Morgunblaðið - 09.08.2003, Síða 29

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. ÁGÚST 2003 29
i
-
a
-
.
-
-
.
,
a
s
á
-
-
n
-
-
-
r
a
m
.
-
m
r
ð
-
g
l
-
i
skal gera grein fyrir fyrirhuguðum forsendum
og markmiðum áætlunarinnar. Samgönguráð
skal hafa samráð við hagsmunaaðila eins og
ástæða þykir til hverju sinni.“
Samkvæmt lögum skal leggja fram sam-
gönguáætlun til tólf ára og skal hún endur-
skoðuð á fjögurra ára fresti. Er þar um að ræða
rammaáætlun um tekjur og helstu fram-
kvæmda- og rekstraráform. Jafnframt skal
leggja fram fjögurra ára framkvæmda- og
rekstraráætlun sem skal endurskoða á tveggja
ára fresti. Nú er í gildi rammaáætlun sem nær
til tímabilsins 2003 til 2014 og framkvæmda-
áætlun fyrir tímabilið 2003 til 2006. Þessar
áætlanir eru byggðar á vandaðri undirbúnings-
vinnu og miklu samráði við embættismenn
stofnana, sérfræðinga á sviði samgöngumála,
sveitarstjórnarmenn og stjórnmálamenn.
Forsendur skýrt skilgreindar
með breyttum vinnubrögðum
Þingsályktunin um samgönguáætlun kemur í
stað sjö annarra áætlana samgöngumála sem
Alþingi samþykkti áður. Með henni er áætl-
anagerð flugmála, siglingamála og vegamála
samræmd og tekin upp ný vinnubrögð sem gera
verður ráð fyrir að þróist áfram í framtíðinni.
Í samgönguáætlun er nú í fyrsta sinn skil-
greint grunnnet samgangna sem tekur til flug-
valla, hafna og vega. Samgönguáætlun miðast
við að uppbygging vegakerfi grunnnetsins verði
forgangsmál næstu tólf árin.
Í samgönguáætluninni eru sett fram fjögur
meginmarkmið fyrir samgöngumál almennt auk
markmiða fyrir viðhald, þjónustu og uppbygg-
ingu grunnnetsins. Vísað er til greinargerðar
með þingsályktunartillögu um samgönguáætlun
þar sem markmiðin koma fram. Nýmæli er að
setja fram markmið með þessum hætti í áætl-
unum samgöngumála. Þessari aðferðafræði er
ætlað að auðvelda Alþingi að fjalla um sam-
göngumál í stærra samhengi. Þegar litið er á
markmið vegaframkvæmda skín nokkuð í gegn
að áherslumunur er á þeim eftir því hvort horft
er til höfuðborgarsvæðisins eða landsbyggðar-
innar. Á landsbyggðinni er unnið að því að
byggja upp vegakerfið í grunnnetinu þannig að
það uppfylli lágmarkskröfur og auki öryggi.
Dýrari framkvæmdir á landsbyggðinni miðast
einkum við að tengja byggðarlög, atvinnu- og
þjónustusvæði. Hins vegar er á höfuðborgar-
svæðinu unnið að því að auka afköst grunnkerf-
isins, auka öryggi og koma til móts við um-
hverfissjónarmið. Það er Alþingi sem á
endanum ákveður heildarfjárframlag til upp-
byggingar samgöngumála hér á landi og markar
stefnuna sem unnið er eftir í öllum landshlutum.
Að lokum vil ég taka það fram að það er mín
skoðun að umræða um svo mikilvægt málefni
sem forgangsröðun sé af hinu góða. Það verður
hins vegar að gera þá kröfu til háskólastofnana
og sérfræðinga í samgöngumálum að þeir hafi
heildarmyndina fyrir sér og fjalli um hlutina
eins og þeir eru, en ekki um það sem var, þegar
gerðar eru tillögur um framkvæmdir til næstu
ára. Það er vissulega hlutverk stjórnmálamanna
að taka tillit til ólíkra sjónarmiða við uppbygg-
ingu samgangna s.s. öryggis notenda sam-
göngukerfisins, hagkvæmni, aðgengis íbúanna
að þjónustu, byggðaþróunar og umhverfissjón-
armiða. Það er von mín að sem flestir taki þátt í
umræðum og taki afstöðu til framkvæmda í
samgöngumálum og geri það á málefnalegan
hátt.
samgöngumálum
Höfundur er samgönguráðherra.
