Morgunblaðið - 04.07.2004, Síða 22

UMRÆÐAN
22 SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
ÉG ER jafnaðarmaður og hef sem
slíkur miklar áhyggjur af þeirri
dásamlegu hugsjón. Augljósasta
ástæðan er uppgangur frjálshyggj-
unnar hér á landi og annars staðar í
hinum vestræna heimi.
Ég geri mér grein fyrir
því að ríkisstjórnirnar
sem drífa þessa þróun
áfram eru kosnar í lýð-
ræðislegum kosn-
ingum, sem þýðir að
meirihlutinn vill þessa
þróun. Hér á landi er
krafa um samdrátt í op-
inberum rekstri og
skattalækkanir, sem á
endanum mun þýða
samdrátt í velferð-
arkerfinu. Ein-
staklingshyggjan virð-
ist hafa skotið tryggum rótum hér á
landi. Áhyggjur mínar rista hins veg-
ar enn dýpra og varða jarðveginn
sem jafnaðarstefnan er sprottin úr.
Hugmyndafræðilegur grundvöllur
stjórnmálalegrar umræðu undanfar-
inna alda hefur fyrst og fremst verið
heimspekilegur. Frá tímum upplýs-
ingarinnar hefur þessi umræða einn-
ig að einhverju leyti litast af því sem
gerðist í raunvísindunum á hverjum
tíma. Skýrasta dæmið um þetta er
hvernig jafnt hægri- og vinstrimenn
notuðu þróunarhugmyndir Darwins
til þess að réttlæta hugmyndir sínar.
Á ofanverðri 19. öld gátu hægriöflin
einnig nýtt sér mannkynbóta-
hugsjónina, sem fékk byr undir báða
vængi árið 1900 er lögmál Mendels
voru enduruppgötvuð. Hugmynda-
fræði mannkynbótasinna var í stuttu
máli á þá leið að allt
mannlegt atferli væri
arfgengt og myndaði
þessi hugmynd grunn-
inn að mannkynbóta-
lögum í Evrópu og Am-
eríku á fyrri hluta 20.
aldar. Þetta hafði mikil
áhrif á opinbera stefnu-
mótun í félags- og heil-
brigðismálum, eins og
mannkynbótalögin
(1938) hér á landi sýndu
vel.
Í kjölfar grófrar mis-
notkunar þýskra nas-
ista á erfðahyggjunni var mann-
kynbótastefnan gerð útlæg í
Vestur-Evrópu og Ameríku. Við tók
algjör andstæða erfðahyggjunnar,
svo kölluð atlætishyggja, er fól í sér
að allt mannlegt atferli væri mótað af
umhverfinu sem einstaklingurinn er
sprottinn úr. Til marks um hve mik-
ilvægt þótti að breiða út atlæt-
ishyggjuna má nefna að UNESCO
studdi yfirlýsingar frægra raun- og
félagsvísindamanna í þá veruna. At-
lætishyggjan hafði hins vegar skotið
föstum rótum í Rússlandi í kjölfar
byltingarinnar 1917. Marx og Engels
voru báðir á því að mannlegt eðli væri
ekki til og að mótun einstaklingsins
færi algjörlega fram í samfélaginu,
sem fól í sér að flutningur líf-
fræðilegra hugmynda yfir í fé-
lagsvísindin er merkingarlaus, eins
og Lenin benti á. Þetta er í grófum
dráttum sú hugmyndafræði sem mót-
að hefur rannsóknir í félags- og hug-
vísindum og opinbera stefnumótun á
Vesturlöndum frá stríðslokum. Hún á
sér styrkar rætur í hugsjónum marx-
ismans og liggur til grundvallar vel-
ferðarhugsjóninni.
Árið 1975 hélt erfðahyggjan hins
vegar aftur innreið sína inn í háskóla-
samfélagið með tilkomu félagslíffræði
E.O. Wilsons, sem olli gríðarlegum
deilum milli fylgismanna erfða- og at-
lætishyggju. Frægustu gagnrýn-
endur Wilsons voru marxistarnir S.J.
