Morgunblaðið - 26.10.2003, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
S
EGJA má að rann-
sóknin hafi staðið yfir
í rúm þrjú ár. Í for-
mála skýrslu sinnar
segir Bryndís Björk
að rannsókninni hafi
verið ætlað að vera
einungis hluti af
áfangaskýrslu um vændi og fé-
lagslegt umhverfi þess sem Bryn-
dís Björk vann ásamt tveimur sam-
starfsfélögum sínum hjá
Rannsóknum & greiningu, þeim
Hólmfríði Lydíu Ellertsdóttur og
Ingu Dóru Sigfúsdóttur, fyrir
dómsmálaráðuneytið árið 2000 til
2001. Sú áfangaskýrsla, sem kynnt
var í mars árið 2001, staðfesti til-
vist vændis hér á landi í margs
konar myndum. Í framhaldinu
skipaði þáverandi dómsmálaráð-
herra, Sólveig Pétursdóttir, nefnd
til að bregðast við niðurstöðunum.
Snemma í þessu rannsóknarferli
varð ljóst að viðfangsefnið krafðist
meiri athygli en virtist við fyrstu
sýn. Því ákvað Bryndís Björk að
halda áfram með þann hluta rann-
sóknarinnar er sneri að ungu fólki í
vændi og vinna hana sem meist-
araverkefni í rannsóknarnámi í fé-
lagsfræði við félagsvísindadeild Há-
skóla Íslands. Áður hafði Bryndís
Björk útskrifast með BA-próf í sál-
fræði við sama skóla árið 1999.
Rannsókn hennar var styrkt af
dómsmálaráðuneytinu og rann-
sóknanámssjóði Rannsóknaráðs Ís-
lands, auk þess sem Félagsstofnun
stúdenta verðlaunaði Byndísi Björk
í júlí sl. með styrk fyrir fram-
úrskarandi lokaverkefni. Leiðbein-
andi hennar í rannsókninni var
Þórólfur Þórlindsson prófessor.
Unnið með viðtölum og könnunum
Markmið rannsóknarinnar var
annars vegar að leitast við að lýsa
vændi meðal ungs fólks á Íslandi
og athuga í hvaða myndum það
birtist. Hins vegar var markmiðið
að rannsaka með tölfræðilegum
hætti félagslegt umhverfi fram-
haldsskólanema sem þegið hafa
greiða eða greiðslu í skiptum fyrir
kynmök.
Bryndís Björk notaðist við
tvenns konar aðferðir í rannsókn-
inni. Annars vegar voru tekin viðtöl
við 22 eintaklinga og 20 sérfræð-
inga sem þekktu til vændis meðal
ungs fólks hér á landi. Þar af voru
átta einstaklingar sem stundað
höfðu vændi. Hins vegar var unnið
úr könnun meðal nemenda í öllum
framhaldsskólum á Íslandi árið
2000. Könnunina gerði fyrirtækið
sem Bryndís Björk vinnur hjá,
Rannsóknir & greining, og þátttak-
endur voru alls 7.239 nemendur á
aldrinum 16 til 19 ára sem mættir
voru í kennslustundir dagana 31.
október og 1. nóvember árið 2000.
Þar af voru 3.362 strákar og 3.853
stelpur en 24 svarendur gáfu ekki
upp kyn sitt. Svarhlutfall í könn-
uninni í heild nemur 67% allra
nemenda í framhaldsskólum sem
skráðir voru í kennslustundir þessa
daga. Rannsóknina byggði Bryndís
Björk svo á svörum þeirra er sögð-
ust einhvern tímann um ævina hafa
þegið greiða eða greiðslu í staðinn
fyrir kynmök. Alls slepptu 525
nemendur þessari spurningu þann-
ig að unnið var með svör 6.714 ein-
staklinga varðandi vændið sjálft.
Félagslegt umhverfi þessa hóps
var kannað sérstaklega. Þeir fé-
lagslegu þættir sem voru til athug-
unar voru valdir með tilliti til nið-
urstaðna erlendra rannsókna á
vændi meðal ungs fólks, viðtölum
við íslenska sérfræðinga og fé-
lagsfræðilegra kenninga sem not-
aðar eru til að skýra vændi sem
frávikshegðun ungs fólks. Athug-
aður var sérstaklega bakgrunnur,
reynsla um kynferðislega misnotk-
un, félagslegt taumhald og líðan
framhaldsskólanema sem þegið
höfðu greiða eða greiðslu í staðinn
fyrir kynmök.
2% framhaldsskólanema
í einhvers konar vændi
Niðurstöður rannsóknarinnar
eru þær helstar að vændi meðal
unga fólksins birtist í ýmsum og
ólíkum myndum. Þannig á sér það
stað í íslensku samfélagi að bæði
stelpur og strákar skipta á kyn-
mökum fyrir til dæmis vímuefni,
mat, gistingu, eða peninga. Af þess-
um 6.714 nemendum sem svöruðu
spurningunni um vændið sagðist
131 nemandi, tæp 2%, hafa einu
sinni eða oftar um ævina þegið
greiða eða greiðslu í stað kynmaka.
Þar af voru þetta 95 strákar og 36
stelpur. Þannig virðast strákar
vera sjö af hverjum þeim tíu fram-
haldsskólanemendum sem viður-
kenna að hafa stundað vændi af
einhverjum toga. Þetta er algeng-
ara meðal yngri nemenda, 16–17
ára, heldur en 18 og 19 ára. Hlut-
fallið er 2,4% í yngri hópnum en
1,2% í þeim eldri. Bryndís segir
ekki ljóst hvað valdi þessu en hluti
skýringarinnar kunni að felast í
brottfalli úr framhaldsskólum.
Leiða megi líkur að því að þeir
nemendur sem hvað verst séu
staddir félagslega og fjárhagslega
séu líklegastir til að hætta námi.
Þannig breytist samsetning nem-
endahópsins í skólunum með
hverju aldursári.
Í skýrslu Bryndísar segir að
þessar niðurstöður séu sambæri-
legar við niðurstöður kannana
Rannsóknar & greiningar meðal
ungs fólks sem ekki stundar fram-
haldsnám, bæði hlutföllin sjálf og
kynjamunurinn.
„Þessi kynjamunur kemur nokk-
uð á óvart enda hefur í umfjöllun
og fræðilegum skrifum um vændi
verið að miklu leyti einblínt á
vændi meðal stúlkna. Þannig hefur
vændi meðal stráka varla verið
veitt nokkur athygli þangað til ný-
lega,“ segir m.a. í skýrslunni og
vitnað er til nýrra erlendra rann-
sókna, m.a. í Noregi og Bandaríkj-
unum, sem sýndu að fjöldi stúlkna
sem höfðu leiðst út í vændi væri að-
eins um þriðjungur af fjölda stráka
sem höfðu slíka reynslu. Bryndís
Björk telur athyglisvert hve þessar
niðurstöður séu svipaðar þeim úr
könnuninni hér á landi. Þetta sýni
glöggt að til sé ungt fólk á Íslandi
sem hafi þegið greiða eða greiðslu í
staðinn fyrir kynmök og vanda-
málið leynist á fleiri stöðum en oft
hafi verið ætlað, m.a. meðal skóla-
nema og stráka. Sumir skilgreini
þetta sem vændi en aðrir ekki.
Vændið tengt ýmsum
félagslegum þáttum
Hverjar sem mögulegar skýring-
ar kunni að vera sé ljóst að nið-
urstöðurnar kalli á frekari rann-
sóknir á vændi meðal beggja kynja,
ekki síður meðal stráka. Þá megi
ætla að niðurstöðurnar kalli á að
athygli sé ekki síður beint að
strákum en stelpum við mótun úr-
ræðna og stefnu á þessu sviði.
Sem fyrr segir voru félagslegir
þættir skoðaðir sérstaklega meðal
ungs fólks. Í ljós kom nokkuð há
fylgni vændis við kynferði, stuðn-
ing fjölskyldu, tengsl við skóla,
kynferðislega misnotkun á ung-
lingsárum, ótta við líkamlegt of-
beldi heima fyrir, reiði, vímuefna-
neyslu, þess að vera gerandi eða
þolandi ofbeldis og að hafa gert til-
raun til sjálfsvígs einhvern tímann
um ævina og á síðastliðnu ári fyrir
könnunartímann. Öll þessi fylgn-
isambönd mældust marktæk við
99,9% öryggismörk, samkvæmt
rannsókninni.
Þá er marktæk fylgni milli vænd-
is meðal ungs fólks við aldur við-
komandi, menntun föður, kynferð-
islega misnotkun í æsku, ölvun
síðastliðna 30 daga og þunglyndi.
Hins vegar virðist menntun móður,
búseta, sambýlisstaða foreldra,
stuðningur vina og sjálfsmat ung-
menna ekki spá fyrir um hvort
ungmenni séu líkleg til að segjast
hafa þegið greiða eða greiðslu í
stað kynmaka. Reyndust þau
fylgnisambönd ekki marktæk. Um
þetta segir í skýrslunni:
„Þessar niðurstöður eru nokkuð
athyglisverðar í ljósi þess að búseta
eða það hvort unga fólkið búi á höf-
uðborgarsvæðinu eða annars staðar
á landinu virðist ekki skipta máli
þegar kannað er hvaða þættir spái
fyrir um vændi meðal framhalds-
skólanema. Þá virðist félagsstaða
foreldra einungis spá að litlu leyti
fyrir um vændi meðal ungmenna.
Vændi meðal stráka
Ný rannsókn um vændi meðal ungs fólks á
Íslandi og félagslegt umhverfi þess, sú fyrsta
sinnar tegundar, leiðir ýmsar forvitnilegar
niðurstöður í ljós sem eiga eftir að vekja at-
hygli og umræðu. Björn Jóhann Björnsson
skoðaði þessa rannsókn og ræddi við höf-
undinn, Bryndísi Björk Ásgeirsdóttur.
BRYNDÍS Björk Ás-
geirsdóttir segir að
kveikjuna að þessari
rannsókn á vændi ungs
fólks megi m.a. rekja
til umræðu um hugs-
anlegt vændi tengt
rekstri nektardans-
staða hér á landi og til
alþjóðlegra vandamála
sem skapast hafa
vegna vaxandi umsvifa
kynlífsiðnaðar í Evr-
ópu. Miklar pólitískar
umræður hafi t.d. verið
um þessi mál er rann-
sóknin hófst fyrir
þremur árum. Í ljós
hafi komið að almenn
og fræðileg umfjöllun og þekking á
málaflokknum hafi verið af skornum
skammti.
Bryndís segir að vegna reynslu
Rannsókna & greiningar af könn-
unum á högum ungs fólks hafi dóms-
málaráðuneytið leitað til fyrirtækis-
ins á sínum tíma. Það hafi t.d. unnið
ítarlegar rannsóknir á vímuefna-
neyslu og ofbeldi ungs fólks og gert
margar aðrar æskulýðsrannsóknir.
„Í þessari fyrstu rannsókn okkar
komu fram vísbend-
ingar um bakgrunn
þess fólks sem leiðst
hefur út í vændi, m.a.
aðstæður eins og kyn-
ferðislega misnotkun
og vímuefnaneyslu.
Við ákváðum að taka
enn fleiri viðtöl við
ungt fólk þannig að við
gætum séð betur að-
stæður ungs fólks í
vændi. Viðtölin gáfu
betri lýsingu á að-
stæðum þessara
krakka og lifnaði. Lýs-
ingarnar gefa okkur
innsýn í mjög grimm-
an heim og niðurstöð-
urnar staðfesta í raun allt það sem
við komumst að í upphafi,“ segir
Bryndís.
Rannsóknin hefur þegar
vakið athygli erlendis
Rannsókn hennar á sér ekki
margar hliðstæður erlendis þar sem
umfang og ástæður vændis hafa lítt
verið rannsakaðar. Af þeim sökum
hafa niðurstöðurnar þegar vakið at-
hygli erlendis, nú síðast á ráðstefnu
í Rússlandi fyrir rúmri viku þar sem
Bryndís hélt erindi ásamt öðrum
ungum félagsvísindamönnum. Ráð-
stefnan var haldin af NYRI, sem er
norrænn vettvangur æskulýðsrann-
sókna sem Bryndís hefur starfað á á
undanförnum árum og er m.a.
styrktur af Norrænu ráðherra-
nefndinni. Auk Norðurlandanna
áttu þarna Eystrasaltslöndin og
Rússland sína fulltrúa þar sem ýms-
ar rannsóknir voru kynntar.
„Vændisumræðan hefur tengst
mikið Eystrasaltslöndunum og
Rússlandi. Fulltrúum þeirra þótti
gott að sjá að við værum að hugsa
um þessi mál og rannsaka þau hér á
landi. Fyrir þeim er mansal og
vændi gífurlega flókið og erfitt
vandamál. Einnig er það svolítið
„tabú“ og fólki í þessum löndum
finnst erfitt að horfast í augu við
vændið. Þess vegna er það mik-
ilvægt að við séum í rannsókna-
samstarfi við þessi lönd. Enda hafa
okkar rannsóknir vakið athygli og
ánægju. Rannsóknir & greining eru
að mínu mati að vinna mjög gott
starf fyrir ekki meiri fjármuni en
raunin er,“ segir Bryndís.
Á þeim þremur árum sem rann-
Gefur okkur innsýn í grimm
Bryndís Björk
Ásgeirsdóttir