Morgunblaðið - 22.11.2003, Blaðsíða 44

Á
undanförnum misserum
hafa orðið miklar sviptingar
á fjármálamarkaði og í efna-
hagslífi á Íslandi. Eignar-
hald stærstu fyrirtækja í
landinu er allt á floti og menn vita ekki að
morgni hjá hverjum þeir munu vinna að
kvöldi. Eignarhald færist á sífellt færri
hendur og þróunin víða hin sama á vel-
flestum sviðum viðskiptalífsins; sam-
þjöppun, fákeppni og hagnaðarspreng-
ing.
Í bankaheiminum birtist þessi þróun
með mjög skýrum hætti, en nýlega birtu
bankarnir níu mánaða uppgjör sitt. Á
fyrstu níu mánuðum ársins nam hagnað-
ur þeirra eftir skatta 11,7 milljörðum
króna; 5 milljörðum hjá Kaupþingi Bún-
aðarbanka, 4,1 milljarði hjá Íslandsbanka
og 2,6 hjá Landsbanka. Þessu til viðbótar
voru hátt í 8 milljarðar gjaldfærðir á af-
skriftareikning útlána hjá bönkunum
þremur á fyrstu níu mánuðum ársins og
nemur því hagnaður viðskiptabankanna
fyrir framlag á afskriftareikning 20 millj-
örðum króna. Ef svo heldur fram sem
horfir verður hagnaður þeirra samtals
um 25 milljarðar á þessu ári.
Mistókst einkavæðingin?
Yfirlýst markmið stjórnvalda með
sameiningu og einkavæðingu bankanna
var að ná fram aukinni hagræðingu sem
átti m.a. að skila sér í vasa neytenda.
Samkeppni einkafyrirtækja á markaði
átti hér eins og oft í munni hinna sann-
færðu að bæta allt; lækka vexti og stuðla
að heilbrigðara fjármálalífi. Þetta hefur
hins vegar ekki gengið eftir.
Á meðan hagnaður bankanna hefur
stóraukist hafa þjónustugjöld ekki lækk-
að heldur hækkað! Neytendasamtökin
hafa bent á að þjónustugjöld íslenskra
banka séu þau hæstu á Norðurlöndum.
Nettóvextir og þjónustugjöld sem hlutfall
af heildareignum bankanna eru skv. upp-
lýsingum Neytendasamtakanna að jafn-
aði helmingi hærri hér á landi en í Dan-
mörku og Svíþjóð og um 60 prósentum
hærri en í Noregi og Finnlandi. Og hafa
reyndar hækkað úr 4,1% á síðasta ári í
4,5% á árinu 2003.
Formaður Samtaka fjárfesta, Vilhjálm-
ur Bjarnason, hefur einnig gagnrýnt há
þjónustugjöld og fákeppni í bönkunum. Í
Morgunblaðinu
ekki sjá betur e
banki!
Þetta er eink
enda og fjárf
bankanna: Það
ustugjöldum, ú
þessara svoköll
markaði. Einka
ur hagnaður
hvorki skilað n
minni vaxtamun
um.
Venjuleg ba
stunda innlán o
muninum, – er
25 milljarðar á ei
Eftir Álfheiði Ingadóttur
44 LAUGARDAGUR 22. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Á
sama tíma og Aþenubúar vænd-
ishúsavæðast sem aldrei fyrr, til að
mæta aukinni eftirspurn eftir kynlífs-
þjónustu í tengslum við Ólympíuleikana
næsta sumar, hefur frumvarp til laga,
sem lýtur að breytingu á vændisákvæði almennra
hegningarlaga, verið lagt fram á Alþingi. Þetta er í
fimmta sinn á rúmum þremur árum sem frumvarp
þessa efnis er lagt fram, en þau hafa fram til þessa öll
dagað uppi. Í þetta sinn standa fjórtán þingkonur að
frumvarpinu og samkvæmt því, eins og hinum fyrri,
er m.a. gert ráð fyrir að ekki verði lengur refsivert að
stunda vændi í framfærsluskyni, en aftur á móti verði
lagðar refsingar við því að kaupa kynlífsþjónustu.
Samkvæmt íslenskum lögum er refsivert að stunda
vændi í framfærsluskyni og er Ísland eina ríkið á
Norðurlöndum þar sem slík háttsemi er refsiverð.
