Morgunblaðið - 11.05.2003, Page 30

LISTIR
30 SUNNUDAGUR 11. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÍSLENDINGAR hafa tilnefnt annars
vegar Sigur Rós, Steindór Andersen
og Hilmar Örn Hilmarsson og hins
vegar þá Sigurð Flosason og Pétur
Grétarsson til Tónlistarverðlauna
Norðurlandaráðs í ár. Sigur Rós,
Steindór og Hilmar hafa vakið mikla
athygli á undanförnum árum fyrir
að tvinna saman þjóðlegan tónlistar-
arf rímnakveðskaparins og popp-
tónlist og eitt stærsta atriði Listahá-
tíðar á síðasta ári var uppfærsla
þeirra á Hrafnagaldri Óðins. Sig-
urður Flosason og Pétur Grétarsson
vöktu líka athygli á Listahátíð fyrir
verkefni sem þeir kölluðu Raddir
þjóðar. Þar spunnu þeir saman
gamlar hljóðritanir með íslenskum
kveðskap og eigin tónlist.
Í ár eru verðlaunin veitt tónlist-
arflytjendum, eins og jafnan annað
hvert ár, en árið á móti fara verð-
launin til tónskálda fyrir einstök
tónverk. Þema verðlaunanna í ár er
þjóðleg tónlist, og bera tilnefningar
Norðurlandaþjóðanna þess merki að
mikil gróska sé í hvers konar stíl-
brigðum þjóðlegrar tónlistar. Hvert
Norðurlandanna fimm tilnefnir tvo
einstaklinga eða hópa, en sjálfstjórn-
arsvæðin, Færeyjar, Álandseyjar og
Grænland, tilnefna einn hvert.
Danir tilnefna annars vegar
Pierre Dørge og The New Jungle
Orchestra sem þekkt er að bræðingi
ýmiss konar tónlistar víðs vegar úr
heiminum, undir sterkum djass- og
fönkáhrifum, en hins vegar rapp-
aratríóið Outlandish, skipað þremur
piltum af annarri kynslóð nýbúa,
ættuðum frá Túnis, Pakistan og
Kúbu. Finnar tilnefna harmónikku-
leikarann Kimmo Pohjonen og
hljómsveitina Gjallarhorn, sem hef-
ur leikið nokkrum sinnum hér á
landi. Færeyingar tilnefna trúbador-
inn Kára Sverrisson sem hefur unn-
ið mikið með tónlistarmönnum frá
balkanlöndum, og Grænlendingar
tilnefna trommudansarann Önnu
Kuitsi. Norðmenn tilnefna söngkon-
una Marie Boine sem er meðal ann-
ars þekkt fyrir að kynna umheim-
inum joík, hinn forna söngmáta
Sama, og hins vegar kóruleikarann
Solo Cissokho sem á rætur að rekja
til Vestur-Afríku, en hefur búið í
Noregi og leikið með þarlendum
listamönnum. Svíar tilnefna fiðlu-
leikaran Elliku Frisell, sem leikur
jafnt þjóðlega sænska tónlist og
hvers konar bræðingstónlist. Hún
hefur meðal annars leikið með Solo
Cissokho þar sem þau tvinna saman
afríska og norræna tónlist. Svíar til-
nefna einnig zúrnuleikarann Ziya
Aytekin, sem fæddur er í Tyrklandi
en búsettur í Svíþjóð. Hann er einn
kunnasti zúrnuleikari Evrópu í dag,
og eftirsóttur til að spila í brúð-
kaupum Tyrkja búsettra utan
heimalandsins. Álendingar tilnefna
engan til Tónlistarverðlauna Norð-
urlandaráðs að þessu sinni.
Tilkynnt verður um verðlaunin
síðar í sumar.
Morgunblaðið/Þorkell
Hrafnagaldur Óðins á Listahátíð. Sigur Rós, Hilmar Örn Hilmarsson, Steindór Andersen og fleiri.
Morgunblaðið/Jim Smart
Pétur Grétarsson og Sigurður Flosason á æfingu fyrir Raddir þjóðar.
