Morgunblaðið - 28.09.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Vissir þú...
að hér á landi er starfandi
vandaður sálarrannsóknarskóli?
•Vissir þú að hérlendis er starfræktur vandaður sálarrann-
sóknarskóli eitt kvöld í viku sem venjulegt fólk á öllum aldri
sækir til að fræðast um flestöll dulræn mál og líkurnar á lífi
eftir dauðann sem og hvar framliðnir eru og hvers konar
þjóðfélag er þar að öllum líkindum?
•Og vissir þú að í þessum skóla eru vandaðir fyrirlestrar um
allt sem vitað er um skyggnigáfuna, draugagang, fyrirboða,
orkubrautir líkamans, líkamninga að handan, svipi framlið-
inna, álfa og huldufólk, geimverur, berdreymi, árur líkamans,
ásókn, um guðlegar sýnir, ásamt öllum hinum fjöldamörgu
rannsóknum sem framkvæmdar hafa verið á þessum merki-
legu hlutum í dag en alltof fáir vita yfirleitt um?
•Og vissir þú að sálarrannsóknir Vesturlanda eru líklega ein
af örfáum ef ekki eina fræðilega og vísindalega leiðin sem
svarar mörgum ef ekki flestum grundvallarspurningum okk-
ar í dag um mögulegan sem og líklegan tilgang lífsins hér í
heimi, sem venjulegt fólk langar alltaf að vita meira um?
Ef þú vissir það ekki, þá er svo sannarlega tími kominn til að
lyfta sér upp eitt kvöld í viku í skóla sem hefur hófleg skóla-
gjöld og fræðast um flestar hliðar þessara mála.
Hringdu og fáðu allar nánari upplýsingar um
skemmtilegasta skólann í bænum í dag.
Svarað er í síma skólans alla daga frá kl. 13 til 19.
Sálarrannsóknarskólinn
- skemmtilegasti skólinn í bænum
Síðumúla 31 • s. 588 6060
Þegar ferð hefur verið undirbúin,
útbúin og hefst, kemur nýr þáttur
og tekur yfir. Ferð, safarí eða land-
könnun öðlast sjálfstæði, verða ólík
öllum öðrum ferðalögum. Ferðin
hefur persónuleika, sitt eigið skap –
er einstök. Ferðin er persóna í
sjálfri sér; engar tvær eru eins.“
Þ
ANNIG lýsir banda-
ríski rithöfundurinn
John Steinbeck ferða-
laginu í upphafi bókar
sinnar Travels with
Charlie – In Search of
America. Bókin, sem
kom út sama ár og höfundurinn fékk
Nóbelsverðlaunin, 1962, segir frá
ferð Steinbecks um Bandaríkin með
stóra púðluhundinum Charlie, í bíln-
um sem hann kallaði Rocinante – í
höfuðið á hrossi Don Kíkóta.
Í þessari
litlu bók birt-
ist höfund-
urinn John
Steinbeck eins
og hann er
hvað bestur,
rétt eins og í skáldsögum á borð við
Þrúgur reiðinnar. Nema hér er höf-
undurinn orðin leiður á að sitja einn
og skálda upp heima, hann fer um
landið og segir frá raunverulegum
upplifunum, kynnum af fólki og
stöðum, og því sem hann er að hugsa
um. Þetta er enginn skáldskapur –
nema þetta nauðsynlega höfund-
arleyfi sem hver rithöfundur þarf að
hafa til að láta verk ganga upp.
Þetta er ferðabók eins og hún gerist
best, „ferða-esseija“ eins og réttara
væri að kalla þetta gamla bók-
menntaform, sem stundum er litið
framhjá en snjallir höfundar ná oft
að vinna með á framúrskarandi hátt.
Form sem hefur gengið í endurnýj-
un lífdaga á síðustu áratugum.
Ferðasagan stendur okkur nærri,
við þekkjum bækurnar sem erlendir
ferðalangar skrifuðu um Ísland fyrri
alda. Fólk hefur gaman af að blaða í
þeim og lesa lýsingarnar. „Ég get
vart hugsað mér ömurlegri stað en
Reykjavík...“ skrifaði Englending-
urinn John Barrow um höfuðstaðinn
árið 1834.