Gould, S. Rose, R. Lewontin og fleiri,
sem voru „sammála um gildi þess að
búa til samfélag, sósíalískt samfélag,
þar sem meira jafnrétti ríkir. Að
þeirra mati stóð félagslíffræðin í vegi
fyrir þessari hugsjón. Þetta pólitíska
eðli deilunnar skyggði hins vegar á
mun djúpstæðari deilu um góða rann-
sóknarhætti í raunvísindum. Á þetta
bendir félagsfræðingurinn U. Seg-
erstråle í nýrri bók um félagslíf-
fræðideiluna, enda töldu Lewontin og
félagar erfðahyggju Wilsons „slæm
vísindi“.
Þrátt fyrir kröftuga mótspyrnu
hafa hugmyndir Wilsons seytlað inn í
vísindasamfélagið. Skilgetin afkvæmi
hans, þróunarsálfræði og atferl-
iserfðafræði, eru í dag sammála um
að „allt mannlegt atferli sé arfgengt“
og að „áhrif þess að alast upp í sömu
fjölskyldunni séu minni en áhrif gen-
anna“, sem aftur leiðir til þess „að
samtíma rannsóknir í félagvísindum
séu ótúlkanlegar ef þær innlima ekki
áhrif erfðafræðilegs breytileika inn í
útskýringalíkönin“. Ef þessar nið-
urstöður, sem koma úr tveimur ný-
legum yfirlitsgreinum, eru réttar er
þáttur umhverfisins í að móta atferli
okkar miklu minni en stjórnmála-,
vísinda- og fræðimenn töldu sjálfum
sér og okkur hinum trú um á síðari
hluta tuttugustu aldar. Af þessu leiðir
að stefnumótun í mennta- og fé-
lagsmálum hefur að einhverju leyti
byggst á röngum forsendum, sem og
hugmyndafræðilegur grundvöllur
jafnaðarstefnunnar, ef þetta reynist
rétt. Ég segi „ef“ því enn eru þessar
niðurstöður mjög umdeildar og póli-
tískt viðkvæmar.
Undanfarnar vikur hef ég lesið
mikinn fjölda vísindagreina um
tengsl erfða og atferlis og ber þar allt
að sama brunni; genin stjórna miklu
um það hvernig gáfum okkar, per-
sónuleika, hegðun og fleiru er háttað.
Sem atlætissinna og jafnaðarmanni
varð ég fyrir miklu áfalli við þennan
lestur og hvet ég því alla þá sem annt
er um þessar hugsjónir að opna aug-
un því við gætum þurft að endur-
skoða kjarnann í hugsjón okkar, eins
og heimspekingurinn Peter Singer
gerði nýlega tilraun til í umdeildri
bók. Ég er ekki að segja að til þessa
muni koma, en í ljósi genavæðing-
arinnar sem nú gegnsýrir vestræn
samfélög er rétt að vera vel á verði.
Er jafnaðarstefnan líffræði-
lega ómöguleg?
Steindór J. Erlingsson skrifar
um jafnaðarmennsku ’Þrátt fyrir kröftugamótspyrnu hafa hug-
myndir Wilsons seytlað
inn í vísindasamfélagið.‘
Steindór J. Erlingsson
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
NÚ LIGGUR fyrir skýrslan
Stefna og starfsáherslur þjóðkirkj-
unnar 2004–2010 sem er afrakstur
stefnumótunarvinnu innan þjóðkirkj-
unnar sem fram fór á síðasta ári.
Stefnumótun sem þessi
er ný af nálinni í starfi
kirkjunnar og komu að
henni hundruð manna,
bæði prestar, starfsfólk
kirkjunnar og leik-
menn. Hún ætti því að
endurspegla bæði óskir
og almennan vilja
þeirra sem vinna innan
kirkjunnar og með
henni starfa.
Ég fagna þessari
mikilvægu stefnumótun
og þakka fyrir hana en
um leið langar mig að
benda í einlægni á atriði sem mér
finnst mjög mikilvæg og ég hefði vilj-
að sjá þar.