Þjóðleg áhersla í Tónlistar-
verðlaunum Norðurlandaráðs
Í LOK síðasta mánaðar fluttu ungir tónlist-
arnemar í Kópavogi óperuna Orfeo eftir Claud-
io Monteverdi á sviði í Salnum, Tónlistarhúsi
Kópavogs, í tilefni af 40 ára afmæli Tónlistar-
skóla Kópavogs. Leikstjóri var Anna Júlíana
Sveinsdóttir en tónlistarflutningi stjórnaði sá
sem hér heldur á penna. Sýningin á Orfeo
markar að vissu leyti tímamót, því aldrei áður
hefur ópera eftir Monteverdi, frumkvöðul óp-
erulistarinnar, verið flutt á sviði hér á landi. Í
umfjöllun sinni í Morgunblaðinu um sýninguna
vekur Ríkarður Örn Pálsson spurningar varð-
andi útfærslu verksins, spyr m.a. hvaða gerð
hennar hafi verið flutt. Vangaveltur hans og af-
mæli Tónlistarskóla Kópavogs eru hvatinn að
þessum skrifum.
Eins og Ríkarður Örn bendir á lá ópera
Monteverdis í þagnargildi í þrjár aldir. Þegar
handritið að óperunni var dregið fram í dags-
ljósið á ný í upphafi 20. aldar var skilningur
manna á þessari fornu tónlist takmarkaður.
Menn brugðu á það ráð að útsetja tónlistina
fyrir nútímahljóðfæri, jafnvel heila sinfóníu-
hljómsveit. Smátt og smátt komust menn þó á
þá skoðun að slíka tónlist bæri að flytja á upp-
runaleg hljóðfæri og að söngvarar tileinkuðu
sér söngstíl 17. aldar svo tónlistin fengi notið
sín í sem næst upprunalegri gerð. Miklar rann-
sóknir voru gerðar á flutningsmáta frumbar-
okktónlistar og þær skiluðu áþreifanlegum ár-
angri á sjöunda áratugnum þegar stjórnandinn
og hugsuðurinn Nikolaus Harnoncourt hljóð-
ritaði Orfeo eftir Monteverdi með ungverska
tenórinn Lajos Kozma í aðalhlutverki. Ein-
göngu barokkhljóðfæri voru notuð og bæði
söngvarar og hljóðfæraleikarar tileinkuðu sér
flutningsmáta eins og hann var talinn hafa ver-
ið á ritunartíma verksins. Þessi útgáfa gjör-
breytti hugmyndum manna um flutning tón-
listar frá öndverðri 17. öld.
Ómstrítt söngles
Það sem hélt einkum vöku fyrir flytjendum
var útfærslan á sönglesinu, hinum nýja söngstíl
sem varð til um aldamótin 1600. Monteverdi
skrifaði aðeins laglínu og einfalda bassalínu á
móti. Sá sem lék undir á lútu, sembal eða orgel
átti að geta lesið úr samhenginu hvaða hljómur
skyldi leikinn hverju sinni. Þegar kom að út-
gáfu á Orfeo yfirsást mönnum djarfleg notkun
tónskáldsins á ómstríðum. Monteverdi hikaði
ekki við að stökkva úr og í tóna sem rímuðu
ekki við bassalínuna. Þetta kom einkum fyrir á
sársaukafullum stöðum í textanum. Fyrstu nú-
tímaútgáfur á Orfeo reyndu að finna ómstríðu
tónunum stað með innskotshljómum, þannig að
ómstríðurnar urðu ómblíðar. Með þessu var
broddurinn tekinn úr verkinu og það í raun
eyðilagt. Harnoncourt lét hins vegar allar
ómstríður standa og leyfði þeim að nuddast við
einfalda dúr- og mollþríhljóma undirspilsins
líkt og Monteverdi hafði upphaflega gert ráð
fyrir. Hann leyfir einnig mjög fáar skreytingar
sönglínunnar fyrir utan þær sem Monteverdi
skráir sjálfur.
Þessari stefnu var einnig fylgt við flutning-
inn í Kópavogi. Frumútgáfa verksins frá 1609
lá til grundvallar með nútíma nótnasetningu.
