Morgunblaðið - 04.07.2004, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
F
æreyingar hafa að ýmsu leyti
tekið sér Íslendinga til fyrir-
myndar í tengslum við færeysk-
una. Gott dæmi um slíkt er að
Færeyingar leituðu álits Jóns
Sigurðssonar á því hvernig best
væri að haga samræmdri fær-
eyskri stafsetningu á sínum
tíma. Mér fannst skemmtileg tilviljun að ég
skyldi einmitt sitja í Jónshúsi þegar ég skrifaði
þennan kafla,“ segir dr. Höskuldur Þráinsson,
prófessor í íslensku við Háskóla Íslands, og
hampar nýútkominni handbók um færeysku
eftir sjálfan sig og þrjá færeyska meðhöfunda,
Hjalmar P. Petersen, Jógvan í Lon Jacobsen og
Zakaris Svabo Hansen. Handbókin er gefin út
af Føroya Fróðskaparfelaginu undir heitinu
„Faroese, An Overview and Reference Gramm-
ar“.
Höskuldur segist lengi hafa grúskað í fær-
eysku. „Málfræðingar fást mikið við að bera
saman tungumál, bæði skyld mál og óskyld.
Færeyska liggur að ýmsu leyti á milli íslensku
og hinna norrænu tungumálanna og því er for-
vitnilegt að skoða hvað er líkt og ólíkt með henni
og hinum tungumálunum,“ segir hann og bend-
ir á kenningu um áhrif beygingakerfisins á
orðaröðun innan setninga. „Algeng skoðun
meðal málfræðinga er að ríkulegar beygingar
stuðli að frjálsari orðaröð. Minni beygingar
valdi því að treysta verði á orðaröðina til að sjá
til dæmis hvað sé frumlag og andlag í setning-
unni. Áhugavert er að kanna þessar tilhneig-
ingar í færeysku vegna skyldleika hennar ann-
ars vegar við íslensku og hins vegar við önnur
norræn tungumál. Fallbeygingarnar í fær-
eysku eru svipaðar og í íslenskunni. Aftur á
móti eru sagnbeygingarnar talsvert einfaldari.“
Átta ára ferli
Vinnan við verkið hefur staðið yfir í um átta
ár. „Ég fékk styrk til að bera saman færeysku
og íslensku úr Rannsóknasjóði árið 1995. Verk-
efnið fólst reyndar aðallega í samanburði á
setningagerð tungumálanna. Eftir að ég hófst
handa við verkið komst ég fljótt að því að upp-
lýsingar um færeysku voru af skornum
skammti. Einu ítarlegu mállýsinguna var í
rauninni að finna í bókinni An Introduction to
Modern Faroese eftir Lockwood frá árinu 1955.
Engar endurbætur höfðu verið gerðar á bók-
inni þrátt fyrir að hún hafi verið endurprentuð
nokkrum sinnum. Mállýsingin er ákaflega vel
unnin þótt hún sé takmörkuð og löngu orðið
tímabært að skoða tungumálið á nýjan leik.“
Hugmyndin að heildstæðri handbók í fær-
eysku kviknaði árið eftir. „Ég komst að því að
tveir Færeyingar hefðu unnið um 70 blaðsíðna
drög að kennslubók eða handbók í færeysku
fyrir norræn sumarnámskeið í Færeyjum.
Megininntakið fólst í lýsingu á hljóð- og beyg-
ingarkerfi tungumálsins. Auk þess var tæpt á
málsögu og mállýskum færeyskunnar,“ segir
Höskuldur og segir ekkert hafa verið fjallað um
setningafræði í drögunum. „Ég stakk því upp á
því við höfundana Hjalmar P. Petersen og
Jógvan í Lon Jacobsen að við myndum einfald-
lega leggja saman í ítarlega handbók um fær-
eysku. Tvímenningarnir tóku erindi mínu vel og
seinna bættist þriðji Færeyingurinn, Zakaris
Svabo Hansen, í hópinn.“
Tútnaði út
„Við reiknuðum aldrei með að vera svona
lengi að skrifa bókina,“ viðurkennir Höskuldur.
„Ferlið tók einfaldlega þennan tíma. Stærstur
hluti bókarinnar var tilbúinn árið 1998. Nokkrir
fræðimenn tóku að sér að fara yfir textann
sama ár. Við fórum í framhaldi af því yfir at-
hugasemdir frá þeim og prófuðum bókina á
nemendum á færeyskunámskeiðum bæði hér
heima, í Þýskalandi, Svíþjóð og Færeyjum.
