Morgunblaðið - 25.06.2003, Page 22

LISTIR
22 MIÐVIKUDAGUR 25. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
S
ÁNKTI Pétursborg, óviðjafn-
anleg listasmíð við ósa Nevu,
heitin eftir Pétri postula, var
hugarfóstur og heilaspuni af-
burðamanns. Móðurborg, þar
sem miklar og fagrar hallir
skyldu rísa ásamt mikil-
fenglegum guðshúsum með turnum sem
teygðu fingur til himins, síki í anda Feneyja,
hámenning af öllu tagi blómstra. Þetta fram-
tíðarsýn stórmennis í öllum skilningi, sem
hafði bæði getu, vilja og seiglu til að láta villt-
ustu drauma sína rætast, einn litríkasti per-
sónuleiki sögunnar, stórmikill og dyntóttur
harðstjóri en aldrei leiðinlegur, forvitri þess
að lengi býr að fyrstu gerð, grunnurinn skuli
réttlegur fundinn.
Vígamaðurinn með reglustrikuna varð per-
sónugervingur árdegishillinga í langri sögu
víðfeðmasta og eins voldugasta ríkis Evrópu.
Í ljósi umsvifanna ekki að undra að á staðnum
skytu frjóangar mikilla hugmynda í listum og
vísindum rótum, ei heldur að þar skuli vagga
rússnesku byltingarinnar. En samfara því að
Pétur mikli og stór-
virku valkyrjurnar
tvær, dóttir hans El-
ísabet svo og Katrín
II, opnuðu landið um-
heiminum með tilþrif-
um,yfirsást þeim í hve
ríkum mæli þau voru um leið að kynda undir
frelsishugmyndum frumstæðra og þrælfjötr-
aðra þegna sinna. Gera hið einangraða ríki er
fram liðu stundir að nornakatli byltingarsinn-
aðra hugmynda, og eftir öðru að Rómanov-
arnir héldu áfram að vera framfarasinnaðir á
sumum sviðum, blindir á öðrum. Ýmislegt vís-
ar þó til að augu þeirra hafi verið að opnast í
ljósi þess að Alexander II er sagður hafa verið
með tillögur að miklum umbótum í vasanum,
meðal annars þingræði, er hann var myrtur af
byltingarsinnum 1881. Vont mál og óhamingja
Rússlands, því nú hrökk allt í baklás, í stað
þess að losa um höft tók við ógnarstjórn með
strangri ritskoðun sem var eins og að skvetta
olíu á eld. Rússneska keisaradæmið þurfti á
nýjum og umbrotasömum tímum á öllu öðru
að halda en að sá hatri í brjóst þegna sinna.
Landið sjálft á heilbrigðari viðhorfum en þró-
uðust meðal pólitískra afla sem með tíð og
tíma nýttu sér illa upplýsta þjóð í fjötrum til
hermdarverka á geymd fortíðar. Katrín mikla
var þannig til að mynda fjarri því að vera í
sama mæli með á nótunum hvað ferskar póli-
tískar hræringar og aukið frelsi þegna sinna
snerti og galopin fyrir nýjum hugmyndum er
sköruðu hámenningu vestursins í listum og
vísindum. Hafði ríka samúð með frelsis-
hugmyndum er upp spruttu í Vestur-Evrópu í
kjölfar frönsku byltingarinnar, en hefði illa
þolað slíkar hræringar í ríki sínu.
Athyglisvert að það voru tvær rismiklar og
sjálfstæðar konur sem bættu um betur hvað
stórhug Péturs mikla og framtíðarsýn snerti
með byggingu margra fegurstu hörga og hofa
borgarinnar, þannig var Vetrarhöllin hönnuð
af hirðarkitekt Elísabetar, Ítalanum Bartol-
omeo Rastrelli 1754–72, en litla Eremitage,
fyrsta viðbótin við höllina sem hýsir hið mikla
Hermitage-safn, verk Katrínar og byggt 1767.
Samfara stækkun safneignarinnar byggðu eft-
irkomendur gamla Eremitage 1775–84, og síð-
an nýja Eremitage 1850. Loks er Eremitage-
leikhúsið hinum megin við Vetrarsíkið, þar
sem áður stóð höllin sem Pétur mikli dó í en
Katrín lét rífa. Til einkanota fyrir keisarafjöl-
skylduna, byggt 1783–87, þar með séð fyrir
öllu er glatt gat auga og eyra við hirðina.