Á árunum milli heimsstyrjalda
voru hverskyns ferðafrásagnir eitt-
hvert vinsælasta lesefni fólks,
beggja vegna Atlantshafs, og Ís-
lendingar fóru ekki varhluta af þess-
um bókum heldur. Íslenskir ferða-
langar skrifuðu um kynni sín af
fjarlægum stöðum og menningar-
samfélögum, og aðrar bækur voru
þýddar; oft á tíðum forvitnileg lesn-
ing og sumar bókanna ágætlega
skrifaðar. Og útlendingar hafa allt
til þessa dags haldið áfram að skrifa
bækur um heimsóknir hingað, geta
má tveggja framúrskarandi verka,
Til Heklu, eftir Albert Engström,
sem kom út 1943, og Á ferð um Ís-
land, eftir danska rithöfundinn
Martin A. Hansen, en hann fór hér
um fyrir rúmlega hálfri öld, árið
1952.
Þegar fjölmiðlum óx ásmegin og
sjónvarpið ruddi sér til rúms, dró
heldur úr útgáfu ferðafrásagna – og
það þrátt fyrir að fólk hafi sífellt
ferðast meira. En þetta notalega
bókmenntaform hefur samt sem áð-
ur haldið áfram að lifa góðu lífi. Í því
sameinast svo margir þættir sem
fólk hefur áhuga á. Höfundurinn
getur skrifað um einstakar ferðir,
hvort sem hann fer langt í burtu eða
gengur bara um næsta nágrenni –
eins og Benedikt Gröndal í Ferða-
sögu heimanað til Halldórs Þórð-
arsonar. En það er síðan stíllinn
sjálfur, og athugunin sem fram kem-
ur í textanum, sem nær oft á tíðum
að gera þessar bækur svo áhuga-
verðar.
Þ
egar rætt er um ferðafrá-
sögnina sem bókmennta-
form, þá kemur oft upp í um-
ræðunni bók sem segja má að
marki endurreisn þessara verka inn-
an nútímabókmennta. The Road to
Oxiana lýsir ferð höfundarins, Ro-
berts Byrons, árið 1933 um Mið-
Austurlönd; um Beirút, Jerúsalem,
Bagdad og Teheran, til Oxiana, hér-
aðs á landamærum Afganistans og
Rússlands. Þetta er sérviskuleg frá-
sögn sem rúmar svo ótal margt í
einu; fornleifa- og mannfræði,
mannlífsskyssur, ljóðrænar frásagn-
ir, fréttatilkynningar, dagbók-
arfærslur – og vissulega ferðalýs-
ingu. Úr þessum hrærigraut sýður
höfundurinn saman heillandi frá-
sögn, sem dregur lesandann með
sér. Bókin kom út árið 1937 og hlaut
einróma lof, en því miður náði Byron
ekki að fylgja velgengni bókarinnar
eftir; hann lést í síðari heimsstyrj-
öldinni.
En andi Byrons, og formið sem
hann vann með – frjálslegt, persónu-
legt og vísindalegt, allt í senn – hef-
ur verið sporgöngumönnum hans
ótvíræð fyrirmynd. Og einnig sjálf
ferðin, en sá ferðasagnahöfundur
sem hvað mesta athygli hefur vakið
á síðustu árum, Skotinn William
Dalrymple, endurtók einmitt ferða-
lag Byrons eins og honum var frek-
ast unnt og segir frá þeim ævintýr-
um í fyrstu bók sinni, In Xanadu.
Hún kom út árið 1989 og í kjölfarið
hefur Dalrymple haldið áfram að
skrifa um upplifanir sínar í heim-
inum. City of Djinns er um eins árs
dvöl hans á Indlandi og í From the
Holy Mountain segir frá ferðum
hans um löndin fyrir botni Miðjarð-
arhafs. Dalrymple hefur unnið til
ótal viðurkenninga fyrir þessi verk
sín, enda öndvegis bækur.