Smám saman hefur bókin verið að tútna út. Þú
sérð hvað hún er þykk – yfir 500 blaðsíður,“ seg-
ir Höskuldur og lyftir bókinni upp af borðinu á
skrifstofu sinni í Árnagarði. „Á seinni hluta ferl-
isins hafa bæst við ítarlegir kaflar um setninga-
fræði, málsögu og stafsetningu svo eitthvað sé
nefnt.“
Ein af ástæðunum fyrir því hvað gerð verks-
ins tók langan tíma var að því er ætlað að nýtast
nokkrum lesendahópum. „Bókinni er ekki að-
eins ætlað að þjóna færeyskum og erlendum
nemendum og kennurum í færeysku. Henni er
ætlað að vera allsherjar uppflettirit fyrir mál-
vísindamenn og aðra áhugasama máláhuga-
menn um heim allan. Sumt þarf ekki að segja
einum hópnum þótt sömu upplýsingar séu bráð-
nauðsynlegar öðrum, til dæmis þurfa færeysku-
mælandi lesendur ekki á því að halda að geta
flett upp á beygingu fyrstupersónufornafnsins
„ég“ þótt slíkar upplýsingar geti verið bráð-
nauðsynlegar erlendum málvísindamönnum í
samanburði þeirra á ólíkum tungumálum. Við
ákváðum þó að safna öllum upplýsingunum
saman í eina bók frekar en að gefa kannski út
þrjár bækur fyrir jafn marga lesendahópa.“
Höskuldur segist vona að bókin geti orðið
undirstaða frekari rannsókna á hljóðkerfi og
setningafræði færeyskunnar. „Hvað nemend-
urna varðar er bókinni ekki ætlað að vera
kennslubók heldur uppflettirit. Hins vegar væri
vel hægt að skrifa kennslubók upp úr bókinni
þótt slíkt verk sé ekki á dagskrá hjá mér. Full
þörf er á slíkri kennslubók. Eina nýlega
kennslubókin í færeysku fyrir útlendinga er eft-
ir Jeffrei Henriksen og var gefin út fyrir
dönskumælandi nemendur og til nota í nokkurs
konar bréfaskóla árið 1983. Ekki er heldur
hægt að kvarta yfir áhugaleysi og má til marks
um aukinn áhuga á færeysku nefna að haldið
verður alþjóðlegt námskeið í færeysku í fyrsta
skipti í Færeyjum í sumar. Norræn sumarnám-
skeið hafa verið haldin í færeysku annað hvert
ár undanfarin ár.“
Færeyska ekki nógu heilög
– En er ekki í rauninni kraftaverk að jafn fá-
menn þjóð og Færeyingar skuli hafa getað
varðveitt móðurmál sitt jafn vel og raun ber
vitni fram á okkar daga?
„Jú, eiginlega,“ segir Höskuldur. „Til sam-
anburðar er áhugavert að rifja upp að þegar Ís-
lendingar eru spurðir að því hvað valdi því að ís-
lenskan hafi varðveist svona vel benda þeir
venjulega á staðreyndir eins og að íslenskt rit-
mál eigi sér óralanga sögu, íslensk Biblía hafi
verið gefin út á 16. öld, embættismenn og kenn-
arar hafi að jafnaði talað íslensku og svo fram-
vegis. Ekkert af þessum rökum á við í Fær-
eyjum, til dæmis var fyrsta bókin á færeysku
gefin út árið 1822. Biblían var fyrst gefin út á
færeysku árið 1961. Prestar, embættismenn og
kennarar töluðu dönsku fram á 20. öld,“ segir
hann og tekur fram að færeyskan hafi nær ein-
göngu varðveist í munnlegri geymd. „Almenn-
ingur varðveitti móðurmálið í danskvæðum og
öðrum munnlegum frásögnum í gegnum ald-
irnar og svo auðvitað í daglegu lífi því að danska
var aldrei notuð í hversdagslegum samskiptum
Færeyinga sjálfra.“
Fyrsta tilraunin til að þýða Biblíuna yfir á
færeysku var gerð í byrjun 19. aldar. „Flestir
prestar í Færeyjum voru danskir í upphafi 19.
aldarinnar. Eini færeyski presturinn á eyjunum
árið 1815 hét Schrøter. Hann kvartaði yfir því í
bréfi til Danska Biblíufélagsins að stundum
væri erfitt að hlýða fermingarbörnum yfir kver-
ið því að þau skildu yfirleitt ekki dönskuna á því.
Hann hefði því til viðbótar oftsinnis rekið sig á
að eldra fólk skildi ekki dönsku og vildi frekar
láta fara með eitthvað fallegt á færeysku en ein-
hverja ritningargrein á dönsku yfir sjúkrabeði
sínum. Schrøter óskaði eftir því að fá að þýða
Biblíuna yfir á færeysku og stakk í framhaldi af
því upp á því að hann byrjaði á Nýja testament-
inu. Endirinn varð sá að ákveðið var að hann
byrjaði á því að þýða Mattheusar-guðspjallið.