Katrín mikla var franskmenntuð og hneigð að
franskri menningu, barokkið þar á undan-
haldi, hún þannig meira fyrir nýklassíska stíl-
inn, kallaði meðal annars til sín skozka arki-
tektinn Charles Cameron og Ítalann Antonio
Rinaldo. Hún sendi menn út af örkinni á lista-
verkauppoð um alla Evrópu og hafði áður en
yfir lauk sankað að sér gífurlegu magni lista-
verka og listmuna, sem hún sagði eitt sinn í
spaugi að einungis hún og mýsnar hefðu að-
gang að! Seinna af náð opnað aðlinum, en það
var ekki fyrr en eftir byltinguna 1917 að al-
menningur fékk aðgang að dýrðinni, safn-
eignin hafði þá aukizt umtalsvert við að bolsé-
vikar tóku öll einkasöfn eignarnámi.
Bolsévikar skrúfuðu hins vegar fljótlega fyrir
frjálsa tjáningu í listum, opnar og háleitar
hugmyndir, nýrri tíma hræringar, ekki síst
módernisminn, áttu ekki upp á pallborðið,
samrýmdust ekki díalektískri efnishyggju að
þeirra mati. Er ég var þar á ferð 1978 fékk
menningarhópurinn, sem ég hafði slegizt í för
með í Helsingfors, ekki að skoða módernísku
deildina nema stutta stund og var svo rekinn
út (!), vorum að skoða forboðna hluti.
Tuttugu kílómetra labb telst um sam-anlagða safnbygginguna, og mennhafa reiknað út að verji þeir einnimínútu fyrir framan hvern listgrip/
listaverk, átta tíma á dag, taki átta ár að
skoða allt! Nákvæm yfirsýn eðlilega flókið mál
fyrir starfsfólkið og þannig rakst það í kjöll-
urunum á heimsins stærsta safn impressjón-
ista og síðimpressjónista 1991, og að sögn
þorðu þeir ekki að segja frá því fyrr en 1994,
hluti þess gæti jafnvel verið herfang frá seinni
heimsstyrjöldinni. Óþarfi að taka þessar tölur
alvarlega þar sem einnig er um ótölulegan
fjölda smágripa að ræða og eins dags heim-
sókn mikilsháttar lifun. Í heimsstyrjöldinni
síðari var einni milljón listaverka/listgripa
komið fyrir til geymslu í Úrafjöllunum, og
starsfólk safnsins lagði allt undir við að gæta
þeirra sem fyrir voru í náköldum kjöllurunum.
Vetrarhöllin er það sem hæst ber í augum
ferðalangsins svona líkt og Louvre í París,
hún persónugerir alla borgina, metnaðinn og
mikilfengleikann að baki, og að hér var byggt
til langrar vonbjartrar framtíðar. Þá er Pét-
ursborg byggingarverkfræðilegt meistara-
verk, einkum í ljósi þess að burðarvirki viða-
mikilla halla og mikilfenglegra guðshúsa eru
eikartrjábolir sem reknir voru niður í mýrina,
en byggingarnar hafa þó naumast haggazt.