Ljósprentuð útgáfa á frumhandriti Montever-
dis var höfð til hliðsjónar. Í frumhandriti
verksins er þeirra hljóðfæra getið sem notuð
voru við frumflutning verksins árið 1607 og á
nokkrum stöðum er sagt á hvaða hljóðfæri var
leikið hverju sinni. Ástæðan fyrir því að þetta
er ekki tilgreint nánar er sú, að á þessum tíma
tíðkaðist að nota þau hljóðfæri sem voru til
staðar hverju sinni og það gat verið mjög mis-
munandi. Verkið varð því síbreytilegt eftir því
við hvaða tækifæri það var leikið. Þess var
samt gætt að ákveðinn karakter færi ekki for-
görðum. Þannig hljómuðu fiðlur og flautur
meðal hirða og dísa en í undirheimum var leikið
á básúnur og regal (reyrflautuorgel eins og
Ríkarður Örn nefnir það). Undirleikur við
sönglesið var alltaf breytilegur eftir því hve
mörg undirleikshljóðfærin voru, þ.e. lútur,
sembalar, orgel, hörpur eða regöl.
Tónflutningur samkvæmt
ákveðnum reglum
Tónflutningur hefur alla tíð verið algengur
meðal söngvara. Finnist þeim sönglag liggja of
hátt eða of lágt syngja þeir það einfaldlega í
annarri og heppilegri legu. Á 17. öld myndaðist
sterk hefð fyrir tónflutningi; mjög algengt var
að tónlist væri færð upp um ferund eða niður
um fimmund ef þurfa þótti. Á sýningunni í
Kópavogi varð að taka tillit til ungra flytjenda.
Þannig voru málmblásturskaflarnir í undir-
heimum tónfluttir niður um ferund og kór and-
anna færður upp um fimmund að sama skapi.
Að þessu sinni voru einkum stúlkur í hópi
söngvara en Monteverdi gerir bæði ráð fyrir
kven- og karlaröddum í samsöngsatriðum.
Þannig varð stundum að hagræða röddum og
láta þær syngja upp um áttund en þess vand-
lega gætt að yfirbragð samsöngsins breyttist
ekki.
Af þessu má ráða að óperan Orfeo eftir
Monteverdi var flutt í sinni upphaflegu gerð.
Líkt og Monteverdi gerir ráð fyrir ákvað
stjórnandinn hvaða hljóðfæri lékju hverju sinni
og á þeim fáu stöðum þar sem raddir voru tón-
færðar var sömu aðferðum beitt og tíðkuðust á
ritunartíma verksins. Það kom þeim sem þetta
skrifar ánægjulega á óvart hversu auðvelt ung-
ir söngvarar úr Kópavogi áttu með að tileinka
sér stíl Monteverdis. Hlutverk Orfeusar er
gríðarstórt og með ólíkindum að nemandi á
þriðja ári í söng, Unnar Geir Unnarsson, skuli
hafa skilað því jafn glæsilega og raun bar vitni.
Aðrir söngnemendur tókust á við hlutverk sín
af mikilli einurð og stóðu sig með mikilli prýði;
þar voru margar fallegar raddir sem vonandi
eiga eftir að fá að njóta sín í framtíðinni.
Tónlistarmenntun almenningseign
Afmælishátíð Tónlistarskóla Kópavogs gef-
ur tilefni til þess að líta yfir farinn veg. Þegar
skólinn var stofnaður fyrir 40 árum var það
ákaflega fjarlægur draumur að setja óperu eft-
ir Monteverdi á svið, jafnvel af atvinnumönn-
um. Það sem gerir flutninginn mögulegan nú –
jafnvel með söngnemum – er einkum þrennt:
komin er þekking og reynsla á flutning slíkrar
tónlistar hér á landi, hljóðfærakostur hefur
aukist og síðast en ekki síst: tónlistarmenntun
hefur tekið stórstígum framförum; hún er orð-
in að almenningseign. Stofnun tónlistarskóla
og barnakóra um allt land upp úr miðri síðustu
öld var bylting sem nú hefur skilað sér í breiðri
fylkingu menntaðra tónlistarmanna. Margir
þeirra stigu sín fyrstu spor í Tónlistarskóla
Kópavogs. Honum eru því færðar þakkir fyrir
framlag sitt til tónlistarmenningar þjóðarinnar
og árnað heilla á merkum tímamótum.
Claudio Monteverdi í
Tónlistarskóla Kópavogs
2. Úr frumhandriti að Orfeo eftir Monteverdi.
Monteverdi var frumkvöðull í óperusmíði.
Eftir Gunnstein Ólafsson
Höfundur stjórnaði flutningi á Orfeo í Salnum.
Söngles úr Orfeo. Sönglínan myndar oft ómstríður við bassalínuna og olli flytjendum á 20. öld
miklum heilabrotum.