Morgunblaðið - 04.07.2004, Blaðsíða 19

MENNING
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ 2004 19
A
ð safna myndverkum
af ástríðu til að
auðga næsta um-
hverfi sitt og vera
virkur í sínum tíma
var einn mikilvæg-
asti þáttur vest-
rænnar borgaramenningar alla síð-
ustu öld. Átti stóran þátt í varðveislu
og uppgangi myndlistar og skilaði
með tíð og tíma ómældum fjársjóðum
til listasafna ásamt því að vera upp-
örvun og bakland fyrir framsækna
listamenn. Iðulega lá eigin dómgreind
að baki áráttunnar en í sumum til-
vikum, einkum þegar auðugir sem
auka vildu menningarlegt ris þjóða
sinna áttu í hlut, voru víðsýnir ráð-
gjafar og hugsjónamenn með í ráðum.
Lengi má velta fyrir sér hvar amer-
ísk hámenning væri stödd án hinna
metnaðargjörnu stórsafnara og ríku
velunnara, raunar þjóðfélagið sjálft í
heild sinni. Nefni hér aðeins Peggy
Guggenheim, sem safnaði ekki ein-
ungis myndverkum heldur var bjarg-
vættur og hjálparhella margra sem
flýðu Evrópu fyrir seinni heimsstyrj-
öldina, einkum frá Frakklandi og
Þýskalandi. Þó svo þeir flestir væru
vel þekktar
stærðir í
heimalönd-
um sínum
voru þeir
sumir hverj-
ir nær
óþekktir vestanhafs og áttu í fyrstu
erfitt uppdráttar, fara af því margar
sögur. Flestir sneru aftur til síns
heima á árunum eftir stríð, sumir
ílentust, en áttu það sameiginlegt að
hafa ómæld áhrif á uppgang fram-
sækinna viðhorfa, þökkuðu þannig
myndarlega fyrir sig.
Iðnbyltingin á nítjándu öld gerði
margan almennan borgarann ríkan
og slíkir vildu ekki vera síðri aðlinum
um híbýlakost og hafa greiðan að-
gang að listaverkum og öðru fágæti.
Að búa vel og hafa listaverk í kringum
sig voru nú ekki lengur forréttindi að-
alsins, metnaður til að gera hér vel
færðist svo að stórum hluta smám
saman yfir til borgarastéttarinnar og
ekki einungis þeirra auðugustu. Ligg-
ur í eðli flestra að vilja hafa snyrtilegt
í kringum sig, hefur fylgt manninum
frá fyrstu tíð og er einnig vel sýnilegt
í dýraríkinu. Hér liggur tröppugang-
urinn upp en einnig niður, sagan segir
okkur að vanræksla þessara grunn-
þátta hafi hvarvetna boðið úrkynjun
heim í fyllingu tímans.
Þannig um eðlisbundna athöfnað ræða, þótt döngun hennarværi lengi vel í höndum eð-illa, kirkjunnar og seinna að
stórum hluta hinna efnameiri borg-
ara. Skiljanlega ekki á færi allra að
nálgast verðmæta hluti, hvorki mik-
ilsháttar listaverk né annað fágæti.
En eitt er að safna af ástríðu og fórna
til þess miklu, annað að nálgast listina
af öðrum og hagsmunatengdari hvöt-
um, jafnvel gera hana að dægur-
gamni. Gildir einu hvort að baki sé
auðgunarlöngun, trúarbrögð eða
stjórnmál, því ef eitthvað undir sól-
inni á sig sjálft er það lífs- og sköp-
unarhvötin.
Enginn sem sækir listasöfn heim,
jafnt þjóðlistasöfn sem hinar aðskilj-
anlegustu útgáfur einkasafna, kemst
hjá því að verða var við þetta, jafn-
framt rekst maður stundum á háþró-
að samsafn myndverka í heimahús-
um, sem eigendurnir hafa sankað að
sér fyrir innri þörf. Hvergi líður
manni betur en í slíkum húsum þar
sem þroskuð og eðlisbundin hámenn-
ing ræður ríkjum, er jafn sjálfsögð og
vatnið úr krananum.