Kirkjuna skortir spádómsgáfu
Í stefnumótuninni er ekkert fjallað
um hvers konar samfélag það er sem
kirkjan mun starfa í á næstu sjö árum
og þá við hvers konar aðstæður borg-
arar þess búa. Þar er ekkert fjallað
um mögulega framtíð, hvorki heims-
ins, þar sem stríð og hryðjuverk ógna
lífi margra og ofbeldi og misrétti fer
vaxandi, né hins íslenska samfélags
þar sem m.a. fjölmenning mun óhjá-
kvæmilega verða ríkjandi á komandi
árum. Skýrslan er fremur tæknilegs
eðlis, ef það má orða það svo, og ekki
alltaf hugað að því umhverfi og sam-
félagi sem kirkjan starfar í eða mun
starfa í.
Svo ég taki dæmi um þetta get ég
nefnt markmið þar sem segir að þjóð-
kirkjan vilji ,,stuðla að varðveislu ís-
lensks menningar- og trúararfs í
samvinnu við stofnanir og aðra er
sinna þeim málum“ sem að sjálfsögðu
er gott og gilt. Hins vegar hefði mér
fundist eðlilegt, með hliðsjón af þróun
fjölmenningar hér á landi, að í skýrsl-
unni væri einnig að finna markmið
eins og: ,,Kirkjan vill styrkja við fjöl-
menningu í íslensku samfélagi og
stuðla þar að góðu sambýli ólíkra
trúarbragða.“
Almennt þykir mér sem kirkjuna
skorti spádómsgáfu í stefnumót-
uninni, í þeirri merkingu að segja fyr-
ir um hvernig ætla má að íslenskt
samfélag þróist á þessu árabili. Það
er mikilvægt hlutverk kirkjunnar og
raunar sérhvers krist-
ins manns að sjá fyrir
þann vilja Guðs sem
ekki kann að hafa ræst
og óska eftir því að sá
vilji verði. Það er spá-
dómsgáfa í stuttu máli
og er raunar einn af
grunnþáttum trúar
okkar, samanber orðin í
bæninni Faðir vor:
,,Verði þinni vilji svo á
jörðu sem á himni.“
Kristin þjóð og þjóð-
kirkjan
En hvers vegna skyldi vera skortur á
slíkri spádómsgáfu við stefnumót-
unina og jafnvel í þjóðkirkjunni
sjálfri? Ástæðan liggur ef til vill í því
að lengi vel játaði nánast öll íslenska
þjóðin kristna trú og að samfélagið
hefur þróast, með hin kristnu gildi að
leiðarljósi, í þá átt að almennt er við-
urkennd ákveðin verkaskipting á
milli burðarása samfélagsins. Þannig
hefur þótt við hæfi að einskorða
stjórnmál við Alþingi, láta sérstakar
stofnanir sjá um framkvæmd velferð-
armála og kirkjuna um trúarlegar at-
hafnir. Nú veit ég ekki hvort þessi
rök séu gild en ég tel að þetta gæti
verið ein ástæða þess að kirkjan hef-
ur að mestu leyti kosið að standa utan
við stjórn- og samfélagsmál og taka
þar afstöðu.
Það er hins vegar mín skoðun að
trú okkar varði öll svið samfélags og
mannlífs og hún hefur jafnframt áhrif
á viðhorf okkar til heimsins. Kirkjan
ætti því að virkja spádómsgáfu sína,
skoða samfélagið og reyna að sjá fyr-
ir nánustu framtíð og þá móta hana,
t.d. með því að taka afstöðu til hennar
eins og hægt er.
