Morgunblaðið - 17.01.2004, Qupperneq 35

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 2004 35
Ípistlum mínum hef ég alloftvikið að notkun forsetningaog því kerfi sem að bakiliggur. Forsetningarnar á
og í vísa t.d. til hreyfingar ef þær
stýra þolfalli (leggjast í rúmið,
leggjast á gólfið) en til kyrrstöðu
(dvalar á stað) ef þær stýra þágu-
falli (liggja í rúminu; liggja á gólf-
inu). Hreyfing getur verið margs
konar, m.a. á stað (hvert) og af
stað (hvaðan). Örlítið brot af því
forsetningakerfi sem ætla má að
Íslendingar drekki í sig með móð-
urmjólkinni má því sýna svo:
Segja má að slíkir forsetning-
arliðir gegni ákveðnu merkingar-
hlutverki, þ.e. á+þf. ‘hreyfing
(hvert)’, á+þgf. ‘dvöl’ o.s.frv., og
eru slík vensl afar virk í íslensku
enda blasa þau við nánast hvar
sem gripið er niður í texta. Með
forsetningum eru oft notuð atviks-
orð, þeim til fulltingis eða til að
kveða nánar á um staðinn/
hreyfinguna, t.d.:
Hvert Hvar Hvaðan
inn inni innan
út úti utan
upp uppi ofan
niður niðri neðan
fram frammi framan
Með forsetningunum á og í
mynda slík atviksorð oft eina
heild, t.d.: fara inn í stofu, sitja
inni í stofu; fara út í myrkrið, bíða
úti í myrkrinu, koma utan úr
myrkrinu; fara upp á loft, búa
uppi á lofti, koma ofan af lofti; fara
niður í kjallara, vera niðri í kjall-
ara, koma neðan úr kjallara; fara
fram á gang, bíða frammi á gangi,
koma framan af ganginum o.s.frv.
Í flestum tilvikum er málnotkun í
föstum skorðum hvað þetta varðar
og því kemur mér á óvart að lesa í
textavarpi og dagblöðum að ?kona
út í bæ hafi haft áhrif á afgreiðslu
tiltekins máls á Alþingi, sam-
kvæmt málvenju væri eðlilegt að
tala um konu úti í bæ.
Í nokkrum tilvikum eiga þó
ofangreindar reglur ekki við og
skal minnst á tvö slík. Í fyrsta lagi
er það oft svo að atviksorðið
stendur með sagnorðinu en ekki
forsetningunni. Það þarf t.d. ekki
langrar umhugsunar við til að sjá
að það er mikill munur á því að
komast niður í reikningi og kom-
ast niður í holuna. Í fyrra tilvikinu
stendur atviksorðið niður með
komast en í því síðara með for-
setningunni í. Þess eru því fjöl-
mörg dæmi að ‘hreyfimynd’ at-
viksorðs (inn, út, upp, niður,
fram …) sé notuð með í/á+þgf.,
t.d.: fitja upp á e-u; brydda upp á
nýjungum; læsa e-ð niður í kist-
unni; grípa niður í bók; geta upp á
e-u; stinga upp á e-u; hafa upp á
e-u o.s.frv. Af sama meiði eru
orðatiltækin standa upp í hárinu á
e-m (þ.e. standa upp í hárinu á
e-m, ekki standa uppi í hárinu á e-
m) og hver höndin er upp á móti
annarri (þ.e. er upp ‘er upprétt’ en
ekki er uppi á móti) en í þeim er
oft notuð (ranglega) lengri myndin
uppi, þ.e. þeim sem það gera
finnst þau væntanlega vísa til
dvalar eða kyrrstöðu.
