Morgunblaðið - 04.07.2004, Blaðsíða 40

MENNING
40 SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Sumarkvöld við orgelið
í Hallgrímskirkju
4. júlí kl. 20.00:
Thierry Mechler
frá Frakklandi leikur verk
eftir Liszt, Bach
og Reubke auk spuna.
ÓSÓTTAR PANTANIR SELDAR DAGLEGA
MIÐASALAN er opin á fame.is,
á þjónustuborði Smáralindar
og í síma 528 8008.
sun. 4. júlí kl. 17.00 upps.
lau. 10. júlí kl. 19.30 upps.
fös. 16. júlí kl. 19.30
Yfir 8000 miðar seldir
lau. 10. júlí kl. 17.00 upps.
fim. 15. júlí kl. 19.30
fim. 22. júlí kl. 19.30
1. Fo rsýn . M i ð 07 .07 20 :00 UPPSELT
2 . Fo rsýn . F im 08.07 20 :00 UPPSELT
F rumsýn. Fös 09.07 20 :00 UPPSELT
2 . sýn . Lau 10 .07 20 :00 UPPSELT
3 . sýn . F im . 15 .07 20 :00 ÖRFÁ SÆTI
4. sýn . Fös . 16 .07 20 :00 LAUS SÆTI
5. sýn . Lau . 17 .07 20 :00
Í frétt blaðsins á fimmtudag,af umdeildri uppfærslu á óp-eru Mozarts, Brottnáminu úr
kvennabúrinu í Komische Oper í
Berlín, mátti lesa, að enn í dag
getur ópera, og það meira að
segja sígild gamanópera, valdið
usla og látum, við það eitt að
vera færð í nýjan búning og með
því að taka á
málefnum líð-
andi stundar.
Leikstjóri sýn-
ingarinnar,
Calixto Bieito,
kaus að fara þá leið að sviðsetja
óperuna í samtímanum, en ekki á
fyrri hluta 18. aldar, eins og sag-
an gerir ráð fyrir. Í stað Tyrkja
sem ræna vestur-evrópskum hefð-
arstúlkum á hafi úti og koma fyr-
ir í kvennabúrum sínum, eru
komnir úkraínskir mafíósar, og
stúlkurnar austur-evrópskar al-
þýðustúlkur, þvingaðar til þjón-
ustu í hóruhúsum mafíósanna. Í
stað þess glens og gamans sem
Mozart gerir út á í verki sínu eru
kynlíf, kynferðisofbeldi og dráp
rauði þráðurinn í uppfærslu
Bieitos.
Finnur Bjarnason tenórsöngv-
ari, sem syngur eitt aðalhlutverk-
anna í sýningunni, sagði að leik-
stjórinn hefði kosið að draga
sérstaklega fram þann flöt á
verkinu sjálfu sem snýst um of-
beldi og kúgun á konum sem birt-
ist í nútíma þrælahaldi, og mikið
hefur verið fjallað um í vestræn-
um fjölmiðlum á síðustu miss-
erum. Þar er ungum stúlkum, oft-
ar en ekki af austur-evrópskum
uppruna, lofað góðri vinnu og
farsæld á Vesturlöndum, en lof-
orðið er fals, og þær hnepptar í
kynlífsánauð í vestur-evrópskum
vændishúsum. Sagan er sem sagt
færð til nútímans, með beinum
skírskotunum í hræðilegan veru-
leika sem viðgengst jafnvel í okk-
ar nánasta umhverfi.
Hefðir gagnvart nýjum leiðum í
óperuuppfærslum eru endalaus
uppspretta deilna í tónlistarheim-
inum. Þeim íhaldssömustu finnst
að ópera eigi að vera sett upp í
sama anda og gert var á tímum
höfundanna sjálfra, og að ekki
eigi að hvika frá þeirri reglu.
Allt annað sé svik við verkið
sjálft og ætlun þeirra sem það
smíðuðu. Á hinn bóginn hefur
óperan sem listgrein sætt harðri
gagnrýni fyrir að vera dautt list-
form, sem taki ekki á neinu sem
máli skiptir, vegna tregðunnar á
eðlilegri endurnýjun. Þeir sem
harðast hafa gagnrýnt óperuna
hafa kallað hana safnlist, og sagt
að það að fara í óperuhús að sjá
óperu sé eins og að fara í safn og
horfa á steindauð listaverk löngu
genginna listamanna. Það er líka
staðreynd að margir fara aldrei
að sjá óperur vegna þess að sög-
urnar eru hallærislegar, verkin
höfða einfaldlega ekki til þeirra,
þótt þeim gæti eflaust hugnast að
hlusta á tónlistina eina og sér á
fóninum heima hjá sér.
  
Vissulega er tregða í endurnýj-un óperulistarinnar viðvar-
andi vandamál. Tónskáld semja
þó enn óperur, byggðar á efnivið
sem ætti að höfða til samtímans,
en vandinn liggur í því að óp-
eruhúsin eru mörg hver illfáan-
leg til að setja upp ný verk af
ótta við að óperugestir láti ekki
sjá sig. Þar ráða markaðs-
lögmálin, og á meðan leikhúsið
veit, að Brúðkaup Fígarós, svo
dæmi sé tekið, getur malað gull
er ekki hætt á að sýna verk eftir
tónskáld, sem kannski aðeins
örfáir óperugesta hafa heyrt
minnst á.
Endurnýjunin í óperuheiminum
hefur því einna helst verið fólgin
í því að gera óperuleikhúsið að
leikstjóraleikhúsi, fá þekkta leik-
stjóra til að setja upp gömul
verk, í þeirri von að þeim auðnist
að blása nýju lífi í Brúðkaupið,
Travíötu, Hollendinginn og þau
meistaraverk sem óperugestir
virðast þó enn vilja sjá og heyra,
aftur og aftur.
Það er ekki komin öld síðan
fyrst var almennt farið að ráða
leikstjóra til að setja upp óp-
erusýningar. Allt fram á tutt-
ugustu öld var áherslan á söng-
inn og tónlistina, og söngstjörnur
á borð við Caruso, Melba, Sjaljap-
in og Galli-Curci voru dáðar og
hljómsveitarstjórar á borð við
Toscanini og Fürtwängler voru
nánast í guðatölu. Frægar upp-
færslur voru; og eru enn, kennd-
ar við nöfn söngvara og hljóm-
sveitarstjóra. Eflaust hefur
hljómsveitarstjórinn Herbert von
Karajan verið síðasti móhíkaninn
með þennan status innan óp-
eruheimsins.
Þótt leikstjóramiðað leikhús sé
vinsælt í dag er enn ekki talað
um hvaða leikstjórar settu upp
eftirminnilegar sýningar þessara
listamanna; – það skiptir heldur
ekki máli, því eflaust hafa það í
mörgum tilfellum langt fram eftir
síðustu öld verið sviðsstjórar sem
leiðbeindu söngvurum um það
hvort þeir ættu að taka skrefin
tvö til hægri eða vinstri.
Í dag eru óperuuppfærslur hins
vegar oftar en ekki kenndar við
leikstjórana. Zeffirelli-Travíatan
er til dæmis fræg, og rataði á
endanum í kvikmyndabúning;
Miller-Míkadóinn var tímamóta-
uppfærsla, og uppfærslur Peters
Sellars, á Cosi fan tutte og Brúð-
kaupi Fígarós, eru umtalaðar
sem „hans“ verk.
  
Óperuleikstjórum er reyndarærinn vandi á höndum í
þeirri gagnrýni sem hrinið hefur
á óperuhúsunum fyrir íhaldssamt
verkefnaval. Meðan óperuhúsin
skirrast við að sýna nýjar óperur
sem ættu að eiga greiða leið að
óperugestum samtímans er þeirra
hlutverk oftar en ekki að blása
lífi í aldagömul verk, og gera þau
spennandi í augum fólks, sem
myndi aldrei láta bjóða sér að
ganga í korseletti og krínólíni,
þekkir ekki hárkollupúður, og
þarf ekki að takast á um lóð-
arsláttinn við nágranna sína með
einvígi.
Leið þeirra margra hefur ein-
mitt verið sú, vegna þess hve
samtíminn virðist tregur til að
meðtaka óperur samtímans, að
færa gömlu verkin inn í raun-
veruleika dagsins í dag. Í tilfelli
sýningarinnar í Komische Oper í
Berlín virðist það hafa tekist, og
markmið leikstjórans skýr og
ljós. Hann sér einfaldlega í verki
Mozarts ákveðna samsvörun við
stórfellt vandamál í samtímanum,
og verkið liggur vel við þeirri
áherslubreytingu sem hann kýs
að gera. Og það er hans listræna
frelsi.