Þess eru mörg dæmi í sögunni um
að kirkjur hafi tekið afstöðu, mót-
mælt og barist gegn samfélagsþróun
sem ekki var í samræmi við hin
kristnu gildu. Þannig hafnaði þýska
játningakirkjan nasismanum og
svertingjakirkjurnar í Bandaríkj-
unum kynþáttamisrétti og Galíleu-
kirkjan helgaði sig lýðræðisbaráttu í
Suður-Kóreu. Þessar kirkjur sýndu
heiminum hvaða þýðingu og áhrif
kristin trú getur haft. Dæmin eiga
samt ekki að sýna „starfsemi kirkj-
unnar á samfélagssviði“, heldur trú
kristinna manna á sjálfa sig og spá-
dómsgáfu kirkna þeirra. Slík spá-
dómsgáfa, sem lyftir sér yfir ein-
staklingshyggjuna og kemur okkur í
samband við raunveruleikann eins og
hann birtist í mismunandi sam-
félögum, skiptir máli. Hér á ég ekki
við að ætíð skuli blanda saman trú og
samfélagsmálum sem hljóta samt
stundum óhjákvæmilega að skarast.
Það sem ég á við er að í trú okkar á
Jesú Krist kristallast ákveðið viðhorf
til náungans, hvar sem er í heiminum
og að tilvera okkar verður ekki að-
skilin frá tilveru náungans.
Sögur í Biblíunni Miskunnsama
samverjinn eða Matarborðið Jesú við
,,syndara“, fjalla þannig ekki um
,,kærleiksþjónustu kirkjunnar“ eða
,,velferðarþjónustu“ hennar. Þær
kenna okkur um trúna sjálfa, það er
að leita eftir vilja Guðs og óska eftir
að taka þátt í birtingu hans.
Þær spurningar sem við í kirkjunni
ættum að spyrja okkur sjálf, í fram-
haldi af þessari hugleiðingu, eru:
Hvernig við lítum á eigin trú okkar,
hvaða væntingar við höfum til kirkj-
unnar og hvernig við viljum iðka trú
okkar innan sem utan kirkjunnar?
Lokaorð
Kirkjan og sérhver kristinn maður
stendur sífellt frammi fyrir já-i eða
nei-i Guðs til heimsins okkar. Spá-
dómsgáfan felst í því að hlusta á þessi
já og nei. Ef við erum búin að týna
gáfunni verðum við að finna hana aft-
ur.
Stefna þjóðkirkjunnar og
spádómsgáfan
Toshiki Toma skrifar um mál-
efni innflytjenda ’Spádómsgáfan felst íþví að hlusta á þessi já
og nei.‘
Toshiki Toma
Höfundur er prestur innflytjenda.
FÆKKUN kvenna á Alþingi Ís-
lendinga í kosningunum fyrir ári úr
20 í 19 var áfall fyrir
jafnréttisbaráttuna
hér á landi. Það liggur
ljóst fyrir að stjórn-
málaflokkarnir sjálfir
bera þyngsta ábyrgð á
þessari þróun, t.a.m.
skipti Sjálfstæð-
isflokkur út þremur
reyndum þingkonum
fyrir þrjá unga frjáls-
hyggjumenn með upp-
stillingum fyrir próf-
kjör og það var
ótrúlegt að engin kona
skyldi leiða framboðs-
lista í þessum stærsta
stjórnmálaflokki
landsins. Breytingar á
ríkisstjórninni á þessu
ári bæta þó hlutfall
kvenna í hópi ráðherra
Sjálfstæðisflokksins,
en leiðtogar flokksins
hefðu engu að síður
getað gert enn betur
enda úr fjölda hæfra
kvenna að velja í flokknum svo sem
annars staðar.
Eftir síðustu þingkosningar þótti
þó ýmsum vera til bóta að meðal-
aldur þingmanna hefði lækkað veru-
lega. Af átján þingmönnum sem sett-
ust á Alþingi í fyrsta sinn voru
fjórtán fæddir eftir 1960 en þar af að-
eins tvær konur. Það voru því fyrst
og fremst ungir karlar sem lækkuðu
meðalaldurinn. Af umræðum að
dæma, bæði eftir kosningar sl. vor og
nú í kjölfar ummæla dóms-
málaráðherra um jafnréttislögin,
virðist sem aldur megi vega þungt,
en ekki kynferði. Erum við virkilega
sammála um það, að reynsla og sjón-
armiðs ungs fólks skipti meira í ís-
lenskri stjórnsýslu en reynsla og
sjónarmið kvenna?