Er ég var á ferð með Tryggva
Ólafssyni málara í New York 1987
vorum við svo lánsamir að eiga kvöld-
stund á einu slíku heimili í Greenwich
Village. Húsráðendur málararnir
Leland Bell og Louise Matthíasdótt-
ir, á veggjunum meðal annars mynd-
verk eftir Fernand Leger, Jean Héli-
on og Andre Derain, hjónin á árum
áður góðkunningjar þeirra og fleiri
franskra listamanna í París. Þetta
kom okkur alls ófróðum um þessa hlið
þeirra hjóna mjög á óvart, mun hafa
verið fjarri þeim að flíka því, hafa talið
það sjálfsagt mál og óþarfi að hafa orð
þar um.
Næst skeði í Washington fyrir
skömmu, að Helgi Ágústsson sendi-
herra segir okkur ferðalöngunum
einn morguninn að við yrðum að vera
komnir heim á góðum tíma síðdegis,
þá skyldi farið í heimsókn til Evelyn
Stefánsson Nef. Hann hafði áður sagt
okkur af einstæðu safni hennar á
listaverkum og menningarlegu heim-
ili í Georgetown. Hverfið alveg sér á
báti og hafði tekið á sig form áður en
Washington varð til, hin vinalegu hús
minna sum ekki svo lítið á þau í
Greenwich Village. Uppgangur járn-
brautakerfisins um miðja nítjándu
öld, sem náði ekki þangað og gerir
raunar ekki enn, einangraði hverfið
og gróf undan fjárhag þess, en upp úr
1950 varð hér mikil breyting með að-
komu ungs fólks, notalegum veitinga-
stöðum og verslunum.
Í þetta gróna og vinalega hverfi
flutti meðal annars Jacqueline Kenn-
edy eftir harmleikinn mikla, og á
horni 28. og N-strætis býr Evelyn
Stefánsson Nef, ekkja þeirra Vil-
hjálms Stefánssonar landkönnuðar
og Johns Ulrichs Nef, háskólapró-
fessors í Chicago. Evelyn hafði
kynnst hinum síðarnefnda í kvöld-
verðarboði í New York 1964, orðið
honum samferða í flugvél til Wash-
ington daginn eftir og trúlofast hon-
um fjórum dögum seinna. Sami hrað-
inn var á giftingunni, á
brúðkaupsdaginn hafði hann meira að
segja breytt erfðaskránni og ánafnað
henni allar eigur sínar eftir sinn dag.
Eigurnar reyndust ekki svo litlar en
sjálf mun hún hafa staðið í þeirri trú
að hún væri að bindast manni á al-
mennum prófessorslaunum.
John Ulrich Nef var yfir deild til
eflingar mannlegum skilningi, stóð
jafnframt fyrir hópi um samfélags-
lega íhugun. Hann deildi einarðlega
þeim skoðunum hins umdeilda skóla-
stjóra Roberts Hutchins, að háskólar
hefðu sérhæft sig um of, einangruðu
sjóndeildarhring nemenda í stað þess
að efla yfirsýn og vekja með þeim for-
vitni um lífið og umheiminn. Sam-
kennarar hans voru meðal annars rit-
höfundurinn Saul Bellow,
heimspekingurinn Hannah Arendt,
fornmenntafræðingurinn David
Green, hagfræðingurinn Fritz von
Hayek, listrýnirinn Harold Rosen-
berg og skáldið T.S. Eliot. Um að
ræða fyrstu þverfaglegu deild sinnar
tegundar í Bandaríkjunum, og lifir
hún góðu lífi enn í dag. Nef var list-
rænt sinnaður, hafði á unga aldri farið
fimm sumur í röð með föður sínum til
Evrópu eftir móðurmissi, skoðað söfn
og sótt tónleika. Faðirinn, sem stofn-
aði efnafræðideild Chicago-háskóla
og var víðkunnur fyrir að uppgötva
nýja gildiseiningu í kolefnisatómi, gaf
lítið fyrir myndlist yngri en frá
sautjándu öld. Sonurinn aftur á móti
hafði mestan áhuga á nýrri tíma við-
horfum og með honum þróaðist söfn-
unarástríða sem vatt upp á sig. Nef
kenndi einnig við háskóla í Frakk-
landi, talaði reiprennandi frönsku, var
víðförull og átti alls staðar vini sem
sumir hverjir voru fyrrverandi nem-
endur hans.