í karla- og kvenna-
nnslu. Hávær krafa
að allar konur hylji
ð slæðu. Það væri
t kaldhæðnislegt ef
ms Hussein í Írak yrði
bókstafstrúarmenn-
ahópar margs konar
kum í landinu. En
mst yrði það mjög
aða fyrir þorra
onur.
jarðvegur í Írak virð-
tæki og kúgun. Sú
ndi að meirihlutinn
nn verður saman sett-
frelsi til þess að fót-
ið í viðleitni sinni til
þess að hafa hemil á minnihlutahóp-
um eða andstæðingum sínum. Það er
því algjört grundvallaratriði í upp-
byggingu lýðræðis í Írak að staða
minnihlutahópa sé tryggð og að rétt-
indi kvenna verði höfð að leiðarljósi
við uppbygginguna.
Bandarísk og bresk stjórnvöld, her-
námsliðið og höfuð þess, Paul Brem-
er, landstjóri í Írak, eru blindir á mik-
ilvægi þess að virkja konur til þátt-
töku í þessu gríðarstóra og mikilvæga
verkefni. Konur hafa verið útilokaðar
frá þátttöku í ráðum og ráðgjafar-
nefndum með örfáum undantekn-
ingum. Sýndaraðgerðir, svokallaður
tókenismi, munu ekki duga til.
Óöldin sem geisað hefur í Írak síð-
astliðna mánuði hefur sett mark sitt á
daglegt líf kvenna og barna. Margar
konur eru hættar að þora einar út fyr-
ir hússins dyr. Kynferðisglæpum hef-
ur fjölgað gífurlega. Stjórnleysi, grip-
deildir og fullkomin ringulreið er
viðvarandi ástand á meðan að her-
námsliðinu tekst ekki að koma á lög-
um og reglum í landinu. Áður voru
það uppljóstrarar Baath-flokksins
sem kyntu undir ótta og óöryggi hins
almenna borgara, nú hafa þeir tekið á
sig nýja mynd. Konur sem reyna að
sinna daglegum störfum sínum, t.d.
við háskólakennslu eða á sjúkra-
húsum, verða oft fyrir áreiti sjálfs-
skipaðra siðavarða sem krefjast þess
að þær klæði sig rétt eða ógna þeim
með öðrum hætti.
Mannréttindasamtökin Human
Rights Watch birtu skýrslu í júlí þar
sem sérstaklega var vakin athygli á
óviðunandi stöðu kvenna í Bagdad og
fleiri borgum í Írak. Samtökin segja
að nauðganir og brottnám kvenna og
barna, m.a. til mansals, séu í ískyggi-
legum vexti. Ekki bætir úr skák að
hið almenna viðhorf til nauðgana er
að þær séu fórnarlambinu að kenna,
enda sé það búið að kalla skömm yfir
sig og fjölskyldu sína. Í skýrslunni
segir orðrétt: Þetta ástand hefur
geigvænleg og lamandi áhrif á dag-
legt líf kvenna og barna, og kemur í
veg fyrir þátttöku kvenna á opinber-
um vettvangi, einmitt þegar þeirra er
mest þörf við endurreisn og uppbygg-
ingu landsins.
Það er óneitanlega kaldranalegt að
horfa upp á þróunina í Írak og Afgan-
istan með tilliti til stöðu kvenna. Þær
hafa losnað undan ógnarstjórn Sadd-
ams Hussein og talibana en margt
bendir til þess að þarfir kvenna, frelsi
þeirra og almenn borgaraleg réttindi,
séu fyrir borð borin í uppbygging-
arstarfinu sem nú er á byrjunarreit.
Ef hagsmunir kvenna verða út undan
í því ferli sem fram undan er, er hætt
við að árangurinn verði lítill sem eng-
inn. Líklega er þess langt að bíða að
kvennalisti líti dagsins ljós í Írak eða
annars staðar í Miðausturlöndum. En
eitt er víst: Lýðræði án þátttöku
kvenna er andvana fætt.
n og konurnar
Höfundur situr í utanríkismálanefnd
fyrir Samfylkinguna.


 !

"#!$
%&&  '()
Þ
RÓUNARLÖNDUM er oft
ráðlagt (eða skipað) að ráðast
í umbætur, sem „sérfræð-
ingar“ eða svokallaðir „tækni-
kratar“ leggja til og njóta oft
stuðnings Alþjóðagjaldeyrissjóðsins. And-
stöðu við umbæturnar er yfirleitt vísað á
bug sem „lýðskrumi“ eða „lýðhyggju“.