Konur verði metnar
að verðleikum
Það er brýnt að veita stjórnarflokk-
unum ákveðið aðhald, nú þegar
breytingar eru fyrirsjáanlegar varð-
andi skipan í ráðherraembætti nýrr-
ar ríkisstjórnar. Hver verður hlutur
kvenna í þeirri ríkisstjórn? Nú er
tækifæri til að horfa til reynslu
þeirra kvenna sem koma til greina í
ráðherraembætti og meta hana að
verðleikum.
Það liggur fyrir hjá Sjálfstæð-
isflokki að Þorgerður Katrín Gunn-
arsdóttir verður áfram mennta-
málaráðherra, Sigríður Anna
Þórðardóttir verður umhverf-
isráðherra og Sólveig Pétursdóttir
verður forseti Alþingis.
Framsóknarflokkurinn hefur hins
vegar ekki upplýst um fyrirhugaða
skipan í ráðherrastóla. Talið er lík-
legt að Valgerður haldi embætti iðn-
aðar- og viðskiptaráðherra. Það ligg-
ur fyrir að flokkurinn missir
umhverfisráðherraembættið og þá er
látið sem það sé alveg
sjálfsagt að Siv víki úr
ríkisstjórn. En er það
svo? Er ekki eðlilegt að
einhver karlráðherra
flokksins víki? Þeir hafa
hvorki meiri þing-
reynslu né fleiri atkvæði
á bakvið þingsæti sitt
með þeim hætti að ráð-
herradómur þeirra sé
sjálfgefnari en
kvennanna í þingliði
Framsóknarflokksins.
Bent er á að Siv og Jón-
ína Bjartmarz leiddu
báðar lista í sínum kjör-
dæmum, í tveimur af
stærstu kjördæmum
landsins. Skiptir það
ekki máli núna í stjórn-
málum eins og það hef-
ur gert þegar karlar
hafa átt sjálfsagðan rétt
til ráðherrasætis?
Á ekki að meta þessar
reyndu alþingiskonur
að verðleikum? Það er næsta víst að
ef að valið stæði á milli reynslumeiri
karls og reynsluminni konu þá þætti
sjálfsagt að hún viki fyrir þeim eldri
og reyndari, hvað þá ef tekið væri til-
lit til stöðu á framboðslista.
Konur standi vörð
um hlut kvenna
Þáttur kvenna í stjórnmálum er
ennþá óeðlilega rýr og endurspeglar
ekki samfélagið. Konur eldast greini-
lega verr í pólitík en karlar ef þær
komast að á annað borð. Það er oft
vitnað til þess að eldri stjórn-
málamenn hafi öðlast „dýrmæta
reynslu“. Konur virðast hins vegar
vera reynslulausar fram á graf-
arbakkann og þær virðast aldrei vera
á réttum aldri, eru ýmist of ungar
eða of gamlar. Við konur og aðrir
jafnréttissinnar þurfum að hvetja og
styrkja þær konur sem eru að berj-
ast við karla um pólitískar valdastöð-
ur, hvar í flokki sem þær standa, og
láta í okkur heyra þegar ekki er talið
nauðsynlegt að gæta kynjasjón-
armiða eins og annarra við skipun
ríkisstjórnar.
Og það eina sem við þurfum að
spyrja að núna, er hverjar fá ráð-
herrastóla? En ekki hvort gert sé ráð
fyrir þingkonum Framsóknarflokks-
ins við skipan ríkisstjórnar með sama
hætti og þingkörlum, því að svarið
við þeirri spurningu getur ekki verið
annað en já.
Hverjar fá ráð-
herrastóla?
Þorbjörg Inga Jónsdóttir
fjallar um skipan í
ráðherraembætti
Þorbjörg Inga
Jónsdóttir
’Þáttur kvennaí stjórnmálum
er ennþá óeðli-
lega rýr og end-
urspeglar ekki
samfélagið.‘
Höfundur er hæstaréttarlögmaður
í Reykjavík og formaður
Kvenréttindafélags Íslands.