Morgunblaðið - 04.06.2004, Blaðsíða 32

32 FÖSTUDAGUR 4. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
HVAÐA ÖRYGGI VAR ÓGNAÐ?
Áratugum saman hafa þeir, sem áannað borð hafa talið að forsetiÍslands hefði þann rétt að
skjóta lögum til þjóðaratkvæða-
greiðslu samkvæmt 26. grein stjórn-
arskrárinnar, litið svo á að þar væri
um nokkurs konar neyðarrétt að
ræða, sem hugsanlega mætti beita ef
afar sérstakar aðstæður kæmu upp í
stjórnkerfinu.
Þannig segir Ólafur Jóhannesson,
lagaprófessor og síðar forsætisráð-
herra, í grundvallarriti sínu Stjórn-
skipan Íslands, sem fyrst kom út 1960
og vitnað var til hér í blaðinu í gær:
„Við óvenjulegar aðstæður er og hugs-
anlegt, að forseti neyti hins formlega
valds síns í ríkari mæli en ella, án þess
að slíkt verði talið brot á stjórnskip-
unarlögum. Það ber að hafa í huga, að
þó að forsetastaðan sé hér á landi
fyrst og fremst táknræn tignarstaða,
er forsetinn jafnframt einskonar ör-
yggi í stjórnkerfinu, og getur komið til
hans kasta, ef stjórnarkerfið að öðru
leyti verður óstarfhæft.“
Í svipaðan streng tók Bjarni Bene-
diktsson, sem einnig var bæði
lagaprófessor og forsætisráðherra og
átti sæti í nefndinni, sem samdi tillög-
urnar að stjórnarskrá lýðveldisins.
Hann sagði í viðtali hér í blaðinu fyrir
forsetakosningarnar 1968: „Í stjórn-
arskránni er forsetanum að nafni eða
formi til fengið ýmislegt annað vald,
þar á meðal getur hann knúið fram
þjóðaratkvæðagreiðslu um lagafrum-
varp með því að synja frumvarpinu
staðfestingar. Þarna er þó einungis
um öryggisákvæði að ræða, sem deila
má um, hvort heppilegt hafi verið að
setja í stjórnarskrána. Aldrei hefur
þessu ákvæði verið beitt og sannast
sagna á ekki að beita því, þar sem
þingræði er viðhaft.“
Núverandi forseti Íslands, Ólafur
Ragnar Grímsson, hefur sjálfur sagt:
„Þótt forseti Íslands hafi samkvæmt
stjórnarskrá heimild til að vísa lögum
til þjóðaratkvæðagreiðslu verður að
gæta ýtrustu varkárni og rök vera
ótvíræð þegar því valdi er beitt.“
Þessi „ótvíræðu rök“ er ekki að
finna í yfirlýsingu þeirri, sem Ólafur
Ragnar gaf út í fyrradag er hann synj-
aði lögunum um eignarhald á fjölmiðl-
um staðfestingar. Er stjórnkerfið
óstarfhæft? Hefur verið brotið gegn
stjórnskipan landsins eða grundvall-
armannréttindum? Er fullveldi ríkis-
ins í hættu? Er ástæða til að vefengja
starfshætti Alþingis, þannig að forset-
anum sé það nauðugur kostur að
ganga gegn þingræðinu og neita að
staðfesta lög, sem samþykkt eru með
meirihluta á löglega kjörnu þingi?
Hvaða öryggi var ógnað, þannig að
forsetinn sæi sig tilneyddan að grípa
til öryggisákvæðis, sem aldrei hefur
áður verið beitt?
Engin svör við þessum spurningum
er að finna í yfirlýsingu forsetans, sem
þó hefði mátt telja eðlilegt þegar rök-
styðja átti jafnafdrifaríka ákvörðun.
Meginefnisröksemd Ólafs Ragnars
Grímssonar er að það sé gjá á milli
vilja þings og þjóðar í málinu. Eins og
bent hefur verið á, hefur oft áður virzt
mikill skoðanamunur á milli þings og
þjóðar, án þess að forseti lýðveldisins
hafi séð ástæðu til að grípa til öryggis-
ákvæðisins.
Í þessu ljósi hljóta menn líka að
spyrja hvort það sé boðlegt að eftir að
hafa gefið út yfirlýsingu með jafnrýr-
um efnisrökum, neiti forsetinn að
svara spurningum fréttamanna um
hana og það sé síðan gefið út, þar sem
hann kemur fram opinberlega, að
hann svari engum spurningum. Fólk
hlýtur að vænta meiri rökstuðnings
frá forsetanum, fyrst hann telur sig
knúinn til að grípa til neyðarréttar
síns.
SKÝRARI LAGATEXTI
Jón Steinar Gunnlaugsson hæsta-réttarlögmaður og prófessor,
skrifaði grein hér í blaðið sl. þriðjudag,
sem hófst með þessum orðum:
„Það hefur verið afar áberandi í
seinni tíð, hversu alls konar lögfræði-
leg álitamál eru orðin snar þáttur í
átökum á vettvangi stjórnmálanna.
Það kemur varla svo upp deilumál, að
ekki þurfi að leita til lögfræðinganna
um álit.“
Þetta er rétt lýsing hjá Jóni Steinari.
Raunar eru þrætur á milli lögfræðinga
um hvernig beri að skilja einstaka
lagatexta orðnar hvimleiðar og þreyt-
andi.
Jafnframt fer ekki á milli mála, að
lögfræðingar teygja sig sífellt lengra
út fyrir lagatextann sjálfan í túlkun
hans. Stundum má sjá lögskýringar,
sem virðast ekki í nokkru skynsamlegu
samhengi við texta laganna eða stjórn-
arskrár. Það er umhugsunarefni, hvað
valdið hefur þessari þróun. Hefur laga-
kennslan við lagadeild Háskóla Íslands
af einhverjum ástæðum þróast í þessa
átt? Eru dómstólar farnir að ganga
lengra í túlkun laganna en góðu hófi
gegnir? Það getur ekki verið, að hægt
sé að túlka einstakar lagagreinar á
þann veg, að nánast ekkert samhengi
sé á milli túlkunar og lagatexta.
Það þýðir ekki að deila við dómarann
og það þýðir heldur ekki að deila við
lögfræðinga, sem í sumum tilvikum
kunna að teygja sig langt í lagatúlkun í
þágu skjólstæðinga sinna.
Leiðin til þess að takast á við þetta
vandamál og draga úr möguleikum lög-
fræðinga til þess að túlka ákvæði
stjórnarskrár og laga langt út fyrir
það, sem heilbrigð skynsemi segir okk-
ur að standist er augljóslega sú, að Al-
þingi leggi meiri vinnu í lagasmíðina.
Lögin sjálf þarf að skrifa skýrar og ít-
arlegar til þess að lögfræðingar og aðr-
ir fái ekki tækifæri til að túlka lögin
langt út fyrir það, sem þeir í raun hafa
nokkra heimild til. Hið sama á við um
stjórnarskrána. Nú fara fram að
mörgu leyti furðulegar umræður um
hvernig eigi að skilja stjórnarskrána
og t.d. stöðu forseta Íslands samkvæmt
henni. Þá liggur beint við að lögð verði
vinna í að endurskoða stjórnarskrána
og gera það á þann veg, að texti hennar
gefi ekki færi á þeim mismunandi túlk-
unum á efni hennar, sem nú vaða uppi.
Til þess að Alþingi geti sent frá sér
betur unnin lög þarf þingið að hafa
fleiri starfsmenn til þess að undirbúa
löggjöfina. Þingið sjálft hefur fjárveit-
ingavaldið í sínum höndum og því eru
hæg heimatökin.
Óvissa ríkir um hvort forsetinn hafi valdtil þess að synja lögum staðfestingareða hvort það vald er hjá ráðherra.Það gæti hins vegar verið pólitískt
skynsamlegt að efna til þjóðaratkvæðagreiðslu
óháð því hvort menn telji forsetann hafa synj-
unarvald eða ekki. En hvernig sem á málin er
litið hefur forseti með því að neita í fyrsta sinn
að staðfesta lög gerbreytt eðli forsetaembætt-
isins með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Þetta
var meðal þess sem kom fram á málfundi Sam-
bands ungra sjálfstæðismanna um forsetaemb-
ættið í gær þar sem dr. Hannes Hólmsteinn Giss-
urarson, Ingvi Hrafn Óskarsson og Birgir Tjörvi
Pétursson héldu erindi.
Staða forseta ótrygg ef
frumvarpið verður samþykkt
Í erindi Hannesar Hólmsteins kom fram að
hann teldi bæði rök Þór Vilhjálmssonar, fyrr-
verandi hæstaréttadómara, sem og rök Sig-
urðar Líndals um synjunarvald forseta vera
sterk. En hvort sem málsskotsrétturinn væri hjá
forsetanum, eins og Sigurður telji eða hjá ráð-
herra, eins og Þór telji, væri eðlilegt að hugsa
sér málsskotsrétt þjóðarinnar, þ.e. að þriðj-
ungur kjósenda gæti krafist þjóðaratkvæða-
greiðslu um lagafrumvörp. Hannes sagði for-
setaembættið hafa verið táknræna tignarstöðu
og meginreglu íslenskrar stjórnskipunar vera
þingræðisregluna. Hannes sagði það sína skoð-
un að fjölmiðlafrumvarpið væri ekki nógu stórt
mál til að réttlæta málsskot miðað við ýmis önn-
ur mál. Þá hafi það einnig verið óheppilegt
vegna náinna fjárhagslega tengsla forsetans við
þá sem telji að frumvarpið bitni á sér. Hannes
benti hins vegar á að jafnvel þótt stjórnin myndi
tapa atkvæðagreiðslu væri ekkert því til fyr-
irstöðu að hún gæti setið áfram, það hefðu
stjórnir t.d. Noregs og Svíþjóðar gert eftir at-
kvæðagreiðslur um Evrópusamband og evruna.
Ef forseti tapaði hins vegar í atkvæðagreiðsl-
unni væri staða hans mjög ótrygg.
Fordæmalaus ákvörðun forsetans
Ingvi Hrafn ræddi um tilgang forsetaembætt-
isins og sagði m.a. að sér virtist frumvarpið, sem
forsetinn hefði synjað að staðfesta, ekki vel til
þ
b
v
o
a
e
s
þ
r
v
h
b
s
h
h
i
þ
o
k
v
é
h
h
l
Umræður um synjunarvald forseta og eðli forsetaem
Frumvarp ekki nógu
mál til að réttlæta má
Davíð Oddsson forsætis-ráðherra sat fyrir svör-um í Kastljósi Ríkis-sjónvarpsins í gærkvöld.
Hann sagðist vera þeirrar skoðun-
ar að boða verði til þjóðaratkvæða-
greiðslu um fjölmiðlalögin og að
nefnd sérfróðra manna yrði skipuð
til að fjalla um hvernig eðlilegt væri
að standa að atkvæðagreiðslunni.
Hann sagði að ríkisstjórnin muni
ekki setja neina peninga í kosn-
ingabaráttu að öðru leyti en því að
senda lögin heim til kosningabærra
manna.
Davíð sagði allt benda til að for-
seti væri með synjun sinni að ganga
erinda fyrirtækis frekar en þjóð-
arinnar og að hann væri ekki
ánægður með að þessu umdeilda
ákvæði sé beitt í fyrsta skipti í sög-
unni af ekki stærra tilefni.
Eðlilegra að ræða á ríkisráðs-
fundi en blaðamannafundi
Davíð sagði að forseti hafi átt við
hann um 20 sekúndna samtal um
hálftíma áður en blaðamannafund-
ur hófst þar sem Ólafur Ragnar til-
kynnti ákvörðun sína.
Forsætisráðherra sagði að hann
hefði talið eðlilegra að forseti hefði
boðað til ríkisráðsfundar til að
ræða þessi mál, en að kynna
ákvörðun sína á blaðamannafundi.
„Í heila viku eftir að málið er
samþykkt er þingið að störfum.