Þjóðir sem láta hjá líða að koma þessum
umbótum í framkvæmd eru vændar um
hugleysi og „skort á pólitísku viljaþreki“
og þær fá brátt að kenna á afleiðing-
unum: hærri vöxtum þegar þær taka lán
erlendis.
Þegar grannt er skoðað kemur samt í
ljós að margar af tillögum „tæknikrat-
anna“ byggjast frekar á hugmyndafræði
en hagvísindum. Auðvitað er hægt að
ganga út frá því sem vísu að þeir geti
bætt rekstur raforkuvera. Markmiðið er
einfalt: að framleiða rafmagn með eins
litlum kostnaði og mögulegt er. Það snýst
einkum um verkfræði, ekki stjórnmál.
Efnahagslegar ráðstafanir eru yfirleitt
ekki „tæknikratískar“ í þessum skilningi.
Í þeim felst oft að einu er fórnað fyrir
annað: sumar geta leitt til meiri verð-
bólgu en minnkandi atvinnuleysis; sumar
koma fjárfestum til góða, aðrar launþeg-
um.
Í hagfræðinni er orðið Pareto-
hagkvæmur haft um ráðstöfun sem felur í
sér að ekki sé hægt að bæta hag neins
hóps án þess að hagur annars versni. Ef
tiltekin ráðstöfun er betri en allar aðrar
fyrir alla, þ.e. þegar engir Pareto-
hagkvæmir kostir eru fyrir hendi, er hún
sögð vera Pareto-ráðandi. Væru kostirnir
fullkomlega Pareto [í samræmi við hug-
mynd Vilfreds Pareto, ítalsks verkfræð-
ings sem var uppi 1848–1923], þ.e. ef eng-
inn hópur myndi tapa á þeirri ráðstöfun
sem valin er, miðað við aðrar ráðstafanir,
væru kostirnir allsendis „tæknilegir“.
Í raun og veru eru kostirnir þó sjaldan
þannig. Þess í stað eru þeir oft góðir fyrir
suma hópa en verri fyrir aðra. Mismun-
andi ráðstafanir bæta hag eða skaða ólíka
hópa.
Í Austur-Asíu, til að mynda, hafa fjár-
hagslegar björgunaraðgerðir Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins hjálpað alþjóðlegum
lánardrottnum, en komið hart niður á
launþegum og innlendum fyrirtækjum.
Aðrar ráðstafanir hefðu getað falið í sér
meiri áhættu fyrir alþjóðlegu lánardrottn-
ana en minni fyrir launþega og innlendu
fyrirtækin. Þegar ráðstafirnar eru valdar
standa menn oft frammi fyrir vali á milli
gilda, þannig að það er ekki tæknileg
spurning um hvaða ráðstöfun sé „betri“ í
einhverjum siðfræðilega óumdeilanlegum
skilningi. Þetta val á milli gilda er póli-
tískt val og ekki er hægt að láta tækni-
kratana um það.
Auðvitað er svigrúm fyrir tæknilega
greiningu jafnvel þótt ákvörðunin snúist
fyrst og fremst um pólitískt val. Tækni-
kratar geta stundum orðið að liði við að
forðast Pareto-lakari ráðstafanir sem
verða til þess að hagur allra versnar.
Stundum er hægt að gera ráðstafanir
sem stuðla bæði að hagvexti og jöfnuði og
það er einmitt verkefni góðra hagfræð-
inga að finna þær. Vandinn er hins vegar
sá að margar ráðstafanir, sem tæknikrat-
ar beita sér fyrir eins og þær væru Par-
eto-hagkvæmar, eru í raun gallaðar og
verða til þess að hagur margra hópa –
stundum heilla þjóða – versnar.
Við skulum líta á nokkur af fjölmörgum
dæmum um einkavæðingu og afnám
reglugerða fyrir tilstilli tæknikrata síð-
asta áratuginn. „Bankaumbæturnar“ urðu
oft til þess að ríkisvaldið þurfti fljótlega
að koma bönkunum til hjálpar, þannig að
örfáir menn urðu miklu ríkari en landið
miklu fátækara. Þetta sýnir að við ættum
að hafa minna traust á meintri faglegri
færni tæknikrata – eða að minnsta kosti
minna traust en þeir hafa á sjálfum sér.
Hafa ber einnig mikilvægara grundvall-
aratriði í huga. Lýðræðislega kjörnir
stjórnmálamenn eru líklegri til að vera
viðkvæmari fyrir raunverulegum afleið-
ingum efnahagsráðstafana, þeim fórnum
sem eru í raun færðar fyrir annað.