William Least Heat-Moon,
Bandaríkjamaður af indíánaættum,
vakti að sama skapi mikla athygli
fyrir frumraun sína á ritvellinum,
bókina Blue Highways, sem kom út
árið 1982. Þar endurtekur hann leik
Steinbecks, eða kannski er réttara
að segja að hann láti draum allra
Bandaríkjamanna rætast: Hann ek-
ur þvert yfir Bandaríkin. Og gott
betur, hann fer í hring. Farartækið
er bifreiðin „Draugadans“, og í
henni eru, auk viðlegubúnaðar,
myndavélar og tvær bækur, sem
höfundurinn notar sem viðmið í hug-
leiðingum sínum: Leaves of Grass
eftir Walt Whitman og Black Elk
Speaks eftir Neihardt. Lesandinn
fer í einstakt ferðalag eftir hlið-
arvegum Bandaríkjanna og hittir
fyrir ótal undur sem felast í hvers-
dagslífinu. Eins og margir bestu
ferðahöfundarnir, býr Heat-Moon
yfir næmri skynjun fyrir því ein-
staka sem felst í hversdagslegu
mannlífi.
Heat-Moon skrifaði síðar bókina
River Horse, þar sem hann reynir
að sigla á samnefndum báti þvert yf-
ir Bandaríkin, en þar nær ferðalagið
aldrei að lifna á síðunum, eins og
þegar hann ók um; höfundurinn nær
ekki að koma kjarnanum til skila.
Fleiri ágætir höfundar hafa feng-
ist við lýsingar á Bandaríkjum sam-
tímans og skrifað um ferðir sem
varpa persónulegu ljósi á sam-
félagið. Þeirra kunnastur er líklega
Bill Bryson. Hann býr yfir ríkri
kímnigáfu, sem nýtur sín vel í skrif-
um hans, en hans besta bók er lík-
lega sú hófstilltasta, A Walk in the
Woods, þar sem hann gengur fjalla-
stíga í Appalachia-fjöllunum.
En talandi um kunna höfunda
ferðasagna á síðustu áratugum, þá
rísa án efa hæst tveir vinir, Bruce
Chatwin og Paul Theroux. Þeir nálg-
ast viðfangsefnin á afar ólíkan hátt.
Á meðan Chatwin spinnur upp goð-
sagnalega heima, eins og í sínum
kunnustu ferðabókum, The Song-
lines og In Patagonia, þá er Theroux
epískur og nákvæmur í lýsingum
sínum á leiðum og ferðatilhögun.
Hann segir frá eftirminnilegu fólki
og skrifar leiftrandi samtöl. Mun-
urinn á nálgun höfundanna birtist
ágætlega í skrifum Theroux í grein-
inni Chatwin Revisited, þar sem
hann minnist þess síðarnefnda eftir
lát hans árið 1989.
C
hatwin var mikið ólíkindatól;
afar greindur og hæfi-
leikaríkur, þekkti marga en
enginn virðist hafa þekkt
hann sjálfan í raun. Einhverju sinni
ræddu þeir saman og Theroux sagði
við Chatwin, að það færi í taugarnar
á honum að Chatwin skyldi sleppa
því að segja frá erfiðleikum og uppá-
komum á milli raunverulegra at-
burða í In Patagonia: „...hvar hann
svæfi, hvað hann borðaði, hvernig
skó hann notaði – og of margar setn-
ingar væru eins og þessi: „Frá
Ushuaia var 35 mílu gangur með-
fram Beagle-sundi að Bridge-
búgarðinum...“ Tuttugu-og-eitthvað
mílur á dag er góð dagsganga, en
voru þessar þrjátíu og fimm auð-
veldar eða erfiðar; tók gangan hann
meira en einn dag (hann gefur í skyn
að þetta hafi verið einn dagur – svo
sannarlega ekki möguleiki í vind-
inum og kuldanum í Patagóníu), og
hvar áði hann? Bruce hló bara að
mér, því hann hafði óendanlega þörf
fyrir að jafna allt út. Ég sagðist vilja
sjá ferðabækur gefa lesandanum
nægilegar upplýsingar svo hann
gæti farið sjálfur í þessa ferð. Hann
var ekki á sama máli. ... Nei, nei,
sagði hann. Slepptu svoleiðis upplýs-
ingum. Hann vildi svo gjarnan skapa
dulúð kringum allt sem tengdist
ferðum sínum og lífi.“
Þarna birtist grundvallarmunur á
afstöðu kunnustu ferðabókahöfunda
síðustu áratuga, manna sem í sam-
einingu komu þessu bókmennta-
formi aftur í tísku á fjölmiðlaöld.
