Morgunblaðið - 03.12.2003, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. DESEMBER 2003 29
um skóla tekin
nara tengd ár-
p bestu kenn-
kýrslu verkefn-
m fækkar um 155
m eitt ár. Haustið
álægt 1300 og
m kenndu við
ru 60 ára og eldri,
49 ára og 318
ugu voru aðeins
aldsskóla landsins
áttúruleg fækkun
g miða ég þá við,
lur sýna einnig,
ar u.þ.b. fækkun
áms til stúdents-
nnig fækkun
aga þá ályktun að
ýður ekki upp á
eg umræða
egar tekið er tillit
ð, tel ég, að vel
an unnin af þeim
ndi. Á grundvelli
aleg og hlutlæg
menntunar-
irri stefnu eftir.
ldur skynsamlegt
síst þekking og
askipti ættu einn-
öðu í málinu.
fylgdi tillögum
menntamál varða
ið. Þessu verkefni
nær markmið-
almenningi og fag-
hrif á niðurstöðu
m mennta-
að markmiði „að
ljúki aldrei.
menntakerfi
ðinn mikils-
ist hamingja ein-
og jöfnuður meðal
a maður, ekki
gt hefur verið.
ð og tillögur
a, að fyrirvarar
uðst var við, og
annreyna nema
ber að líta þannig
rnig hægt væri að
g um afleiðing-
si á sem flesta þá
dentsprófs, þann-
hvort fara skuli
nú er að taka
ám til stúdents-
g þá hvernig
ugsanlega stytt-
mband Íslands og
mhaldsskólar svo
verið fróðlegt að
lesa þessi skrif. Ekki síst þykja mér tillögur Kennarasam-
bands Íslands og Félags framhaldsskólakennara athyglis-
verðar.
Í tillögunum er lögð áhersla á „að ráðist verði í faglega
heildarendurskoðun á námi og námskipan efstu bekkja
grunnskólans og á námi og námskipan framhaldsskólans til
að leggja grunn að langtímaáætlun um skipulega og faglega
framkvæmd skólastefnunnar frá 1998 sem hafi þau markmið
að efla fagmennsku í starfi, sveigjanleika og nýjungar í námi
og kennslu, frjálst val í námi og gæðastýringu í námi og
kennslu beggja skólastiga. Samanburðarkönnun HÍ og KHÍ
verði grundvöllur þessarar faglegu heildarendurskoðunar
þar sem sérkenni og hefðir skólanáms á Íslandi, s.s. þörf ís-
lenskra nemenda fyrir að læra fleiri erlend tungumál, áfanga-
kerfi, valfrelsi nemenda í námi og styttra skólaár, verði höfð
til hliðsjónar en ekki samhæfingaraðgerðir við nágrannalönd-
in í einangruðum atriðum og án heildarsamhengis.“
Þessi endurskoðun felst í tillögum verkefnisstjórnar sem
segir m.a., að kanna skuli, hvernig nýting kennslutíma í
grunnskóla er háttað og hvort unnt er að auka hlutfall kjarna-
greina á kostnað valgreina í efstu bekkjum grunnskóla en
samfella í námi – allt frá leikskóla til háskóla – hlýtur að vera
einn af hornsteinum í traustu menntakerfi.
Endurbætur strax
Tillögum Kennarasambands Íslands og Félags framhalds-
skólakennara fylgir greinargerð með ábendingum um nauð-
synlegar endurbætur, bæði hvað varðar grunnskóla og fram-
haldsskóla, kennaramenntun, starfsmannamál og fjármál
skóla, og eru atriðin um 40 talsins. Flest eru þessi atriði nauð-
synleg „til að bæta menntakerfið“, en til að koma þeim öllum í
framkvæmd þarf langan tíma. Í væntanlegri aðgerðaáætlun
verður því að raða nauðsynlegum verkefnum í forgangsröð –
annars er aðgerðaáætlunin ekki nothæf, endurbæturnar taka
langan tíma, enda var Róm ekki reist á einum degi. Ekki er
unnt að bíða með að taka ákvörðun um breytingar þangað til
„fyrir liggur fullmótuð heildarstefna fyrir allt skólakerfið sem
fylgir eldri markmiðum um fjölbreytni í námsframboði, mis-
munandi námsleiðir og sérstöðu skóla“, eins og segir í álykt-
un kennarafundar Menntaskólans í Reykjavík, enda er
naumast unnt að tala um nýja stefnu sem fylgir eldri mark-
miðum. Endurbætur þarf að hefja strax, þótt því verkefni að
bæta menntakerfið ljúki aldrei.