Forseti hefði þá, því hann er þess
vegna búinn að ákveða þetta fyrir,
eins og maður sá á þessari grein-
argerð á þessum blaðamannafundi
og öllu þessu sem gert var, hefði
hann að sjálfsögðu átt að hafa sam-
band við þingið og láta vita af því að
það stæði til að fara í þessa aðgerð
þannig að þingið hefði þá getað
brugðist við,“ sagði Davíð í Kast-
ljósinu í gærkvöldi, þingið hefði t.d.
getað undirbúið lög fyrir þjóðarat-
kvæði.
„Ég segi nú líka, menn hafa kall-
að þetta tímamót í íslenskri stjórn-
skipan, ég vil nú ekki kalla þetta
svo virðulegu nafni, en ef það væri
nú svo hefði ég haldið að slíkur at-
burður hefði átt að gerast á rík-
isráðsfundi, þar sem ráðherrarnir
hefðu haft tóm til að segja skoðun
sína á málinu og færa það til bókar,
en ekki á blaðamannafundi. Þetta
er gert á blaðamannafundi, ekki
ríkisráðsfundi. Ég hef ekki einu
sinni enn þá fengið lögin sem er al-
veg furðulegt. Þannig að þetta hef-
ur allt mjög undarlegan brag sem
einhvern tímann þarf nú að útskýra
betur,“ sagði Davíð.
„Ég ekki ánægður með að þessu
umdeilda ákvæði skuli allt í einu
beitt núna, af ekki stærra tilefni.
Ég myndi halda að eftir 60 ára
svefn, dauðasvefn yfir þessu
ákvæði, sem mjög umdeilt er, þá
hefði það verið notað af einhverju
öðru tilefni heldur en þessu. Það
verð ég að segja alveg eins og er.
Þetta kemur mjög á óvart því þetta
er ekki mál sem er stórkostlegt
hagsmunamál fyrir fólkið í land-
inu,“ sagði Davíð og nefndi að ann-
að væri uppi á teningnum ef til
stæði að leiða dauðarefsingu í lög
eða ganga í Evrópusambandið og
allir stjórnmálaflokkar sem hefðu
lofað atkvæðagreiðslu um það
hefðu svikið það.
„Við höfum ekki haft
kvæðagreiðslu, raunverul
við vorum að greiða atk
það að Ísland væri fullva
stætt ríki. Og að leggja þ
fjölmiðlamál, að jöfnu við þ
mér eiginlega alveg óútsk
enda kom það öllum á óv
mér og þjóðinni,“ sagði
bætti við að þó að fjölmi
mikinn hávaða út af þe
telji hann að hávaðamæ
ekki að stýra því hvort for
festi lög eða ekki.
Verða að finna flöt til a
þjóðaratkvæðagrei
Davíð sagðist telja rök
hjálmssonar lögfræðings u
seti hafi ekki þetta neitun
því sé hann að brjóta stjó
með því að synja fjölmiðla
samþykkis stórkostlega
og athyglisverð. Fleiri lög
ar hefðu hallast að því a
hafi synjunarvaldið, en Da
að ekki væri hægt að l
manna saman og því væri
ekki endilega merkilegr
sagði að óvarlegt væri að
túlka 26. grein stjórnar
sem kveður á um synjun
ekki eftir orðanna hljóða
verði að telja að forseti ha
til að synja lögum staðfest
„Þannig ég er þeirrar s
og deili skoðun minni með
Ásgrímssyni að við verðum
einhvern flöt á því að far
Forsætisráðherra um væntanlega atkvæð
Ríkisstjórnin
setja fé í kosni
Davíð Oddsson telur að eðlilegra hefði ver-
ið að forseti Íslands hefði tilkynnt að hann
hygðist ekki staðfesta fjölmiðlalögin á rík-
isráðsfundi en á blaðamannafundi eins og
hann gerði. Forseti tilkynnti forsætisráð-
herra í um 20 sekúndna löngu símtali hálf-
tíma fyrir blaðamannafundinn að hann
hygðist synja lögunum staðfestingar.
Davíð Oddsson forsætisrá
varpsins í gærkvöldi vegn