Theroux er undarlega klofinn höf-
undur. Sendir frá sér bók á hverju
ári, oftast doðranta og annaðhvort
eru þetta ófrumlegar og óspennandi
skáldsögur eða þessar áhugaverðu
ferðabækur, þar sem hann segir frá
ferðum sínum um heiminn og kynn-
um af fólki. Kunnustu verk hans eru
líklega The Old Patagonia Express,
The Great Railway Bazaar og Rid-
ing the Iron Rooster. Í öllum þess-
um bókum tekur hann sér ferð á
hendur, ferð sem tekur nokkra mán-
uði og er vel skipulögð. Hann segir
frá leiðangrinum, lýsir staðháttum
og dregur upp litríkar myndir af
landi og mannlífi. Í The Old Patag-
onia Express ferðast Theroux með
járnbrautarlestum frá Boston í
Bandaríkjunum og alla leið suður til
Patagóníu, syðst í Argentínu – með
viðkomu í einhverjum flugvélum.
Hátindur bókarinnar er í Buenos
Aires, þar sem hann kynnist rithöf-
undinum Borgesi og segir af kynn-
um þeirra.
The Great Railway Bazaar lýsir
upplifunum höfundar í indverskum
járnbrautarlestum, en ekkert fyrir-
tæki heimsins er stærra eða hefur
fleiri starfsmenn á launaskrá en
Indian Railways. Riding the Iron
Rooster segir síðan frá mikilli hring-
ferð með kínverskum lestum, og er
ekki síður áhugaverð frásögn. Ég las
tvær síðastnefndu bækurnar á ferð-
um um Indland og Kína og voru þær
ekki ónýt ferðalesning; vel skrifaðar
og vandaðar bókmenntir, og oft
sannreyndi ég að lýsingar Theroux á
staðháttum eru afar nákvæmar.
Þegar ég ferðaðist um Ástralíu
fyrir rúmum áratug hafði ég í far-
teskinu bók Bruce Chatwins, The
Songlines. Þetta er frumleg og
heillandi bók, þar sem Chatwin segir
frá ferðum sínum inn í óbyggðir
Ástralíu í leit að skilningi á hinum
fornu „draumalínum“ frumbyggja
landsins. Á þvælingi um landið hittir
hann allrahanda fólk og lendir í hin-
um undarlegustu aðstæðum, um leið
og hann mótar hugmyndir sínar um
tilgang mannsins í jarðlífinu.
The Songlines kom út árið 1987,
vann til ótal viðurkenninga og hlaut
einróma lof gagnrýnenda – nema í
Ástralíu. Þar í landi viðurkenndu
menn jú að bókin væri vel stíluð, en
hún væri uppfull af staðreyndavill-
um og uppspuna. Ég hitti sjálfur
konu sem vinnur í listasafni, er nafn-
greind í bókinni og látin spila þó
nokkra rullu, en hún kynntist höf-
undinum þó rétt aðeins í svip. Sagði
samtölin og margar hugmyndanna
hreinan þvætting. En skiptir það
nokkru máli? Sem bókmenntaverk
er The Songlines fyrsta flokks, og
það er ekkert nýtt að höfundar noti
sér raunverulegt fólk, hugmyndir og
uppákomur sem efnivið í skáldskap.
Það er einmitt aðal bestu ferðabók-
anna, að um leið og lesandinn getur
ferðast með þeim um (mis)fjarlæg
landsvæði, þá er hann vitaskuld að
lesa bók sem hlýtur alltaf að vera
sett saman með það að markmiði að
verkið verði heildstætt listaverk –
og þá skiptir sannfræðin ekki endi-
lega öllu máli.
Á þvælingi með rithöfundum
Á ferðalagi. 47. stræti í New York, 1989.
AF LISTUM
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is
Morgunblaðið/Einar Falur