Morgunblaðið - 10.06.2004, Blaðsíða 46

UMRÆÐAN
46 FIMMTUDAGUR 10. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
VAKA-Helgafell
hefur gefið út bækling
sem geymir stjórn-
arskrá lýðveldisins Ís-
lands. Það er snotur
gripur sem gagn og
gaman er að skoða.
Á aðeins einum stað
í stjórnarskránni, nán-
ar tiltekið í 11. grein,
eru nákvæm ákvæði
um þjóðaratkvæða-
greiðslu, vegna alvar-
legs máls sem upp
kynni að koma, valda-
sviptingar forsetans.
Þar segir:
„Forseti verður leystur frá störf-
um, áður en kjörtíma hans er lokið,
ef það er samþykkt með meiri hluta
atkvæða við þjóðaratkvæðagreiðslu,
sem til er stofnað að
kröfu Alþingis, enda
hafi hún hlotið fylgi 3/4
hluta þingmanna.“
Í þessu við-
urhlutamikla máli eru
settar strangar kröfur
um aukinn meirihluta á
Alþingi, en skýrt tekið
fram að engin sam-
bærileg skilyrði eigi við
um aukinn meirihluta í
þjóðaratkvæðagreiðsl-
unni sem á eftir fer, og
ekki heldur um það
hvað þátttaka skuli
vera mikil svo að mark sé á úrslitum
tekið. Gefur ekki stjórnarskráin
þarna fordæmi um hvernig haga
skuli þjóðaratkvæði um lagasetn-
ingu um eitt þingmál, fjölmiðlamálið
svonefnda? Varla leikur á tveim
tungum að mikilvægi þess stenst
ekki samanburð við brottrekstur
forseta Íslands úr starfi.
Þetta athugi góðgjarnir og val-
inkunnir lesarar.
Hvað segir stjórnarskráin
um þjóðaratkvæðagreiðslu?
Páll Bergþórsson skrifar um
þjóðaratkvæðagreiðslu ’Gefur ekki stjórn-arskráin þarna fordæmi
um hvernig haga skuli
þjóðaratkvæði...?‘
Páll Bergþórsson
Höfundur er fyrrverandi
veðurstofustjóri.
Kynntu þér tilboð okkar
á bílaleigubílum
Pantaðu AVIS bílinn áður en þú leggur af stað
Það borgar sig – Hringdu til AVIS í síma 591-4000
Við erum í 170 löndum
5000 stöðum
T.d. Reykjavík, London, Kaupmannahöfn,
Frankfurt, Milano, Alicante ...
AVIS Knarrarvogi 2 – 104 Reykjavík – Sími 591 4000 – Fax 591 4040 – Netfang avis@avis.is – Heimasíða www.avis.is
Minnum á Visa afsláttinn
MIÐVIKUDAGINN 2. júní tók
forseti Íslands, Ólafur Ragnar
Grímsson þá ákvörðun að skrifa
ekki undir lög um
eignarhald á fjöl-
miðlum. Þetta eru
stór tíðindi í íslenskri
stjórnmálasögu og í
fyrsta skipti sem for-
seti Íslands neitar að
skrifa undir lög og
vísar þeim því til
þjóðaratkvæða-
greiðslu. Þetta hlýtur
því að vera stærsta
og umdeildasta mál
sem hefur farið í
gegnum þingið, eða
hvað?
Ég hef mikið velt
því fyrir mér af
hverju forsetinn
ákveður að senda
þetta ákveðna mál til
þjóðarinnar en ekki
önnur sem hann hef-
ur ákveðið að skrifa
undir. Forsetinn
sendi frá sér frétta-
tilkynningu þar sem hann útskýrði
ástæður þess að hann neitaði að
skrifa undir og verður það ekki tí-
undað hér. Það eru vissulega
ákveðin rök fyrir ákvörðun forset-
ans en ég hef þó velt því fyrir mér
hvort eitthvað annað liggi á bak
við. Bent hefur verið á tengsl for-
setans við aðila tengda Norður-
ljósum. Einnig má benda á að for-
setinn er að fara í kosningar
sjálfur og með þessu fær hann
mikla (og ókeypis) umfjöllun um
sjálfan sig.