Árangur af kennslu og námi
Allmargir hafa orðið til þess að mæla gegn styttingu náms
til stúdentsprófs og styttingu framhaldsskólans í heild, af því
að þekking og færni nemenda bíði hnekki af. Eins og áður var
að vikið er hins vegar ljóst, að það eru aðrir þættir en fjöldi
klukkustunda sem ræður árangri af kennslu og námi. Þar
skipta ekki minna mái kennsluaðferðir, kennsluefni, áhugi
nemenda og tilgangur með náminu, staða nemenda í sam-
félaginu – eða öllu heldur staða og menntun foreldra – og síð-
ast en ekki síst menntun kennara og viðhorf. Alla þessa þætti
þarf að íhuga við endurskoðun menntakerfisins, eins og bent
er á í greinargerð Kennarasambands Íslands og Félags fram-
haldsskólakennara.
Annars konar námsleiðir
Eitt atriði í greinargerð Kennarasambands Íslands og Fé-
lags framhaldsskólakennara vil ég gera að sérstöku umræðu-
efni. Talað er um „að fjölga skilgreindum námsleiðum í fram-
haldsskóla svo að fleiri nemendum bjóðist margbreytilegri
möguleikar um skilgreind námslok sem veiti réttindi fyrir
störf á vinnumarkaði og réttindi til áframhaldandi náms“.
Tvennt vil ég nefna í þessu sambandi. Í fyrsta lagi tel ég, að
einkum þurfi að bjóða upp á annars konar námsleiðir í fram-
haldsskólum en hingað til hefur verið boðið upp á, einkum
námsleiðir fyrir nemendur sem standa höllum fæti og náms-
leiðir fyrir nemendur sem skara fram úr. Þessum náms-
leiðum þurfa hins vegar ekki að fylgja „réttindi fyrir störf á
vinnumarkaði“ heldur aðeins „réttindi til áframhaldandi
náms“.
Aukin stéttaskipting
Vegna aukinnar stéttaskiptingar – m.a. aukinnar menning-
arlegrar stéttarskiptingar í landinu – fjölgar nú nemendum,
sem hafa lítinn áhuga á hefðbundnu bóknámi eða hefðbundnu
verknámi, auk þess sem getulitlum nemendum og nemendum
með ýmiss konar heilkenni fjölgar af einhverjum ástæðum.
Koma þarf til móts við þarfir allra þessara nemenda, þarfir
sem iðulega eru bundnar félagslegum og tilfinningalegum
þáttum. Því þarf að bjóða upp á annars konar nám, nám sem
styrkt getur þessa einstaklinga í samfélaginu og látið þeim
líða betur, því að mörgu ungu fólki líður illa, þrátt fyrir efna-
hagslega velmegun í landinu.
Einnig má minna á að nemendum, sem skara fram úr,
fjölgar einnig í skólum landsins, og tel ég eftir 30 ára starf við
skóla á Íslandi, að við höfum aldrei átt betur menntað og
mannvænlegra ungt fólk en nú. Þessu fólki þarf einnig að
sinna með verðugum verkefnum í grunnskólum, framhalds-
skólum og að sjálfsögðu í háskólum.
Tvenns konar framhaldsskólar
Hitt atriðið, sem ég vil nefna sérstaklega í sambandi við
greinargerð Kennarasambands Íslands og Félags framhalds-
skólakennara, er hugmyndin um „að fjölga skilgreindum
námsleiðum í framhaldsskóla […] sem veiti réttindi fyrir
störf á vinnumarkaði“. Til þess að fjölga skilgreindum náms-
leiðum í framhaldsskóla, sem veiti réttindi á vinnumarkaði,
þarf að auka samvinnu atvinnulífs og þeirra stjórnvalda, sem
með menntamál fara í landinu.
Lengi hefur sú staðreynd blasað við, að tvenns konar ger-
ólíkir framhaldsskólar eru í landi hér. Annars vegar eru verk-
námsskólar, sem bjóða upp á tveggja til fjögurra ára starfs-
menntun. Hins vegar eru menntaskólar, sem veita engin
starfsréttindi, en hafa það markmið að búa nemendur undir
frekara nám í háskólum og sérskólum á háskólastigi, auk
þess sem allir skólar og allt nám á að búa nemendur undir líf
og starf í lýðræðisþjóðfélagi í stöðugri þróun. Að mínum dómi
fara hagsmunir nemenda þessara tveggja gerólíku skóla ekki
saman nema að litlu leyti, enda þótt reynt hafi verið að steypa
þeim saman í eina stofnun sem nefnd hefur verið fjölbrauta-
skóli. Að mínum dómi á að skilja á milli skólastofnana sem
annars vegar eru verknáms- og starfsmenntaskólar og hins
vegar undirbúningsskólar undir annað nám. Bóklegt nám til
undirbúnings öðru námi lýtur í grundvallaratriðum öðrum
lögmálum en starfsnám og verknám.
Góður smiður smíðar vel
Flestir eru sammála um að starfsmenntun og verk-
menntun njóta ekki nægilegrar virðingar hér á landi og þeim
skólum sé ekki gert nógu hátt undir höfði. Stöðugt er þó verið
að leitast við að bæta stöðu og auka virðingu verknáms og
starfsnáms. Flestar þessar tilraunir lúta hins vegar að því að
gera verknám og starfsnám líkara bóklegu námi. Í þessari
viðleitni hafa gleymst þau einföldu sannindi, að góður smiður
er góður smiður af því að hann er góður að smíða, ekki af því
að hann kann stærðfræði, dönsku, ensku, bókmenntasögu
eða heimspeki. Segja má að góður smiður verði ekki verri
smiður af því að kunna dönsku, ensku eða heimspeki, en hann
verður ekki betri smiður af því. Af þessum sökum á að auka
virðingu fyrir starfsnámi og verknámi á forsendum starfsins
sem starfsmaðurinn vinnur og verka þeirra sem hann innir af
hendi. Vel mættu menn í þessum sambandi vera minnugir
orða Halldórs Kiljans Laxness þegar hann segir: „Aðeins eitt
starf er til ógeðslegt og það er illa unnið starf. Heimurinn er
einn og maðurinn er einn og þessvegna er verkið aðeins eitt.
Það er til munur á vandvirkni en ekki verkum.“
En til þess að bæta hér úr, þurfa Samtök atvinnulífsins –
og atvinnulífið í heild – að koma við sögu, segja til um þarf-
irnar, vanda verkin og kosta kennslu og nám, eins og þekkist í
öðrum löndum þar sem atvinnulífið sér jafnvel um menntun
sína sjálft.
Nýtt stúdentspróf
Viðtökuskólar stúdenta – háskólar – þurfa á sama hátt að
segja til um færnikröfur sem uppfylla þarf við inntöku í há-
skóla. Fyrir þremur áratugum vann tengslanefnd Háskóla
Íslands ágætt verk, þótt lítið væri með það gert. Nú þurfa há-
skólar að segja til um, hvers konar stúdenta þeir vilja fá.
Stytting á námi til stúdentsprófs tengist því skipulagi og
kröfum háskóla, sem eðli sínu samkvæmt eru starfsmennta-
skólar. Endurskoðun á námi til stúdentsprófs nær því til allra
skólastiga.
Í þessu sambandi vil ég víkja stuttlega að hugmynd minni
um „valið stúdentspróf“ sem felst í því að nemendur velja sér
sjálfir námsgreinar til stúdentsprófs í samræmi við það há-
skólanám sem þeir ætla sér að stunda að loknu stúdentsprófi.
Val þeirra á námsgreinum í menntaskóla miðast þá við þær
leiðir, sem þeir vilja fara í sérnámi eða starfsnámi að loknu
stúdentsprófi. Vel mætti hugsa sér, að fyrsta ár í mennta-
skóla væri sameiginlegt öllum nemendum, en hin tvö síðari
árin stunduðu nemendur „valið“ nám. Með þessu væri verið
að auka ábyrgð nemenda, en brýna nauðsyn ber til þess að
auka hana, eins og vikið verður að hér á eftir. En til þess að
geta valið verða nemendur að hafa greiðan aðgang að náms-
ráðgjöf í skólum, enda er stóraukin skólaráðgjöf liður í ný-
sköpun menntakerfisins.
Styttri grunnskóli
Í umræðunni, sem fram hefur farið að undanförnu, hefur
verið á það bent að auðveldara sé að stytta grunnskólann en
framhaldsskólann. Er þá talið, að frekar en stytta nám til
stúdentsprófs ætti að stytta grunnskólann um eitt ár. Hefur
jafnvel verið gefið í skyn, að „ríkisvaldið“ vilji ekki stytta
grunnskólann, af því að það spari sveitarfélögunum fjármuni,
ekki ríkissjóði. Barátta ríkisvaldsins og sveitarfélaganna hef-
ur að vísu tekið á sig ýmsar myndir á umliðnum árum. Hins
vegar er engum, sem vill taka þátt í málefnalegri umræðu,
sæmandi að ætla þingmönnum slíkt. Sumir hverjir eru sjálfir
sveitarstjórnarmenn eða umboðsmenn sveitarstjórna og
sækja allir umboð sitt til kjósenda sem hafa hagsmuna að
gæta á sveitarstjórnarstigi, enda verður að líta á ríkissjóð og
sjóði sveitarfélaga sem eitt og hið sama – almannafé.
Það sem í mínum huga ræður úrslitum um, hvort stytta á
grunnskólann eða framhaldsskólann, er einfaldlega sú stað-
reynd, að í flestum byggðarlögum landsins eru fullgildir
grunnskólar þar sem nemendur geta stundað nám til 16 ára
aldurs. Með því að stytta grunnskólann um eitt ár þyrfti all-
stór hluti barna að fara að heiman 15 ára, af því að framhalds-
skólar eru ekki í hverju byggðarlagi. Af þessum sökum á að
stytta framhaldsskólann, ekki grunnskólann.
Stytting náms ekki umflúin
Stytting náms verður að mínum dómi ekki umflúin. Ástæð-
ur eru margar og hafa sumar þegar verið nefndar, s.s. krafan
um aukin afköst og betri nýtingu tíma og fjármuna. Þá má
einnig nefna, að fagmenntun og sérmenntun er orðin meiri á
öllum sviðum og ófaglærðu verkafólki hefur fækkað og á enn
eftir að fækka. Tækni hefur fleygt fram, þannig að verklegar
framkvæmdir eru ekki bundnar við blásumarið og árs-
tíðabundin vinna því orðin mun minni en áður. Af þessum
sökum er sumarvinna skólafólks orðin minni og ótryggari en
áður. Af þeim ástæðum einum er eðlilegt að stytta nám til
stúdentsprófs og lengja skólaárið. Þá er meiri von til þess að
skólafólk fengi vinnu um hábjargræðistímann.
Endurmenntun og símenntun
Þá er ónefnd sú ástæða, sem vegur afar þungt í mínum
huga: að símenntun og endurmenntun er orðin nauðsynleg
öllum. Á 30 ára starfsævi fara orðið tvö til fjögur ár í endur-
menntun og símenntun. Því er eðlilegt að stytta grunnnám,
eins og t.a.m. Bertil Haarder, fyrrum menntamálaráðherra
Dana, hefur gerst formælandi fyrir. Nú „ljúka menn ekki
námi“, eins og sagt var áður, enda lýkur námi aldrei: „Svo
lengi lærir sem lifir.“ Endurmenntun og símenntun er mönn-
um líka uppörvun, hvatning og aðhald, en lognmolla og sírugl-
að svefnmók stöðnunar er ekki heillandi.
Einnig má nefna þá ástæðu, að eðlilegt er að nám til stúd-
entsprófs sé stytt til samræmis við það sem tíðkast meðal ná-
grannaþjóða okkar á Norðurlöndum – og raunar annars stað-
ar í Evrópu. Á Norðurlöndum ljúka flestir stúdentsprófi eftir
þriggja ára nám – árið sem þeir verða nítján ára. Annars
staðar í Evrópu ljúka nemendur stúdentsprófi 18 ára eða
jafnvel 16 ára, eins og á Bretlandseyjum. Sérstaða Íslendinga
á sviði almennrar menntunar og sérmenntunar er engin orð-
in, nema hvað varðar tungumálið sem við tölum, en það er
önnur saga. Því eigum við að sníða okkur að þeirri skipan,
sem aðrar þjóðir hafa þróað – og læra af.
Námsleiði
Enn ein ástæða, sem nefna mætti til stuðnings styttingu
náms, er námsleiði sá sem gætt hefur meðal nemenda á
þriðja ári í menntaskóla. Eftir að nýjabrumið af því að byrja í
menntaskóla er horfið, virðist oft koma bakslag á þriðja ári, af
því að nemendum finnst langt að horfa fram á veginn til stúd-
entsprófs eftir tvö ár. Með því að gera námið styttra og
snarpara má búast við að námsleiði minnkaði að mun.
Einnig hefur gætt námsleiða af því að nemendur vita oft
ekki hvað þeir vilja og krefjast síðan skýringa og réttlætingar
af hálfu skólanna á því námi sem þeir hafa sjálfir valið. Sumir
þessir nemendur hugsa að vísu meira um að taka þátt í sam-
kvæmislífi en að stunda nám. Þessum orðum mínum til skýr-
ingar vil ég nefna þrennt. Í fyrsta lagi hefur komið í ljós að
stór hluti framhaldsskólanema stundar einhverja vinnu með
vetrarnámi sínu til þess að kosta skemmtanir og samkvæm-
islíf. Í öðru lagi hefur komið í ljós að meiri hluti framhalds-
skólanema notar lítinn tíma til heimanáms, eins og þó er ráð
fyrir gert í þeirri kennsluskipan sem notast er við. Í þriðja
lagi er árangur í samræmi við þessa ástundun og brottfall úr
framhaldsskólum mikið, mun meira en í nágrannalöndum
okkar.
Brottfall
Sem dæmi má nefna, að brottfall úr bóklegu námi á Íslandi
er 25%, en aðeins 5% í Danmörku og 10% í Finnlandi, Noregi
og Svíþjóð. Þá má nefna, að innritun í bóknám á Íslandi er
65% af árgangi, en 35% í Danmörku og 40% í Noregi – eða
með öðrum orðum: Innritun í starfsnám á Íslandi er 25% en
65% í Danmörku og 60% í Noregi, en heildarinnritun í fram-
haldsskóla er hin sama á öllum Norðurlöndunum eða um
90%.
Orsakir brottfalls eru að sjálfsögðu margar, t.d. ófullnægj-
andi undirbúningur, aðhaldsleysi, fábreytt námsframboð,
peningavandræði, lítill stuðningur foreldra og margvíslegir
sálrænir og félagslegir þættir. Stytting náms til stúdents-
prófs – og styttri framhaldsskóli gæti hins vegar opnað leiðir
til þess að sporna við brottfalli nemenda sem kæmust fyrr
áfram og út í lífið, því að þótt gott sé að vera í skóla, er hið lif-
andi líf að finna annars staðar.