Í öðru lagi ber þess að gæta að
reglurnar um dvöl/hreyfingu eiga
ekki við um forsetninguna við. Það
styðst því hvorki við framburð,
málvenju né uppruna að segja
?búast má við rigningu úti við
ströndina. Ætla má að rekja megi
slík dæmi til ofvöndunar, mönnum
finnst forsetningarliðurinn við
ströndina vísa til dvalar (hvar) og
því beri að nota lengri mynd at-
viksorðsins, líkt og í dæmum með
fs. á/í, t.d.: niðri á ströndinni, niðri
í fjöru o.s.frv. Orðasambandið út
við ströndina er hliðstætt ýmsum
öðrum samböndum, t.d. inn til
landsins, upp til dala og fram til
fjalla og væntanlega dettur engum
í hug að nota þar lengri mynd at-
viksorðsins (?inni til landsins).
Hér er ekki svigrúm til að fjalla
rækilega um þetta atriði, enda
ætti það að vera óþarfi, þar sem
það ætti ekki að vefjast fyrir nein-
um að leita í huga sér og finna
hliðstæður, t.d.: skóflan stendur
upp við vegginn; bærinn stendur
niður við sjóinn; karlinn er ágætur
inn við beinið; Upp við fossa
(skáldsaga) o.s.frv. Til enn frekari
áréttingar má nefna dæmi úr ís-
lenskum bókmenntum: Unnur sat
upp við hægindin (Laxdæla); það
(seglið) er heflað upp við rána
(Njála); látum hann sitja upp við
vegginn (Njála); hafði hann staðið
upp við gaflhlaðið (Njála) og hann
sat upp við hamarinn (Grettla).
Dæmi sem þessi eru auðfundin,
með mismunandi atviksorðum (inn
við; fram við; niður við …).
Úr handraðanum
Í orðasambandinu hafa upp/
(uppi) á e-m og ýmsum hlið-
stæðum samböndum er styttri
myndin (hafa upp á e-m) upp-
runalegri en sú lengri (hafa uppi á
e-m). Upphaflega vísa slík sam-
bönd til hreyfingar eins og glöggt
má sjá af orðasambandinu spyrja
[sbr. spor] e-n upp ‘rekja slóð e-s’
> ‘grennslast eftir; spyrja’ þar
sem styttri myndin er notuð. Í
mörgum gerðum Ólafs sögu helga
segir frá því er hundar spurðu upp
strokufanga, t.d. segir í Flateyj-
arbók: fara eftir þeim með hunda,
er þeir voru vanir að spyrja þá
upp, er undan komust. Í elstu
dæmum yfirfærðrar merkingar er
styttri myndin einnig notuð, t.d.:
fengu hann eigi upp spurðan
(‘komust ekki að því hvar hann
var’); gat hann upp spurt og með
sér haft Sæmund hinn fróða; að
hann fengi upp spurt og dreifa liði
sínu að þeir verði þá seinna upp
spurðir en áður, sbr. einnig: þefa
e-ð upp/uppi og elta e-ð/e-n upp/
uppi.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
19. þáttur
Hvert Hvar Hvaðan
á+þf. (á gólfið) á+þgf. (á gólfinu) af+þgf. (af gólfinu)
í+þf. (í rúmið) í+þgf. (í rúminu) úr+þgf. (úr rúminu)
Í SKÝRSLU verkefnisstjórnar
menntamálaráðuneytisins um
styttingu námstíma til stúdents-
prófs er lagt til, að námsárum
stúdentsnáms í fram-
haldsskóla verði
fækkað úr fjórum ár-
um í þrjú og kennsla
skert um 20%, þ.e.
um 537 klst. eða rúm-
lega 800 kennslu-
stundir (40 mín.). Að
þessu verður hugað
hér, en umfjöllun um
samanburð skólakerfa
getur verið heldur
flókin, og því er nokk-
urrar einbeitingar
þörf, vilji menn skilja
efnið til hlítar.
Fróðlegt er að bera þessa
skýrslu saman við annað rit frá
ráðuneytinu, sem heitir „Enn betri
skóli, þeirra réttur – okkar
skylda“, frá 1998. Bæði ritin eru
aðgengileg í heild á Netinu. Tölu-
verður munur er á þeim um stefnu
í skólamálum. Nú á að „draga úr
sérhæfingu í kennslu“ (bls. 20), en
í Enn betri skóla var stefnt að
sveigjanlegu skólakerfi og fjöl-
breytilegum kennsluaðferðum (bls.
10–11 og víðar). Í hinu síðarnefnda
er skýr metnaður fyrir hönd ís-
lenska stúdentsprófsins (bls. 54 og
víðar), en í hinu fyrrnefnda sá ég
margvíslegar sparnaðarhugmynd-
ir. – Ýmis fróðleikur er í skýrslu
verkefnisstjórnarinnar.
Þá skal vikið að svonefndri
PISA-rannsókn, en árið 2000 var
lögð fyrir könnun í 32 löndum, þar
af 28 OECD-ríkjum. Henni var
ætlað að mæla frammistöðu 15 ára
nemenda í lestri og stærðfræði- og
náttúrufræðilæsi, en á þessum
aldri ljúka flestir skyldunámi. Því
er hægt með slíkri könnun að
meta árangur af skyldunámi við
lok þess. Mest áhersla var lögð á
mat á lestrarhæfni, og var henni
skipt upp í þrjá undirkvarða (end-
urheimt upplýsinga, túlkun upp-
lýsinga og ályktanir og mat) auk
heildarkvarða. Hverjum und-
irkvarðanna þriggja er svo skipt í
sex hæfnisþrep. Í samanburð-
arkönnun fræðimanna í HÍ og
KHÍ frá 2002 er þetta rakið nán-
ar. Þar segir m.a. að þegar heild-
armeðalstig norrænu landanna séu
borin saman komi í ljós, að ís-
lensku nemendurnir mælist með
marktækt hærri lestrargetu en
dönsku nemendurnir að meðaltali,
en lægri getu en Finnar og Svíar.
Ekki sé marktækur munur á getu
Norðmanna og Íslendinga. – Við
þetta ætti að vera unnt að una
þokkalega með hliðsjón af sterkri
stöðu norrænna grannlanda okkar.
En í könnuninni er sérstaklega
varað við oftúlkun meðaltala:
„Hafa ber þó í huga að meðaltöl
landa sýna einungis mjög tak-
markaða mynd af frammistöðu
hvers lands og betri samanburður
fæst með því að bera saman dreif-
ingu nemenda milli getuþrepa.
Meiri dreifing er í getu nemenda
innan hvers lands en á milli
landa.“ – Þetta eru skýr orð, og
enn er þetta ítrekað síðar (bls. 9–
13).
Verkefnisstjórnin segir í skýrslu
sinni, að stytting námstímans virð-
ist vera raunhæfur möguleiki, sé
litið til þeirrar kennslu, sem nem-
endur nágrannalandanna fái, og
þeirrar hæfni, sem þeir öðlist. Í
Svíþjóð, Danmörku, Finnlandi og
Noregi fái nemendur á bilinu 8.580
til 10.049 klukkustunda kennslu
frá upphafi grunnskóla til náms-
loka við stúdentspróf. Hér á landi
fái nemendur hins vegar 10.771
klukkustundar kennslu til stúd-
entsprófs. Og síðan fylgja athygl-
isverð orð: „Alþjóðlegar sam-
anburðarrannsóknir benda til þess
að ekki séu sterk tengsl milli
fjölda kennslutíma og námsárang-
urs, þ.e. aukin hæfni þarf ekki að
vera afleiðing aukins kennslutíma.
Sem dæmi um þetta má benda á
að Svíþjóð og Finnland koma hvað
best Norðurlanda út
úr PISA-könnuninni
en eru jafnframt þau
lönd þar sem fæstar
klukkustundir fara í
kennslu“ (bls. 8). –
Hér eru töluvert
breytt viðhorf til auk-
innar kennslu frá því
sem var í Enn betri
skóla (bls. 15, 54 og
víðar).
Undarlegt er, að
hér skuli fjallað sam-
an um kennslu í
grunnskóla og fram-
haldsskóla, allt til námsloka við
stúdentspróf. PISA-könnunin var
gerð á 15 ára nemendum, sem
voru að ljúka grunnskóla. Ég skil
ekki, hvers vegna menn bæta hér
við tímann í grunnskóla tíma
hugsanlegs náms í framhaldsskóla,
allt til loka stúdentsprófs. Og um-
bæturnar eiga að felast í miklum
niðurskurði á kennslu í framhalds-
skóla! – Hugsum okkur, að í fram-
tíðinni verði gerð alþjóðleg sam-
anburðarrannsókn á nemendum
við lok náms í framhaldsskóla til
að meta stöðu þeirra í ýmsum
löndum. Líklega yrði túlkun ráðu-
neytisins með svipuðum hætti og
nú. Menn legðu einfaldlega saman
alla kennslutíma að stúdentsprófi
og bættu þar við kennslutíma í
hugsanlegu námi á háskólastigi.
Og umbæturnar fælust þá vænt-
anlega í 20% niðurskurði á
kennslu – á háskólastigi! Segi
menn svo, að slíkar samanburð-
arrannsóknir séu ekki gagnlegar!
Verkefnisstjórnin birtir töfluna
„Núverandi kennslutími til stúd-
entsprófs“, þ.e. á Íslandi, í Dan-
mörku og í Svíþjóð. Með samlagn-
ingu kennslustunda í grunnskóla
og framhaldsskóla eru fengnar
klukkustundir „að háskóla“, á Ís-
landi (10.771), í Danmörku (9.247–
10.049) og í Svíþjóð (8.815) (bls.
17). – En eru þessar tölur um „nú-
verandi kennslutíma“ til stúdents-
prófs ekki dálítið vafasamar í
tengslum við PISA-samanburðinn,
þar sem tímafjöldi hefur breyst
mjög í grunnskólum okkar? Aftast
í lögum um grunnskóla nr. 66/1995
eru bráðabirgðaákvæði, er lúta að
reglubundinni lengingu skólaárs-
ins í einstökum bekkjum, frá 1995
til 2001. Það var þá stefna ráðu-
neytisins, að lenging kennslutím-
ans segði fyrst til sín í yngstu
bekkjum grunnskólans (Enn betri
skóli, bls. 15). Þetta eru miklar
umbætur, en þær verða ekki
komnar að fullu til framkvæmda
fyrr en eftir allmörg ár, þegar
nemendur, sem fyrst nutu umbót-
anna að fullu, hafa færst upp eftir
skólakerfinu. Samlagningartöl-
urnar eru því fræðilegar nú, en
ekki raunverulegar. Væri ekki
eðlilegra að miða PISA-sam-
anburðinn þið þá kennslu, sem
unglingarnir höfðu raunverulega
fengið, þegar könnunin var gerð
árið 2000?
Hér þarf líka að athuga eitt
mikilvægt atriði, sem mér var
bent á. Eru tölur um grunnskól-
ann okkar sambærilegar við tölur
frá Danmörku og Svíþjóð? 6 ára
bekkurinn er skylda hjá okkur, en
hann er ekki reiknaður með í
grunnskólum þessara landa. Þegar
lagður er saman námstími til stúd-
entsprófs í löndunum þremur er
grunnskólinn okkar reiknaður sem
10 ár, en einungis 9 ár í hinum
löndunum. Samt eru börn þar al-
mennt í leikskóla. – Þetta gæti
gert slíkan samanburð heldur
vafasaman, enda verða tölur að
vera samanburðarhæfar.
Verkefnisstjórnin notar aftur
PISA-könnunina til að kanna,
hvort lengri námstími stuðli að því
að íslenskir nemendur öðlist meiri
hæfni og þekkingu og hvort slíkt
skapi hæfari einstaklinga til frek-
ara náms eða þátttöku í þjóðfélag-
inu. – Langt er hér seilst í sam-
anburðarfræðum um gagnsemi
kennslunnar, og svarið er þetta:
„Svo virðist ekki vera á grunn-
skólastiginu, ef frammistöðumæl-
ing PISA … er vísbending þar að
lútandi.“ – Síðar segir, að staða
Íslendinga sé ágæt, sé litið til
þess, að í flestum tilvikum sýni ís-
lenskir nemendur betri frammi-
stöðu en meðaltal OECD-
landanna. Í samanburði við nor-
rænu ríkin „stendur Ísland
ágætlega að vígi í samanburði við
Dani samkvæmt PISA, en Svíar
og Finnar koma í flestum mæli-
breytum heldur betur út en Ís-
lendingar“. – Þessi niðurstaða
virðist viðunandi og ekki stórmál
þótt Svíar og Finnar komi hér
„heldur betur út“ en við. En álykt-
un ráðuneytismannanna er hins
vegar þessi: „Út frá þessu má
álykta að lengri námstími íslenska
grunnskólakerfisins skili ekki hæf-
ari einstaklingum í þeim þáttum
sem PISA mælir.“ – Fyrrgreind
viðvörun fræðimanna HÍ og KHÍ
um, að meðaltöl einstakra landa
gefi einungis mjög takmarkaða
mynd af frammistöðunni, virðist
ekki valda hér miklum áhyggjum.
En brátt er komið að heildarnið-
urstöðum í samanburðarfræð-
unum: „Sá tími sem íslenskir nem-
endur verja í nám til
stúdentsprófs er mun meiri en hjá
nemendum hinna Norðurlandanna,
eða allt að 18% fleiri klukkustund-
ir. … Ekki virðist vera sjáanlegur
ávinningur af lengri námstíma,
það mætti því stytta hann en jafn-
framt væri mjög mikilvægt að
auka skilvirkni skólakerfisins“
(bls. 18–19). – Þetta eru kuldalegri
viðhorf til skólastarfs en ég bjóst
við, og túlkunin á PISA-könn-
uninni um vafasamt gagn aukinnar
kennslu hlýtur að vekja athygli.
Slík túlkun kemur ekki fram hjá
sérfræðingum HÍ og KHÍ í fyrr-
nefndri samanburðarkönnun. Hér
er rétt að líta til frænda vorra,
Dana. Þeir hafa töluverðar
áhyggjur af kunnáttu danskra
nemenda í móðurmálinu, stærð-
fræði og ensku. Umbætur þeirra
lúta að því, að aukin verði kennsla
í þessum greinum (Samanburð-
arkönnun, bls. 33–34). Danskir
ráðamenn í menntamálum hafa
greinilega ekki fyllst efasemdum
um gagnsemi aukinnar kennslu í
kjölfar PISA-könnunar. Ólíkar eru
og umbótahugmyndir í skóla-
málum í þessum löndum!
Hér er forvitnilegt að lesa at-
hugasemdir Háskóla Íslands við
kennslustundafræði ráðuneytisins
í umsögn hans frá 18. nóvember
sl.: „Fram kemur í skýrslu verk-
efnisstjórnar ráðuneytisins að á
Íslandi eru mun fleiri kennslu-
stundir til stúdentsprófs en á hin-
um Norðurlöndunum. Í því sam-
hengi er hins vegar nauðsynlegt
að hafa í huga að fjöldi kennslu-
stunda er ekki einhlítur mæli-
kvarði á nám og að þekking, kunn-
átta og færni íslenskra stúdenta
verður að vera sambærileg við
þekkingu, kunnáttu og færni stúd-
enta á öðrum Norðurlöndum.“
Þetta er kjarni málsins: Sam-
lagning kennslustunda í grunn- og
framhaldsskólum er ekki traustur
mælikvarði á nám. Þekking, kunn-
átta og færni stúdenta okkar verð-
ur að vera sambærileg við það,
sem er annars staðar á Norð-
urlöndum. Þetta verður að
tryggja, það er aðalatriðið, en ekki
hitt, hvort það tekur heldur lengri
eða skemmri tíma. Í hinu síð-
arnefnda er skynsamlegast að
hafa töluverðan sveigjanleika.
Samlagning og samanburðar-
fræði í menntamálum
Eftir Ólaf Oddsson ’Samlagning kennslu-stunda í grunn- og fram-
haldsskólum er ekki
traustur mælikvarði á
nám.‘
Ólafur Oddsson
Höfundur er kennari.