Hann lét það ekki aftra sér frá því að þýða guð-
spjallið að ekki var til færeyskt ritmál og var
guðspjallið gefið út af Danska Biblíufélaginu ár-
ið 1823. Alls voru gefin út 1.200 eintök og þeim
dreift inn á hvert einasta heimili í Færeyjum.“
Framtakið vakti óneitanlega mikla athygli á
eyjunum. „Prestarnir ráku sig þó fljótt á ýmsar
hindranir við notkun bókarinnar. Einn þeirra
skrifaði útgefandanum bréf og þakkaði honum
fyrir framtakið. Megininntakið var þó að lýsa
því hvers konar erfiðleikum hann hefði mætt í
tilraun sinni til að færa færeyskt guðsorð inn í
kirkjuna. Hann sagðist hafa fengið Færeying til
að lesa kafla úr guðspjallinu í guðsþjónustunni.
Sá hefði átt í stökustu erfiðleikum með að lesa
textann fyrir utan að kirkjugestir hefðu lýst því
yfir að þeim fyndist færeyska ekki nógu heilagt
tungumál til að heyrast í kirkjunni. Þeir hefðu
vanist því að nota dönsku í messum og vildu
halda því áfram. Þess vegna má segja að þessi
fyrsta tilraun til að færa færeysku inn í fær-
eyskar kirkjur hafi mistekist.
Schrøter lét þó ekki af þýðingarstarfi sínu og
kom þýðing hans á Færeyingasögu út árið 1832.
Öfugt við Mattheusarguðspjallið varð þýðingin
mjög vinsæl meðal eyjaskeggja.“
Jákvæðir gagnvart nýyrðasmíð
Færeyingar hófust handa við að þróa sam-
ræmda færeyska stafsetningu laust fyrir miðja
19. öld. „Einn vandinn fólst í því að vegna mál-
lýskumunar á eyjunum var ekki hægt að laga
stafsetninguna að framburði allra Færeyinga,“
segir Höskuldur og tekur fram að auk þess hafi
verið mikill vilji fyrir því að þeir sem þekktu
fornnorrænu og íslensku gætu lesið færeysku.
„Þeir sem stóðu að þessu, svo sem Færeying-
urinn Hammershaimb og danski norrænufræð-
ingurinn C.C. Rafn, ráðfærðu sig við ýmsa
fræðimenn um málið, meðal annars Jón Sig-
urðsson, og á heildina litið má segja að niður-
staðan hafi orðið talsvert íhaldssöm. Í því felst
meðal annars að tekið er tillit til uppruna ein-
stakra orða og ekki bara samtímamálsins. Upp-
runinn er þó oft býsna fjarlægur framburði
orða, til dæmis er gerður greinarmunur á a og
æ í færeyskri stafsetningu vegna uppruna orða
þótt hljóðin sem þessir bókstafir táknuðu í
fornu máli hafi fallið saman í eitt hljóð í fram-
burði með sama hætti og i og y eru orðin að einu
hljóði í íslenskum framburði og færeyskum.
Þessi ákvörðun varð til þess að tiltölulega lítill
munur er á íslenskri og færeyskri stafsetningu
miðað við framburð. Íslendingar eiga auðveld-
ara með að lesa færeysk blöð en að skilja talaða
færeysku.“
Færeyingar tóku Íslendinga ekki aðeins sér
til fyrirmyndar í stafsetningu. „Færeyingar
hafa fylgt svipaðri málstefnu og Íslendingar í
gegnum tíðina, það er að reyna að vernda
tungumálið fyrir áhrifum frá öðrum tungumál-
um. Lengi vel var danska helsta ógnin við fær-
eyskuna og mörg dönsk tökuorð eru í málinu.
Núorðið hafa Færeyingar vaxandi áhyggjur af
enskum áhrifum. Eins og Íslendingar hafa
Færeyingar verið ákaflega duglegir við nýyrða-
smíð á síðari árum,“ segir Höskuldur og nefnir
dæmi að danska orðið tunnel hafi verið leyst af
hólmi með nýyrðinu „berghol“ yfir jarðgöng –
nýyrðið „flöga“ hafi verið búið til yfir geisladisk
og „telda“ yfir tölvu. „Eins og gengur hefur fólk
verið mishrifið af þessum nýyrðum. Þess vegna
kom mörgum á óvart hversu Færeyingar voru
almennt jákvæðir gagnvart nýyrðasmíð í ný-
legri norrænni könnun á viðhorfum almennings
til nýyrða. Þó verður að viðurkennast að nið-
urstöðurnar eru ekki alveg jafn afgerandi þegar
spurt er um einstök orð.“
Setningagerð að breytast
Höskuldur játar því að greina megi breyt-
ingar í setningagerð færeysku á síðari árum.