Vandamálið hefur þó oft verið
það, að leikstjórar hafa ekki
skýra sýn á það hvernig gamalt
verk getur þjónað sínu hlutverki
í samtímanum, eða þeir einfald-
lega finna enga samsvörun í því
við nútímaaðstæður. Tilraunir Ís-
lensku óperunnar til þess að færa
gamlar óperur inn í nútímann
hafa verið nokkrar, en misjafnar
að gæðum. Fyrir fimm árum setti
David Freeman Leðurblökuna
eftir Strauss upp í Íslensku óp-
erunni, og færði sviðið frá Vín
undir lok 19. aldar, til Rima-
hverfis í Reykjavík um aldamótin
2000. Með þessari breytingu var
enginn augljós tilgangur. Sagan
var sú sama, framhjáhaldið það
sama, drykkjan sú sama, feluleik-
irnir voru þeir sömu og fólkið
var það sama, þótt þeir væru
starfsmenn Bílastæðasjóðs
Reykjavíkur í stað þess að vera
opinberir starfsmenn Vín-
arborgar. Umgjörðinni var
breytt, án þess að sögunni sjálfri
væri fundinn trúverðugur staður
í samtímanum. Við fyrstu sýn
hefur mörgum eflaust fundist
óhugsandi að Brottnámið úr
kvennabúrinu gæti haft skír-
skotun til samtímans, svo úrelt
sem viðfangsefnið kann að virð-
ast, og það sama má segja um
Leðurblökuna, og gjálífi miðevr-
ópskra broddborgara á 19. öld.
En vera má að vel hefði verið
hægt að gera Leðurblöku Free-
mans mun meira sannfærandi, ef
meiri alúð hefði verið lögð í hug-
myndafræði uppfærslunnar. Það
var beinlínis hallærislegt að
heyra vínarvalsana leikna í rave-
partíi í flugskýli á Reykjavík-
urflugvelli og sjá þotuliðið í
Rimahverfinu skiptast á sendi-
bréfum á tölvupóstsöld. Það er
nefnilega ekki nóg að færa verk
inn í nútímann, ef sú tilfærsla
þjónar engu markmiði eða list-
rænni sýn.
  
Frásögn Finns og DaníelsBjarnasona af uppfærslunni
á Brottnáminu úr kvennabúrinu
er lýsandi fyrir þær aðstæður
sem óperuheimurinn er í. Fólk er
með eða á móti, og virðist taka
hjartanlega og einarða afstöðu.
Varla þarf að óttast að púrist-
arnir fái ekki eftirleiðis sem
hingað til að sjá óperusýningar í
sinni „upprunalegu“ mynd. Þeir
mega þó aldrei gleyma því að
margar þær óperur sem þeir
krefjast að séu sýndar á þann
hátt ollu sams konar fjaðrafoki
og úlfaþyt þegar þær voru frum-
sýndar og bæði margar nýjar óp-
erur og módernískar uppfærslur
eldri ópera gera í dag. Verdi var
umdeildur og umtalaður á sinni
tíð, og tilraunir voru gerðar til
að ritskoða verk hans af pólitísk-
um ástæðum. Honum var mun
meira í mun að ögra en að skapa
átakslausar stillimyndir með fal-
legri tónlist. Og Mozart vildi líka
ögra, og gerði það meðal annars
bæði í Brúðkaupi Fígarós og Don
Giovanni. Ein umtalaðasta óp-
eruuppfærsla síðustu ára er ein-
mitt uppfærsla á Don Giovanni í
höndum leikstjórans Deborah
Warner frá Glyndebourne-
hátíðinni. Þar voru gleðigosinn
Giovanni og þjónn hans Leporello
samkynhneigðir elskendur, og
kvennabrölt hans ekkert annað
en yfirvarp til að fela hans raun-
verulegu fýsnir og kenndir, sem
ekki þoldu dagsljósið. Warner
tókst að skapa uppfærslu sem
miklum meirihluta óperugesta og
gagnrýnenda þótti aðdáunarverð
og sérlega áhugaverð, og umfram
allt annað höfða til raunveruleika
sem nútímafólk þekkir af eigin
raun úr samtíma sínum.
Það er auðvitað hægt að segja
sögu á margan máta, og í tilfelli
óperunnar markar tónlistin auð-
vitað þær vörður sem leikstjóri
getur fylgt gegnum söguna. Hún
er sá þráður og það leiðarljós
sem ber söguna uppi. En eins og
góður sögumaður hefur lag á því
að segja sögu aldrei eins í tvö
skipti – þarf óperuleikstjórinn að
geta kryddað og krítað eins og
aðstæður hvers samtíma krefjast,
ef gömlu verkin eiga á annað
borð að eiga eitthvert erindi við
líðandi stund.
Ópera í átökum við samtímann
Ljósmynd: Monika Rittershaus
Frá umdeildri uppfærslu Komische Oper á Brottnáminu úr kvennabúrinu.
’Það var beinlínis hallærislegt að heyra
vínarvalsana leikna í
rave-partíi í flugskýli
á Reykjavíkurflugvelli
og sjá þotuliðið í
Rimahverfinu skiptast
á sendibréfum á
tölvupóstsöld.‘
AF LISTUM
Bergþóra
Jónsdóttir
begga@mbl.is