Ég á mjög bágt með að trúa því
að þessar ástæður geti legið á baki
því að forsetinn skrifar ekki undir
þessi lög, en ég kaupi engan veginn
þau rök sem hann gefur sjálfur
miðað við fyrri ákvarðanir hans.
Það er vissulega rétt hjá forset-
anum að þessi lög eru mjög um-
deild meðal þjóðarinnar en þó ber
að hafa í huga hvert málefnið er.
Þessi lög snerta fjölmiðla landsins
sem geta haft veruleg áhrif á hvert
umræðunni er stýrt. Sýnir best
tölvupóstur sem formaður Blaða-
mannafélagsins sendi á félagsmenn
sína um að láta öllum illum látum
til að stoppa þessi lög. Það er
greinilegt að það tókst. Þetta ætti
jafnreyndur stjórnmálamaður og
Ólafur Ragnar Grímsson að vita,
en svo virðist vera að hann taki
þetta ekki inn í myndina þegar
hann tekur sína ákvörðun.
Þegar boðaður var niðurskurður
í heilbrigðiskerfinu og búist við að
2–300 manns misstu vinnu sína
spunnust þónokkrar umræður og
blaðaskrif um það. Umræðurnar
voru vissulega miklar og sitt sýnd-
ist hverjum en þó voru þær ekkert
í líkingu við þær umræður sem
spunnust um fjölmiðlamálið. Ég er
þó handviss um að ef fjölmiðlageir-
inn væri allur ríkisrekinn og til
stæði að skera niður fjárlög til
hans með þeim afleiðingum að 2–
300 fjölmiðlamenn misstu vinnu
sína hefði umræðan orðið mun
beittari en þegar skorið var niður í
heilbrigðiskerfinu. Það er því ljóst
að vald fjölmiðla er mikið og í raun
svo mikið að það er hægt að hafa
áhrif á það hvort forsetinn skrifi
undir lög eða ekki. Í raun má segja
að með því að skrifa ekki undir
þessi lög sýndi forseti Íslands
hvert vald fjölmiðla er og undir-
strikar því hversu mikilvægt er að
setja lög um fjölmiðla
á Íslandi.
Eins og fram hefur
komið þá er þetta
mjög umdeilt mál og
mjög margir sem eru á
móti þessum lögum og
styðja þessa ákvörðun
forsetans. Hins vegar
þegar spurt er af
hverju þeir eru á móti
þessum lögum þá er
yfirleitt lítið um svör
því fæstir hafa kynnt
sér málið og vita í
raun lítið um hvað
málið snýst. Það eru
því engar forsendur til
að senda þetta mál í
þjóðaratkvæðagreiðslu.
Í fyrsta lagi þá vita
fæstir um hvað málið
snýst. Við erum með
þing sem er kosið og
verðum að treysta
þeim mönnum sem þar
sitja til að taka þær ákvarðanir
sem eru bestar fyrir landsmenn til
lengri tíma litið. Í öðru lagi þá er
þetta langt frá því að vera um-
deildasta eða merkilegasta málið
sem hefur farið í gegnum þingið og
því alveg óskiljanlegt að þetta mál
verði fyrir valinu. Í öryrkjamálinu
og virkjanamálinu fyrir austan
voru miklar umræður og mjög um-
deild mál sem forsetinn sá ekki
ástæðu til að senda til þjóðarinnar,
þrátt fyrir að gjá hafi myndast
milli þingvilja og þjóðarvilja. (Ég
verð þó að viðurkenna að ég veit
ekki hvaða mælistika er notuð til
að mæla þessa gjá, eða hver mörk-
in eru). Þessi mál voru að mínu viti
mun mikilvægari en fjölmiðlamálið
og því eðlilegra að senda þau til
þjóðarinnar. Forsetinn sá hins veg-
ar ekki ástæðu til þess og sendi í
raun öryrkjum og náttúruvernd-
arsinnum langt nef með því að telja
fjölmiðlalögin mikilvægari. Í þriðja
lagi þá tel ég að ástæður þess að
senda mál fyrir þjóðina þurfi að
vera mjög mikilvæg og mætti þar
nefna sem dæmi ef taka ætti upp
dauðarefsingar, taka ætti upp kon-
ungsdæmi á Íslandi eða ef ákveðið
væri að ganga í Evrópusambandið.