Sambærilegt ákvæði var í dönsku hegningarlögunum
en var afnumið árið 1999. Íslenska ákvæðið er því úr
takti við réttarþróun í nágrannaríkjunum. Með því að
afnema refsingu við stundan vændis er ekki verið að
lögleiða vændi sem viðurkennda starfsgrein, heldur
er það ekki lengur refsivert.
Á Norðurlöndunum, að Íslandi meðtöldu, er lögð
refsing við því að kaupa vændi af börnum yngri en 18
ára. Þá er jafnframt alls staðar lagt bann við því að
stuðla að vændi eða hagnýta sér það. Alvarlegum aug-
um er litið á brot vændismiðlara og geta þungar refs-
ingar legið við þeim. Sjálfsagt er að berjast áfram a
fullum þunga gegn vændismiðlurum sem hafa ör-
væntingu og örbirgð annarra að féþúfu. Sama gildi
um bann við kaupum á kynlífsþjónustu barna.
Ástæðulaust er að sýna nokkurt umburðarlyndi
gagnvart brotum sem beinast að börnum. Samþyk
þeirra til kynlífsathafna gegn greiðslu ber að líta á
sem marklaust í ljósi ungs aldurs þeirra og reynslu
leysis.
Hvergi á Norðurlöndunum er lögð refsing við kau
um á vændisþjónustu fullorðinna, að Svíþjóð undan-
skilinni. Árið 1998 voru sett sérstök lög þar í landi se
banna kaup á kynlífsþjónustu (Lag om förbud mot k
av sexuella tjänster) og var lögfesting þeirra hluti af
umfangsmiklu átaki til að bæta stöðu kvenna í sam-
félaginu. Lögin gengu í gildi 1. janúar 1999 og eru að
eins ein grein. Samkvæmt henni er refsivert að kaup
kynlífsþjónustu og nægir eitt einstakt tilvik til refsi-
ábyrgðar. Viðurlögin eru sektir eða fangelsi í allt að
mánuði. Í frumvarpinu sem nú liggur fyrir Alþingi e
farið að dæmi Svía og lagt til að refsing verði lögð vi
kaupum á kynlífsþjónustu. Ákvæðið hljóðar svo: „H
sem greiðir fyrir kynlífsþjónustu af nokkru tagi ska
sæta fangelsi allt að 2 árum.“
Athyglisvert er að í greinargerð með frumvarpin
kemur fram að fyrirmynd refsinga fyrir kaup á kyn
lífsþjónustu sé „sænska leiðin“. Þegar frumvarpið
skoðað nánar kemur þó í ljós mikill munur á sænsk
leiðinni og þeirri íslensku sem ekki er skýrður. Í
Stundan vændis – K
Eftir Svölu Ólafsdóttur
Á
undanförnum árum hefur
húsnæðisverð rokið upp úr
öllu valdi. Þannig vó hús-
næði í vísitölu neysluverðs
í mars árið 1997 17,3% af
útgjöldum heimilanna, sem var svipað
og matarútgjöldin, en í september 2003
höfðu hlutföllin breyst þannig að matur
vó 14,9% en húsnæði 21,1%. Stærsti
hluti þessarar hækkunar er tilkominn
vegna hækkandi húsnæðisverðs í
Reykjavík.
Hækkunin á húsnæði í Reykjavík
hefur orðið hlutfallslega mest á litlum
íbúðum og hefur leiguverð á tveggja
herbergja íbúðum í Reykjavík hækkað
um hvorki meira né minna en 100% á
síðustu þremur árum. Íbúðarverð hefur
á síðustu fimm árum hækkað um 70%.
Þessi þróun hefur komið illa við stóran
hluta borgarbúa en sérstaklega hefur
hún bitnað hart á námsmönnum, lág-
launafólki, atvinnulausu fólki og ör-
yrkjum.
Leiguverð í Reykjavík er orðið alltof
hátt hlutfall af launum láglaunafólks og
það sér það hver maður að í borg þar
sem fjöldi fólks er með um 100.000 kr. í
ráðstöfunartekjur á mánuði gengur
ekki upp að leiguverð á litlum íbúðum
sé 60–80 þúsund kr. Þessi mikla hækk-
un setur námsmenn einnig í mjög erfiða
aðstöðu þar sem leiguverð á litlum
íbúðum á almennum markaði er orðið
nánast jafnhátt og námslánin og sömu
sögu er að segja um einstaklinga og
fjölskyldur sem verða að lifa af atvinnu-
leysisbótum eða örorkubótum. Ekki
tekur betra við þegar fólk hyggst kaupa
sína fyrstu íbúð
litlum íbúðum e
kr.