Hin mikla og fagra borg holdgerir áeinn veg sköpunargleði og þjóð-ernislegan metnað, á annanósveigjanleika, harðýðgi og þröng-
sýni sem nær undantekningarlaust einkenndi
rússneskar stjórnunarhefðir í aldanna rás,
kommúnistar einnig skýrt dæmi. Landið
lengstum lokað umheiminum, gert að dular-
fullum ókennilegum risa í austri sem þjóðir
Vestur-Evrópu skyldu bera og báru ótta-
blandna lotningu fyrir. Skilgreinir um leið
ómælda föðurlandsást og styrk rússnesku
þjóðarinnar, jafnframt að líkast er sem jötun-
efldur hugmóðurinn sem fylgdi athöfnum Pét-
urs mikla svífi yfir vötnum. Annað og ofur-
mannlegt afrek endurtók sig nefnilega á sömu
slóðum nær 240 árum seinna, er borgarbúar
sameinuðust um að neita að gefast upp fyrir
innrásarherjum nazista er sátu um Leníngrad
í 900 daga, allt þar til þeim var skipað að
hörfa. Borgarbúar gáfust ekki upp þrátt fyrir
ólýsanlegar hörmungar, sult, kulda, sjúk-
dóma, dauða og mannát, sem kostaði nær
þriðjung þeirra lífið. Að baki eitilhörð seigla,
þó fremur staðbundin ást íbúanna og þjóðar-
stolt, hér hafði ekki gleymzt að móta ævintýri;
ást, virðingu og tilfinningatengsl, hin mjúku
andlegu gildi, samfara hinum hörðu og hlut-
lægu. Menn voru í bókstaflegum skilningi að
fórna lífi og limum fyrir tilvist borgar sem var
þeim allt og mikið í húfi, heimildir segja að
hina grimmdarlegu umsát megi rekja til of-
sóknarbrjálæðis og ráðaleysis bóndans í
Kreml og húskarla hans. Stalín og pótintátar
báru ekki meiri virðingu fyrir sögu og menn-
ingargeymd borgarinnar en svo, að þeir voru
reiðubúnir að láta sprengja hana í loft upp til
að koma í veg fyrir að verksmiðjurnar og
höfnin kæmust í hendur óvinarins. Hér var til
mikils að vinna og um ofurmannlega hetjudáð
að ræða sem halda skal hátt á loft meðan saga
blívur. Er tók að líða á umsátrið og heimurinn
stóð agndofa var frumfluttur hinn frægi óður
til Leníngrad; sjöunda sinfónía Dímítri Sjos-
takovítsj, mitt í sprengjuregni af himnum of-
an.
Það segir sitt um ást íbúanna á arfleifðinni
að þrátt fyrir tímana, og að þýzki herinn
sprengdi í loft upp óviðjafnanlegar hallir í ná-
grenni hennar þá skipunin kom að létta um-
sátrinu, voru hinar helztu endurreistar í fyrri
mynd …
– Mikilfenglegt útlit Pétursborgar upplýsir
ferðalanginn ekki nema um ytra byrði hennar,
brimbrjótarnir sem voru hér í aðalhlutverk-
unum og gáfu tóninn ekki síður áhugaverðir
til nokkurrar krufningar. Þess vegna valdi ég
þann kostinn að herma eitt og annað af þeim
frekar en að lýsa borginni, grunnurinn fólst í
miklum hugsjónum, framar öðru metnaði
þriggja einstaklinga, kostum þeirra og göll-
um. Hér ekki siglt í logni og grunnsævi,
stormum og stórsjóum hiklaust boðinn birg-
inn.
Enn í dag stendur Pétursborg uppi sem ein
fegursta borg veraldar, hún ber úrskerandi
rússnesk einkenni þrátt fyrir alla útlenzku
stjörnuarkitektana sem stórleikarnir kölluðu
til leiks við hönnun hennar. Við fegurðina
bætast einstök og yfirhafin ljós- og litbrigði
norðursins, speglast í Nevu og síkjunum,
merla og ljóma á hofum og hörgum. Hún er
fimmta stærsta borg Evrópu og íbúar hennar
rúmar fimm milljónir.
Draumaborgin
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
Vetrarhöllin persónugerir Pétursborg og
er verk Elísabetar, dóttur Péturs mikla. En
viðbótin, Hermitage-söfnin, Katrínar miklu.
FÁUM félagsritum hefur tekizt að
festa sig jafnvel í sessi og Náttúru-
fræðingnum. Hann er löngu orðinn
eitt virtasta tímarit landsins og þar
hafa oft birzt tímamótaverk á sviði
náttúrufræða. Á undanförnum árum
hefur verið reynt að þræða hinn
gullna veg á milli fræðilegra verka og
greina við hæfi þorra almennings.
Mjög skiptar skoðanir hafa þó verið
innan félagsins um hvernig það hefur
lánast og hefur því oftsinnis verið
rætt um að gera breytingar á ritinu,
bæði að efni og umbroti; meðal ann-
ars var brotið lítið og óhentugt fyrir
litmyndir og á stundum hefur mönn-
um þótt efnið of fræðilegt handa al-
þýðu manna.
Nú hafa miklar breytingar litið
dagsins ljós í nýkomnu riti, sem
reyndar er allverulega á eftir áætlun.