„Færeysk setningagerð hefur verið að breytast
og þá kannski í átt frá íslensku til annarra nor-
rænna tungumála. Að sumu leyti má því segja
að ýmis atriði í máli eldra fólks séu lík íslensku
en atriði í máli yngra fólksins hafi tilhneigingu
til að líkjast meir dönsku, sænsku og norsku.
Færeyingar nota eignarfall miklu minna en Ís-
lendingar til dæmis. Þeir segja ekki „bíll Gunn-
hildar“ heldur „bilurin hjá Gunnhildi“. Þetta
gera allir. Hins vegar hefur unga fólkið tilhneig-
ingu til að útvíkka notkun forsetningarinnar hjá
í svona samböndum, til dæmis með því að nota
þessa forsetningu þegar rætt er um eigin lík-
amshluta. Þá segir það kannski „hondin hjá
mær“. Eldra fólkið myndi frekar segja „hond
mín“ eða „hondin á mær“ nema það væri þá að
tala um hönd sem væri stödd hjá því af tilvilj-
un,“ segir Höskuldur glettinn á bragði.
Hann bætir því við að önnur eignarfallsleið í
færeysku sé að bæta -sa aftan við sum nöfn eða
nafnliði, til dæmis hafi titill barnabókar Guð-
rúnar Helgadóttur „Í afahúsi“ verið þýddur „Í
abbasa húsi“ á færeysku.
Höskuldur segir að lítið hafi verið unnið að
svokölluðum félagslegum málvísindum í Fær-
eyjum. „Þó hefur Kirsten Didriksen, sem er
færeysk og starfar í Gautaborg en var einu
sinni danskur lektor á Íslandi, aðeins verið að
skoða tungumálið út frá kynjasjónarmiðum. Að
öðru leyti hefur lítið verið unnið að slíkum rann-
sóknum í Færeyjum en Færeyingar eru þó
núna þátttakendur í þessari stóru norrænu
rannsókn um afstöðu til tökuorða, nýyrða og
fleira sem ég nefndi áðan og þar er Jógvan í Lon
Jacobsen aðalmaðurinn. Hingað til hafa þeir
sem hafa skoðað tilbrigði í færeysku máli frekar
verið að skoða landfræðilegan mállýskumun.
Enn er töluverður mállýskumunur á eyjunum,
til dæmis á milli Straumeyjar og eyjanna þar
fyrir norðan annars vegar og svo syðri eyjanna,
það er Sandeyjar og Suðureyjar hins vegar.
Fyrri hópurinn hneigist til dæmis til nokkurs
konar harðmælis en sá síðari er linmæltari.“
Enginn verkefnaskortur
Höskuldur situr ekki auðum höndum þótt
vinnunni við handbókina sé lokið. „Á meðan ég
vann að handbókinni þurfti ég að láta ýmis önn-
ur verkefni bíða. Eitt af því er handbók í ís-
lenskri setningafræði. Bókin er ein þriggja fyr-
irhugaðra handbóka um íslenska málfræði.
Hinar bækurnar eru um hljóðfræði og hljóð-
kerfisfræði í umsjón Kristjáns Árnasonar og
um beyginga- og orðmyndunarfræði í umsjón
Guðrúnar Kvaran,“ segir Höskuldur. „Ég get
ekki kvartað yfir verkefnaskorti – síður en svo.“
Íslendingar fyrirmynd Færeyinga
Morgunblaðið/Ásdís
Að sögn Höskuldar leituðu Færeyingar m.a. ráða hjá Jóni Sigurðssyni um hvernig best væri að haga
samræmdri færeyskri stafsetningu.
Íslendingar og Færeyingar eru ekki aðeins frændur og nágrann-
ar. Tungumál þjóðanna eru náskyld eins og sést best á stafsetn-
ingunni og fram kom í spjalli Önnu G. Ólafsdóttur við dr. Hösk-
uld Þráinsson, aðalhöfund nýútkominnar ríflega 500 bls.
handbókar um færeysku.
’Hann [presturinn] sagðist hafa fengið Færeying tilað lesa kafla úr guðspjallinu í guðsþjónustunni. Sá
hefði átt í stökustu erfiðleikum með að lesa textann
fyrir utan að kirkjugestir hefðu lýst því yfir að þeim
fyndist færeyska ekki nógu heilagt tungumál til að
heyrast í kirkjunni.‘
ago@mbl.is