Það þarf því
að stór hluti bo
ur efni á að leig
Reykjavík. End
eru um 1.100 R
110.000 íbúum,
lagslegu leiguh
við þessa tölu s
fleira fólk þar s
anda er fólk me
Enginn endir
verðþróun á hú
ar var t.d. mes
iskostnaðar á m
2000. R-listinn
ráðþrota gagnv
neitar algjörleg
stefna þeirra í
100% hækkun á húsa
Eftir Margréti Einarsdóttur
ÞJÓÐARUPPREISN
Sjaldgæft er að ein ákvörðun íviðskiptalífinu veki önnur einsviðbrögð með þjóðinni og
ákvörðun stjórnenda Kaupþings
Búnaðarbanka, sem tilkynnt var í
fyrradag, um kauprétt stjórnarfor-
manns og forstjóra bankans á hluta-
bréfum. Almenningi ofbjóða þær
upphæðir, sem um er að tefla, þar
sem sterkar líkur eru á að viðkom-
andi einstaklingar fái í raun hundr-
aða milljóna króna launauppbót á
næstu árum. Samningar um kjör eins
og þessi eru ósköp einfaldlega í hróp-
legu ósamræmi við allt, sem til þessa
hefur talizt sanngjarnt og eðlilegt í
íslenzku samfélagi.
Viðbrögð almennings létu ekki á
sér standa. Um fátt annað var rætt á
vinnustöðum og á mannamótum í
gær. Viðbrögð flestra voru á sama
veg; þeim var misboðið. Verulegur
hópur viðskiptavina Kaupþings Bún-
aðarbanka sagði upp viðskiptum við
bankann, bæði hefðbundnum inn-
lánsviðskiptum og lífeyrissparnaði,
og leitaði til annarra fjármálastofn-
ana. Þá lækkaði gengi bréfa félagsins
í Kauphöll Íslands í gær, þrátt fyrir
að bankinn keypti sjálfur mest af
þeim bréfum, sem boðin voru til sölu.
Alþýðusamband Íslands sendi frá
sér óvenjuharðorða ályktun, þar sem
segir að um sé að ræða „fáheyrt sið-
leysi, dómgreindarleysi og græðgi
þeirra einstaklinga sem hlut eiga að
máli“.
Ríkisstjórnin tók málið upp á fundi
sínum í gærmorgun og samþykkti að
fela starfandi viðskiptaráðherra að
leita allra leiða til að koma í veg fyrir
slíka samninga. Davíð Oddsson for-
sætisráðherra og Valgerður Sverris-
dóttir viðskiptaráðherra gagnrýndu
ákvörðunina harðlega og sjálfur tók
forsætisráðherra inneign sína út úr
Kaupþingi Búnaðarbanka og lokaði
reikningnum.
Það er ekki of djúpt í árinni tekið
að segja að þjóðin hafi risið upp gegn
ákvörðun stjórnenda Kaupþings
Búnaðarbanka, allt frá hinum al-
menna reikningseiganda eða hlut-
hafa í bankanum til æðstu valda-
manna þjóðarinnar.
Þegar stjórnendur bankans horfð-
ust í augu við það tjón, sem ákvörðun
þeirra hafði þá þegar valdið orðstír
bankans og þá fjárhagslegu hags-
muni, sem í húfi voru, áttu þeir auð-
vitað engan annan kost en þann, sem
þeir tóku síðdegis í gær; að stjórn-
endurnir tveir féllu frá samningnum
um kaup á hlutabréfum í bankanum.
Í yfirlýsingunni, sem þeir sendu frá
sér um málið í gær, er þó ekkert að
finna sem bendir til að þeir sjái nokk-
uð óeðlilegt við að þiggja þau ofur-
kjör, sem þeim hafa verið boðin af
hálfu stjórnar bankans. Það er vissu-
lega umhugsunar vert.