Ég held að flestir séu sammála því
að fjölmiðlamálið fellur ekki undir
þennan flokk. Í fjórða lagi þá tel ég
að forseti Íslands eigi að vera sam-
einingartákn þjóðarinnar og andlit
þess út á við. Með því að skrifa
ekki undir þessi lög hefur forsetinn
brugðist hlutverki sínu sem er að
vera sameiningartákn þjóðarinnar
og þess í stað hefur hann skipt
þjóðinni upp í tvær fylkingar.
Það er ljóst að þessi ákvörðun
forsetans verður til þess að hann
kemst í sögubækurnar sem fyrsti
forseti Íslands til að beita synj-
unarvaldi sínu. Ég tel þó að þegar
fram líða stundir og staðreyndir
þessa máls liggja fyrir, verði hans
minnst sem forsetans sem breytti
forsetaembættinu í pólitískt emb-
ætti.
Pólitískt
forsetaembætti
Sigmar Scheving skrifar um
fjölmiðlalögin og synjun forseta
Sigmar Scheving
’Það eru þvíengar forsendur
til að senda
þetta mál í þjóð-
aratkvæða-
greiðslu.‘
Höfundur er viðskiptafræðingur.
TÍMAMÓT áttu sér stað þegar
forseti Íslands beitti málskotsrétti
sínum í fyrsta sinn. Þar sem eng-
inn forvera hans á stóli forseta
hefur áður skotið máli til þjóð-
arinnar eru þetta sögulegir um-
brotatímar sem munu marka spor
til næstu ára. Ákvörðun Ólafs
Ragnars Grímssonar var hárrétt
og fyrir henni eru fullkomin rök.
Eftir harkalegri og
meiri deilur en átt
hafa sér stað á síðari
tímum er sú nið-
urstaða að þjóðin hafi
síðasta orðið rökrétt í
alla staði. Enda styð-
ur fjöldi álita það að
fjölmiðlalögin vegi að
tjáningarfrelsi í land-
inu og séu sértæk lög
þess efnis að brjóta á
bak aftur tiltekið fyr-
irtæki. Af minna til-
efni hafa menn geng-
ið til þjóðaratkvæðis en til að
kjósa um tjáningarfrelsið í landinu
og valdbeitingu gegn tilteknum
einstaklingum.
Baráttan fyrir
beinu lýðræði
Fyrir okkur baráttumenn fyrir
beinu og milliliðalausu lýðræði er
þetta mikilvæg ákvörðun. Hvort
heldur er okkur Samfylkingarfólk
eða Morgunblaðið sem hefur verið
í fararbroddi í þeirri baráttu um
árabil. Til dæmis um þessa bar-
áttu má nefna að Jóhanna Sigurð-
ardóttir hefur átta sinnum flutt
tillögu á Alþingi þess efnis að
ákveðinn hluti atkvæðisbærra
manna geti krafist þjóðarat-
kvæðis.
Þá flutti Össur Skarphéðinsson-
umfangsmikla þingsályktun í til-
efni af 100 ára afmæli heima-
stjórnar þar sem er m.a. lagður til
stjórnarskrárbundinn réttur borg-
aranna til að kalla fram þjóð-
aratkvæði um ákveðin mál.
