. Björnsson annast frá-
gang veglegrar sýningarskrár og
þeir Jón Þórisson haft veg og vanda
af uppsetningu sýningarinnar.
Fjölgáfaðasti
listamaður Íslands
Meðal þess sem forvitnilegt er að
sjá eru myndrænar uppstillingar,
tableaux vivant, sem Sigurður stóð
að í Reykjavík á sinni tíð og voru
gjarnan uppstillingar á hetjum forn-
sagna eins konar lifandi myndir. Á
sýningunni á Sauðárkróki er reynd-
ar notast við gínur en ekki lifandi
fólk.
„Sigurður er einn fjölgáfaðasti
listamaður sem Íslendingar hafa átt
og kom ótrúlega miklu í verk á
stuttri ævi. Hann vakti fyrst al-
menna athygli fyrir hugmyndir sínar
um endurskoðun hins hefðbundna
hátíðarbúnings íslenskra kvenna. Þá
liggja eftir hann um áttatíu manna-
myndir, teikningar og olíumálverk.
Hann tók einnig virkan þátt í leik-
húslífi höfuðstaðarins, eftir að hann
settist þar að, málaði leiktjöld og eru
sex baktjöld varðveitt frá hans hendi
í Þjóðminjasafninu,“ segir Ólafur.
Sigurður vakti fyrst opinberlega
máls á nauðsyn þess að stofna Þjóð-
minjasafn og var hann í raun fyrsti
þjóðminjavörðurinn þó að hann bæri
aldrei neinn embættistitil og fengi
nánast engin laun fyrir gríðarlegt
starf sitt í þágu safnsins.
Íhaldsmaður og framfarasinni
„Sigurður Guðmundsson var mót-
aður af rómantík nítjándu aldar.
Hann gerði sér grein fyrir því að
miklar samfélagsbreytingar væru í
vændum og forn íslensk þjóðmenn-
ing kynni að glatast ef ekki yrði
spyrnt við fótum. Hann varð því í
verki hvort tveggja í senn: þjóðlegur
íhaldsmaður og framfarasinni. Sig-
urður áttaði sig t.d. öllum öðrum fyrr
á því að höfuðstað landsins yrði að
efla og prýða og lagði fram ýmsar
róttækar hugmyndir um það sem
sumar komust ekki í framkvæmd
fyrr en mörgum kynslóðum eftir
hans dag. Má þar nefna hugmyndir
um stofnun Þjóðleikhúss, sem hann
mun hafa orðið fyrstur til að orða í
alvöru, vatnsveitu, sundlaug og úti-
vistarsvæði og grasagarð í Laug-
ardalnum,“ segir Jón Viðar.
Aðspurðir hvort samtímamenn
Sigurðar hafi álitið hann skýjaglóp
og furðufugl segja þeir ekki svo vera.
„Staða Íslands var auðvitað sú að
það var nýlenda Dana og áhugaleysi
danskra yfirvalda á menningarsögu
og menningarlegum framförum á Ís-
landi var algjört. Sigurður átti
marga meðmælendur meðal íslend-
inga þ.á m. Jón Sigurðsson, Indriða
Einarsson og Ólaf Sigurðsson í Ási í
Skagafirði en áhrif þeirra á dönsku
landstjórnina voru lítil. Það liðu t.d.
sjö ár frá því að Þjóðminjasafn Ís-
lands var stofnað og þar til dönsk yf-
irvöld létu nokkuð fé af hendi rakna
til þess,“ segir Jón Viðar.
Ólafur bætir því við að hugmyndir
Sigurðar um nýjan íslenskan kven-
búning hafi fengið mjög góðar und-
irtektir og Sigurlaug Gunnarsdóttir,
húsfreyja í Ási, hafi saumað fyrsta
búninginn árið 1860. „Sá búningur er
enn varðveittur í Glaumbæjarsafni
og við höfum fengið hann á sýn-
inguna á Sauðárkróki. Einnig höfum
við fengið annan búning Sigurðar
lánaðan frá Þjóðminjasafninu og er
þetta í fyrsta skipti sem þessir bún-
ingar eru sýndir saman.“
Sjálfum sér verstur
Jón Viðar segir að Sigurður hafi
stundum verið sjálfum sér verstur
því hann hafði verið skapmikill og
orðljótur ef svo bar undir. „Hann var
ekkert að skafa utan af því þegar
hann lýsti skoðun sinni á dönskum
stjórnvöldum og undirlægjum
þeirra. Þetta kann að hafa gert það
að verkum að yfirvöld voru lítt hrifin
af Sigurði og vildu veg hans sem
minnstan.“
Að sögn þeirra Jóns Viðars og
Ólafs er enn mikið starf óunnið við
rannsóknir á ævi og verkum Sig-
urðar. „Það helgast af því að Sig-
urður kom svo víða við í menningar-
lífi þjóðarinnar við upphaf
sjálfstæðisbaráttu hennar og áhrif
hans eru svo margslungin á eft-
irkomendur. Nú á dögum hafa fræði-
menn gjarnan sérhæft sig á afmörk-
uðum sviðum en til að gera Sigurði
verðug skil þurfa menn að vera vel
heima í leiklistarsögu, myndlist,
menningarsögu, fornleifafræði og í
raun Íslandssögu 19. aldar og langt
fram á 20. öldina. Það er varla á eins
manns færi. Enginn hefur freistað
þess að gera heildarúttekt á
Sigurði síðan um miðja síðustu öld
er þeir séra Jón Auðuns og Lárus
Sigurbjörnsson skrifuðu hvor sína
bókina um hann með stuttu millibili.“
Sýningin um Sigurð málara verð-
ur opin í Safnahúsinu á Sauðárkróki í
sumar en að sögn Ólafs verður hún
væntanlega sett upp í Reykjavík með
haustinu.
Sýning um Sigurð málara
Frumherji og
fjöllistamaður
Sigurður við eina af mörgum altaristöflum sem hann málaði.
Hið nýstofnaða Leikminjasafn Íslands opn-
ar í dag sína fyrstu sýningu og er viðfangs-
efnið ævi og störf Sigurður Guðmundssonar
málara. Hávar Sigurjónsson ræddi við
Jón Viðar Jónsson, forstöðumann
Leikminjasafnsins, og Ólaf Engilbertsson
sem sæti á í stjórn safnsins.
Skissa Sigurðar að uppstillingu úr
Helgakviðu Hundingsbana. Elsk-
endurnir Helgi og Sigrún.