Auðvitað getur gagnrýni á úrræði
tæknikrata verið helbert lýðskrum, en
stundum felst í henni innsæi sem tækni-
kratana í fílabeinsturnunum skortir (þeir
eru yfirleitt menntaðir í Bandaríkjunum).
Hugum að því sem gerðist í Mexíkó þar
sem lýðræðislega kjörið þing hafnaði til-
lögu um að auka tekjur ríkisins með
skatti á matvæli og lyf – og sú niðurstaða
kom ekki á óvart þar sem þetta hefði
komið harðast niður á fátækum lands-
mönnum.
Með því að hafna þessari tillögu gerð-
ust stjórnmálamennirnir ekki sekir um
taumlaust lýðskrum. Vandamálið fólst í
tillögunni. Stuðningsmenn hennar færðu
rök fyrir því að til að tryggja „skilvirkni“
þyrfti að leggja virðisaukaskatt á allar
vörur. Þróuð iðnríki í Evrópu nota slíkan
skatt. Þróunarlöndin, sögðu tæknikrat-
arnir, ættu að fara að dæmi þeirra.
Það er hins vegar grundvallarmunur á
þróuðum Evrópuríkjum og nýiðnvæddum
löndum: stærð óformlega eða óskipulagða
geirans þar sem virðisaukaskattur er ekki
innheimtur. Vegna þessa gríðarstóra
„svarta markaðar“ er virðisaukaskattur
óhagkvæmur í flestum þróunarlöndum.
Virðisaukaskattur torveldar þar þróun
vegna þess að hann er aðeins lagður á
formlega geirann – nýju verksmiðjurnar,
bankana og fyrirtækin sem greiða reglu-
leg laun og stunda viðskipti sem auðvelt
er að rekja (ólíkt götusölunum, smáfyrir-
tækjunum og fátæku bændunum sem fá
yfirleitt greitt í reiðufé).
Rökin eru einföld. Þróunarlönd sem
taka upp virðisaukaskatt stuðla þar með
að því að framleiðslan haldist í óformlega
geiranum sem framleiðir oft varning sem
seldur er innanlands. Formlegi geirinn,
sem framleiðir vörur með meiri virð-
isauka, keppir hins vegar við þróuðu iðn-
ríkin.
Í mörgum þróunarlöndum er hægt að
auka tekjurnar með öðrum sköttum sem
eru sanngjarnari og hindra miklu síður
framfarir en virðisaukaskatturinn. Í
mörgum þeirra er enginn skattur á tekjur
fyrirtækja: gríðarmikill hagnaður síma-
fyrirtækja, sementsverksmiðja og ann-
arra einokunarfyrirtækja er því ekki
skattlagður. (Hafi menn áhyggjur af tví-
sköttun geta þeir heimilað afslátt af
sköttum einstaklinga vegna fyrirtækja-
skatta.) Ennfremur getur komið til greina
að leggja skatta á munaðarvörur (sem
eru oft innfluttar) og stuðla þannig að
jöfnuði án þess að hindra hagvöxt.
Hagfræðingar styðja aðeins virðis-
aukaskatt telji þeir að jöfnuður skipti
ekki máli og ef hægt er að skattleggja
allar vörutegundir. Menn þurfa ekki að
vera með doktorsgráðu í hagfræði til að
átta sig á því að í þróunarlöndunum er
ekki hægt að leggja skatta á allar vörur.
Auk þess ættu menn að líta svo á að jöfn-
uður skipti máli.
Þannig að næst þegar menn heyra
nöldur á þingi nýiðnvædds lýðræðisríkis
yfir hinni og þessari tillögu „tæknikrata“
ættu þeir að hugsa sig tvisvar um áður en
þeir vísa efasemdum þingmannanna á
bug sem gífuryrðum lýðskrumara. Ef til
vill eru lýðskrumararnir vinsælir vegna
þess að þeir vita eitthvað sem tæknikrat-
arnir hafa ekki hugmynd um.
Lýðskrumarar
hafa stundum
rétt fyrir sér
Eftir Joseph Stiglitz
© Project Syndicate.
Joseph Stiglitz fékk Nóbelsverðlaunin í hagfræði
2001. Hann er hagfræðiprófessor við Columbia-
háskóla og var formaður ráðs efnahagsráðgjafa
Bills Clintons, fyrrverandi Bandaríkjaforseta,
og aðalhagfræðingur og varaforseti Alþjóða-
bankans.
’ Þegar grannt er skoð-að kemur í ljós að marg-
ar af tillögum „tækni-
kratanna“ byggjast
frekar á hugmyndafræði
en hagvísindum ‘