Í samtölum við fjölmiðla í gær
brást Sigurður Einarsson, stjórnar-
formaður Kaupþings Búnaðarbanka,
þvert á móti hart við þeim viðbrögð-
um, sem þá höfðu komið fram við
fréttum um kaupréttarsamninga
þeirra Hreiðars Más Sigurðssonar.
Mátti skilja á Sigurði að viðbrögð
samfélagsins hefðu komið stjórnend-
um bankans á óvart. Sú reiðibylgja,
sem fór um þjóðlífið í fyrrakvöld og
gærdag, var hins vegar svo fullkom-
lega fyrirsjáanleg, að ærin ástæða er
til að efast um dómgreind þeirra, sem
ekki sáu hana fyrir.
Það er sömuleiðis misráðið hjá
stjórnarformanni Kaupþings Búnað-
arbanka að ráðast að stjórnmála-
mönnum og kenna þeim um þann
skaða, sem bankanum hefur verið
unninn. Þótt forsætisráðherra og við-
skiptaráðherra hefðu látið ákvörðun
stjórnenda bankans óátalda, hefðu
viðbrögð almennings, viðskiptavina
bankans, engu að síður orðið með
þeim hætti að fyrirtækið hefði beðið
skaða af. Stjórnendur Kaupþings
Búnaðarbanka verða að horfast í
augu við þá óþægilegu en bláköldu
staðreynd, að skaðinn er skeður og
þeir geta nákvæmlega engum kennt
um nema sjálfum sér.
Hvað þau ummæli Sigurðar Ein-
arssonar varðar, að óeðlilegt sé að
stjórnmálamenn skipti sér af ákvörð-
unum í einkafyrirtækjum, er hins
vegar það að segja að ef þjóðkjörnir
fulltrúar þjóðarinnar á Alþingi og í
ríkisstjórn endurómuðu ekki geysi-
sterk viðbrögð almennings, eins og
þau sem alls staðar mátti merkja í
gær, væri eitthvað mikið að lýðræð-
inu í landinu.
Stjórnendur Kaupþings Búnaðar-
banka kunna að hafa valdið fleirum
en sjálfum sér og hluthöfum bankans
tjóni með ákvörðunum sínum. Bank-
inn á til dæmis aðild að heildarsam-
tökum atvinnurekenda og af við-
brögðum verkalýðshreyfingarinnar í
gær mátti ráða að fréttirnar um hina
himinháu kaupréttarsamninga
greiddu ekki fyrir því að talsmenn
launþega yrðu fúsir til að semja um
þær hóflegu launahækkanir, sem for-
svarsmenn atvinnurekenda hamra á
að launþegar verði að sætta sig við í
komandi samningum. Skynsamlegir
og hóflegir kjarasamningar eru mik-
ið hagsmunamál allra fyrirtækja í
landinu, en þau eru mörg hver við-
skiptavinir Kaupþings Búnaðar-
banka.
Allt er rétt, sem sagt er um að ís-
lenzk fyrirtæki eigi í vaxandi mæli í
alþjóðlegri samkeppni og verði að
laga sig að henni. En stjórnendur
þessara fyrirtækja mega ekki gleyma
því að þau eru sprottin úr íslenzkum
jarðvegi og eiga gífurlega mikið und-
ir velvilja og áliti íslenzks almenn-
ings. Forystumenn í íslenzku við-
skiptalífi verða að átta sig á að þeir
eru um flest háðir því trausti, sem
þarf að ríkja á milli fyrirtækjanna og
þess samfélags, sem þau starfa í.
Með ákvörðuninni um kaupréttar-
samninga æðstu stjórnenda Kaup-
þings Búnaðarbanka var því trausti
augljóslega misboðið. Þótt Íslending-
ar hafi alla tíð talið sjálfsagt að þeir,
sem leggja hart að sér, njóti ávaxta
erfiðis síns, hefur sá tiltölulega mikli
jöfnuður, sem hér hefur ríkt, jafn-
framt verið einn helzti styrkleiki
okkar litla samfélags. Íslenzkur al-
menningur mun ekki líða að hér verði
til ný yfirstétt, sem sjálf skammtar
sér tuga og hundraða milljóna króna
laun og kaupauka á sama tíma og
fulltrúar stórfyrirtækjanna í landinu
segja við almenning að hann verði að
sætta sig við hóflegar kjarabætur.