Sjálfur hef ég í félagi við
nokkra þingmenn Samfylking-
arinnar flutt tilllögu til þingsálykt-
unar um eflingu og þróun beins
lýðræðis. Þar leggjum við til að
Alþingi láti kanna möguleika við
að þróa milliliðalaust lýðræði og
kosti rafrænna aðferða við fram-
kvæmd þess. Einnig hvernig hægt
er að nota Netið til að þróa milli-
liðalaust lýðræði og hafi þar að
leiðarljósi öfluga persónuvernd við
framkvæmd kosninga og þjóð-
aratkvæðagreiðslna á Netinu.
Jafnframt verði kannað sér-
staklega hvaða áhrif
milliliðalaust lýðræði
hefði á samfélagið,
efnahagslega, fé-
lagslega og stjórn-
málalega. Sérstaklega
með tilliti til sveit-
arstjórna.
Beint lýðræði
nær upprunanum
Ef lýðræði er skil-
greint þannig að fólk-
ið skuli ráða, þá er
milliliðalaust lýðræði
mun nær upprunanum en það lýð-
ræðisfyrirkomulag sem tíðkast
hefur víðast hvar og felur í sér
kosningar til löggjafar- og eða
framkvæmdarvalds á nokkurra
ára fresti. Í öllu falli er það besta
hugsanlega leiðin til að bæta galla
fulltrúalýðræðisins verulega.
Þá hefur tæknin breytt eðli og
inntaki lýðræðisins þannig að það
kallar á róttækar breytingar á
fyrirkomulagi lýðræðisins og að-
komu fólksins að stærstu ákvörð-
unum samfélagsins. Hver ein-
staklingur hjá jafn upplýstri þjóð
og Íslendingum er þess umkominn
að veita álit sitt og umsögn. Nán-
ast hvenær sem er í krafti þekk-
ingar sinnar og hæfni. Mennta-
stigið og aðgengi að upplýsingum
gerir þetta að veruleika og á að
fleyta okkur frá fulltrúalýðræði
síðustu alda til milliliðalausrar
þátttöku borgaranna sjálfra við
stjórnun samfélagsins.
Lýðræðið á Íslandi hefur verið á
undanhaldi og bein áhrif borg-
aranna á stjórnun landsins hafa
minnkað stórum vegna fram-
kvæmdavalds sem hefur haft tögl
og hagldir á Alþingi. Ákvörðun
forseta Íslands um að þjóðin hafi
síðasta orðið um tiltekið mál í
fyrsta sinn í 60 ár er ótvíræður
sigur fyrir lýðræðið í landinu.
Enda ekki til betri leið við að
jafna djúpstæð ágreiningsmál en
að borgarar landsins kjósi um þau
beint og milliliðalaust.
Flokksræðið á Íslandi er mjög
mikið líkt og saga síðustu 60 ára
ber með sér enda þjóðin aldrei út-
kljáð mál með beinum hætti fyrr.
Það drottnar yfir raunverulegu
lýðræði og kallar á breytingar á
lýðræðisfyrirkomulaginu.
Málskotsréttur forsetans er
góður svo langt sem hann nær, en
það þarf einnig að binda rétt
borgaranna sjálfra til þjóð-
aratkvæðis í stjórnarskrána. Það
er eitt og sér mikilvægasta málið
til að efla beint lýðræði og til að
styrkja fulltrúalýðræðið að festa
ákvæði um það í stjórnarskrá að
ákveðinn hluti atkvæðisbærra
manna geti kallað fram þjóð-
aratkvæðagreiðslu. Þá ekki síður
að íbúar sveitarfélags geti gert
slíkt hið sama um málefni þess.
Þar sem milliliðalausa lýðræðið á
vel við enda þjónustan við íbúana
mikil á vegum sveitarfélaganna og
verða vonandi mun fleiri verkefni
færð til þeirra á næstu árum.
Málskotsrétturinn og
milliliðalaust lýðræði
Björgvin G. Sigurðsson skrifar
um málskotsréttinn ’Málskotsréttur forset-ans er góður svo langt
sem hann nær, en það
þarf einnig að binda rétt
borgaranna sjálfra til
þjóðaratkvæðis í stjórn-
arskrána.‘
Björgvin G. Sigurðsson
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar.