Morgunblaðið - 26.10.2003, Blaðsíða 17

auðvitað að ríkinu beri að bæta fjár-
tjónið að fullu. Það er líka spurning
hvort það hafi verið í samræmi við
meðalhófsreglur að ríkið skyldi eins
og málum var háttað bera fyrir sig
fyrningu.
Stjórnarskráreftirlit
dómstóla – hvert stefnir?
Það er ekkert nýtt að íslenskir
dómstólar víki settum lögum til hlið-
ar á grundvelli stjórnarskrárinnar.
Er það einmitt talið eitt af helstu
einkennum réttarríkja nútímans að
löggjafarþingið hafi ekki sjálfdæmi
um það hvort lög standist gagnvart
stjórnarskrá. Í því felst ákveðin
vörn fyrir minnihlutann að réttindi í
stjórnarskrá séu ekki fyrir borð
borin af hálfu þingmeirihlutans.
Stjórnarskráreftirliti dómstóla
má haga með ýmsu móti. Í Banda-
ríkjunum og á Norðurlöndum fellur
það í hlut almennra dómstóla með
Hæstarétt í broddi fylkingar að
meta hvort lög samrýmist stjórn-
arskrá. Á meginlandi Evrópu eins
og í Þýskalandi, Frakklandi, Ítalíu,
Austurríki, Spáni og í velflestum
ríkjum Austur-Evrópu hafa hins
vegar verið stofnaðir sérstakir
stjórnlagadómstólar sem hafa það
meginverkefni að skera úr um
stjórnskipulegt gildi laga.
Stjórnarskráreftirlit getur annað-
hvort farið fram í tilefni af einstöku
venjulegu dómsmáli þar sem látið er
á það reyna hvort lög sem beita á
um réttarágreining standist eða þá
að látið er reyna á lög eða laga-
ákvæði almennt án tengsla við til-
tekinn réttarágreining þar sem
hafðar eru uppi afmarkaðar kröfur.
Þar sem stjórnarskráreftirlit er í
höndum almennra dómstóla reynir
yfirleitt ekki á lög almennt án
tengsla við tiltekinn réttarágrein-
ing. Frá þessu eru undantekningar.
Hæstiréttur Bandaríkjanna heimil-
ar til dæmis slíka málshöfðun.
Dæmi munu einnig vera um slíkt frá
Danmörku. Með kvótadómi sínum
haustið 1998 og dóminum í fyrra ör-
yrkjamálinu hefur Hæstiréttur Ís-
lands einnig skapað fordæmi fyrir
því að láta reyna almennt í viður-
kenningarmáli á lagaákvæði án
tengsla við tiltekinn réttarágrein-
ing.
Margar spurningar vakna í því
sambandi. Þýðir slíkt fyrirkomulag
að réttaráhrif dóms um að lög fari í
bága við stjórnarskrá verða önnur
og víðtækari en ef látið væri reyna á
ákvæði í tilteknu ágreiningsmáli?
Er þörf á því í þágu réttaröryggis
og að franskri fyrirmynd að setja
frest til að vefengja lög til að koma í
veg fyrir að lög verði dregin í efa
löngu eftir að þau taka gildi? Hafa
íslenskir dómstólar og einkum
Hæstiréttur stöðu í þjóðfélaginu
sem er sambærileg við stöðu stjórn-
lagadómstóls Þýskalands eða
Hæstaréttar Bandaríkjanna - þ.e.
nauðsynlegt lýðræðislegt umboð og
traust til að taka virkari þátt í lög-
gjafarstarfinu en verið hefur? Verð-
ur þetta skref stigið til fulls án
skýrrar lagaheimildar eða jafnvel
stjórnarskrárbreytingar?
Hvernig á að fara með
félagslegu réttindin?
Mörgum lögfræðingum verður
enn tíðrætt um hversu Hæstiréttur
gekk langt í fyrri öryrkjadómnum
við túlkun félagslegra réttinda sem
finna má í stjórnarskránni. Þrátt
fyrir þær takmarkanir sem inn-
byggðar eru í 76. grein stjórnar-
skrárinnar - „Öllum, sem þess
þurfa, skal tryggður í lögum réttur
til aðstoðar vegna ... örorku ... (let-
urbr. höf.)“ - mat meirihluti Hæsta-
réttar það svo að almannatrygg-
ingalögin gengju of langt í að binda
réttindin við tekjur maka. Aðrir
telja þessa túlkun vera mjög í takt
við tímann og í samræmi við þróun í
átt til aukins sjálfstæðis dómstóla
gagnvart ríkisvaldinu og herts eft-
irlits með stjórnarskránni og þá öll-
um ákvæðum hennar. Einnig má
benda á að eftir að dómurinn féll og
bætur voru leiðréttar kom í ljós að
næstum allir sem höfðu orðið fyrir
skerðingunni voru konur. Rennir
það frekari stoðum undir jafnræð-
issjónarmiðin sem byggt var á.
Á síðustu árum hefur félagslegum
réttindum óneitanlega verið veitt
aukin réttarvernd. Má þar geta
stjórnarskrárbreytinga árið 1995
sem fjölguðu þeim félagslegu rétt-
indum sem njóta stjórnarskrár-
verndar. Einnig má benda á nokkra
nýlega dóma Hæstaréttar um rétt-
indi fatlaðra. Eitt af því sem vekur
athygli í nýlegri réttindaskrá Evr-
ópusambandsins sem verður hluti af
stjórnarskrá sambandsins er hversu
félagslegum réttindum er gert hátt
undir höfði. Dómaframkvæmd
Mannréttindadómstóls Evrópu sýn-
ir einnig að skilin milli félagslegra
réttinda og klassískra stjórnmála-
legra og borgaralegra réttinda eru
ekki eins skörp og margir vilja vera
láta.
Það á því örugglega eftir að reyna
í vaxandi mæli á valdmörk dómstóla
og þings á þessu sviði.
Höfundur starfar sem lögfræðingur
hjá Evrópuráðinu. Skoðanir sem
birtast í greininni eru alfarið á
ábyrgð höfundar og endurspegla
ekki nauðsynlega viðhorf Evr-
ópuráðsins. Vinsamlegast sendið at-
hugasemdir til pall@evc.net.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 2003 17
S T E I N

Ó
Næstu námskeið verða haldin
fimmtudagana 30. október,
13. og 27. nóv. kl. 20:00 í húsnæði
Ljós og lífs að Ingólfsstræti 8, 2.hæð.
Leiðbeinandi: Jóhanna K. Tómasdóttir
Námskeiðið kostar kr. 3.500. Skráning í símum
551.9088 og 698 7695 eða jkt@centrum.is.
Grundvallaratriði og praktískar lausnir
Með Feng Shui má sannreyna hvernig litlar breytingar í nánasta
umhverfi geta valdið miklum breytingum í lífi okkar. Við lærum að nýta
okkur "Bagua" kortið, frumefnin fimm og jafnvægi milli yin og yang
á einfaldan hátt. Þannig bætum við orkuflæðið á heimilum okkar og
umhverfi og aukum vellíðan, hagsæld og hamingju.
Aukum hagsæld og hamingju!