Að vanda er efnið fjölbreytt, fjórtán
greinir um ýmis náttúrufræðileg efni
og margar þeirra mjög hnýsilegar. Of
langt mál yrði að geta þeirra allra, en
þær fjalla um fugla, kónguló, fjalla-
górillu, steinafræði, sveppi, slím-
sveppi, háplöntur, þörunga, mosa,
samlokur, segulsviðsmælingar og
upphaf jarðlífs. Að auki eru svo fáein-
ir fréttapistlar.
Víst er, að hér ættu margir að geta
fundið efni við sitt hæfi, sem sett er
fram á myndrænan og ljósan hátt.
Flestar þessara greina eru líka ágæt-
lega skrifaðar en aðrar miður eins og
gengur (sjá bls. 52: »… því fuglar
drepast ömurlegum dauðdaga í
stórum stíl að nauðsynjalausu.«). Viss
skylda hvílir á þessu riti að hafa í
heiðri vandað málfar og leggja rækt
við skýra frásögn. Það orð hefur farið
af íslenzkum náttúrufræðingum, að
þeir væru ritfærir í betra lagi, og
verður svo vonandi áfram.
Af einstökum greinum í ritinu er
vert að benda á Upphaf jarðlífs eftir
Örnólf Thorlacius, sem er einkar
fróðleg og vel samin. Hún greinir frá
aldri lífs og fyrstu stigum framvindu
þess eftir því sem bezt er vitað. Þá
endurvekur Sturla Friðriksson hug-
mynd sína um að velja holtasóley sem
þjóðarblóm. Tillagan hefur ekki hlot-
ið mikinn hljómgrunn, en hér færir
Sturla ýmis rök fyrir máli sínu, en
getur þess hvergi, að holtasóley er
þjóðarblóm í Lapplandi og hefur ver-
ið það lengi. Heldur yrði það an-
kannalegt, ef við færum að tileinka
okkur hana líka. Á hinn bóginn er ein
tegund, algeng um land allt, sem
ávallt vekur sérstaka aðdáun bæði
innlendra sem erlendra manna, og
kemur ekki síður til greina, en það er
klófífa í fullum aldinskrúða.
Efnisval í þessu hefti er fjölbreytt-
ara en oft áður og því er líklegt, að rit-
ið nái til fleiri lesenda. Það verður að
teljast góður kostur. Vonandi verður
þó ekki alfarið horfið frá því að birta
fræðigreinir, en nauðsynlegt er þá að
geta þess í lok greina, hvenær þær
voru samþykktar til birtingar.
Við fyrstu sýn er tímaritið glæsi-
legt á að líta. Stærðin er nærri A4 og
forsíðu prýðir veglegur fálki. Neðst á
forsíðu er aðeins getið fimm greina af
fjórtán, sem eru í ritinu. Vandséð er,
hvað hefur ráðið því vali, og er það
hálfgerð ósvinna gagnvart öðrum
höfundum. Þá er ritið ekki lengur
prentað í örkum, heldur heft saman.
Því miður gefa heftin sig fljótt og
kápa skemmist. Spássíur eru mjóar
og því erfitt að sjá, hvernig binda má
inn ritið, einkum ef fræsa þarf úr.
Hægur vandi hefði verið að halda í
arkirnar, þó að það sé eilítið dýrara,
því að þessi frágangur hæfir ekki jafn
vönduðu riti sem Náttúrufræðingur-
inn er.
Náttúrufræðingurinn kom fyrst út
1931. Því miður hefur útgáfan stöku
sinnum lent í útideyfu og nú er hún
tveimur árum á eftir áætlun. Slíkt
getur ekki gengið. Hér verður stjórn
félagsins að taka í taumana og ráða
nýjan og dugmikinn ritstjóra. Ruðu-
lítill ritstjóri, sem kemur ekki út blaði
sínu, gerir harla lítið gagn. Svo einfalt
er það.
Náttúrufræðingurinn nýiBÆKURNáttúrufræðirit
Ritstjóri: Álfheiður Ingadóttir. Félagsrit
HÍN. 71. árg. 1.–2. tbl. 2002. Útgefandi
er Hið íslenska náttúrufræðifélag –
Reykjavík 2003.
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN – ALÞÝÐLEGT
FRÆÐSLURIT UM NÁTTÚRUFRÆÐI
Ágúst H. Bjarnason