Aukin ábyrgð nemenda
Þessu tengt er krafa ungs fólks að vera ekki börn of lengi,
heldur lifa lífi fullorðinna þegar á barnsaldri – jafnvel fljót-
lega upp úr fermingu. Þá er eðlilegt að mínum dómi að gera
ungt fólk ábyrgara fyrir orðum sínum og gjörðum, gera til
þess auknar kröfur, eins og gert var í þjóðfélaginu áður en
unglingadekrið í kjölfar sölumennsku heimsins hófst upp úr
1970, enda eigum við mannvænlegt og dugandi ungt fólk sem
gera má kröfur til. Einn þáttur í nýsköpun skólakerfisins er
því að auka ábyrgð nemenda á námi sínu. Undanfarin ár hef-
ur það færst í vöxt að framhaldsskólar landsins eru að hluta
til orðnir geymslustofnanir fyrir fólk sem veit ekki hvað það
vill. Til þess að átta sig á hlutunum þurfa nemendur að fá
auknar leiðbeiningar og aukna ráðgjöf í skólanum til þess að
átta sig á því, hvað þeir vilja, en því fyrr sem ungt fólk tekur
stefnu í lífinu því betra, en sá sem veit ekki, hvert hann ætlar,
kemst aldrei á leiðarenda.
Skólagjöld
Í þessari endursköpun skólakerfisins er að mínum dómi
einnig eðlilegt að taka upp skólagjöld. Ástæðan er í fyrsta lagi
sú, að það sem „kostar ekkert“ er einskis virði. Með aukinni
kostnaðarvitund mundu nemendur og foreldrar hins vegar
hafa vakandi auga með námi nemenda og kennslu kennara og
ganga eftir að vel væri unnið og veita þannig nauðsynlegt að-
hald. Í öðru lagi yrðu skólagjöld til þess að styrkja skólana og
gera þá sjálfstæðari en nú. Í þessu kerfi mætti einnig hugsa
sér að styrkja duglega nemendur til náms eða fella niður
skólagjöld hjá efnalitlum en áhugasömum nemendum.
Sú mótbára, að með skólagjöldum í framhaldsskólum sé
verið að mismuna fólki, er haldlítil, bæði vegna þess að efna-
hagur fólks er orðinn betri og börn í fjölskyldum færri en áð-
ur, en lifandi fædd börn á ævi hverrar konu hafa í 20 ár verið
tvö, en voru fjögur milli 1950 og 1960 og einn fleiri þegar
lengra er leitað. Hugsanlegt er að einhverjir foreldrar stæðu
frammi fyrir erfiðu vali, ef skólagjöld yrði tekin upp, en það
væri í undantekningartilvikum sem mætti ráða bót á.
Þess má einnig geta, að í nýlegri skýrslu um íslensk efna-
hagsmál bendir Efnahags- og framfarastofnunin OECD á, að
lítil kostnaðarþátttaka íslenskra nemenda virðist vera ein
helsta ástæða fyrir löngum námstíma íslenskra háskólanema.
Lokaorð
Ný skólastefna, sem kynnt var 1998, leiðir af sér nýjan
skóla og nýsköpun í skólastarfi. Nýr skóli kostar vilja, bæði
pólitískan vilja og vilja af hálfu kennara og skólastjórnenda,
almennings og samtaka af ýmsu tagi, ekki síst Samtaka at-
vinnulífsins. Nýsköpun í skólastarfi er hvorki einföld né auð-
veld og getur kostað blóð, tár og svita og hugsanlega tapast
eitthvað, en breytinga er þörf nú og við endursköpun vinnst
miklu fleira en það sem tapast – verkefnið er aðkallandi og
fyrsta skrefið er stytting náms til stúdentsprófs og lenging
skólaársins.
efna – nýr skóli
aukin
byrgð
Höfundur er magister.