Evelyn Stefánson hafði gengið ílistaskóla og haft mikið yndiaf að skoða myndlistarsöfn,en um tveggja áratuga skeið
gat hún lítið sinnt því hugðarefni sínu.
En eftir að hún giftist hinum fjöl-
menntaða háskólaprófessor, sem var
að auk margfróður á listasöguna og
átti umtalsvert safn listaverka, tók
hún upp þráðinn á ný, gerðist jafn-
framt virkur þátttakandi í þessu sér-
staka áhugamáli eiginmannsins.
Strax í brúðkaupsferðinni til Evrópu
fékk hún nasasjón af því hverjum hún
hafði bundist, í London kynnti spús-
inn hana fyrir vini sínum skáldinu
T.S. Eliot og í París fyrrum Frakk-
landsforseta Felix Faure og loks mál-
aranum Marc Chagall.
Þetta er í og með bakgrunnur hinn-
ar öldnu konu sem ornar sér við
minningarnar í húsi sem segja má að
sé veggfóðrað verkum margra nafn-
toguðustu myndlistarmanna tuttug-
ustu aldar; Signac, Derain, Chagall,
Dufy, Pascin, Rouault, Grosz, Pic-
asso, Alex Katz, Maillol o.fl. Sem
dæmi um framsýni prófessorsins þá
mun hann einhvern tímann hafa látið
ameríska málarann Alex Katz (f.
1927) mála mynd af sinni glæsilegu
konu, en sá hefur lengstum verið um-
deildur. En á allra síðustu árum hefur
Katz fest sig mjög í sessi og manna-
myndir hans svo til á hverri einustu
stórsýningu núlista í heiminum ásamt
mikilsháttar kaupstefnum.
Hæst ber að sjálfsögðu hinamiklu mósaíkmynd MarcsChagalls, Í garðinum, semhann útfærði sérstaklega
fyrir þau hjónin, hugmyndin lista-
mannsins sálfs, sagði eitt sinn að þau
yrðu að hafa „salle Chagall“ í nýja
húsinu. Þegar málarinn, sem var mik-
ill vinur Johns Ulrichs Nef, rak augun
í tvær myndir eftir sig á heimili hans á
fimmta áratugnum, málaðar í Vitebsk
1915 og 1917, sló hann því fram í
gamni og alvöru að sá hefði uppgötv-
að sig. Chagall bjó um þær mundir í
New York, en Nef hafði boðið honum
til Chicago til að taka þátt í málþingi í
háskólanum undir heitinu Hugariðja.
Á brúðkaupsdegi þeirra Evelyn sendi
Chagall þeim gullfallega litkrítar-
mynd af konu sem réttir fram blóm-
vönd.
Ómældur sómi að hafa fengið tæki-
færi til að nálgast þessa konu sem
komin er á tíunda áratuginn og hefur
búið í þessu fallega húsi í tæp fjörutíu
ár, minnast við löngu liðna tíma há-
menningar í hugvísindum, myndlist
og listiðnaði.
Evelyn er enn vel ern þótt aldurinn
sé auðvitað farinn að segja til sín, vildi
síður að ég hefði sérstakt viðtal við
sig, sagði að allt stæði í sjálfsævisögu
sinni, gaf mér síðan ensku útgáfuna
og áritaði hana, heimildirnar þannig
að meginhluta sóttar þangað. Leyfði
mér þó að spyrja hvort hún gæti
hugsað sér að sýna safn sitt á Íslandi,
bætti við að þetta væri einungis hug-
detta mín orðin til á staðnum. Hún
kvað það naumast gerlegt, yrði alltof
kostnaðarsamt fyrir utan allt um-
stangið. Þetta skildi ég vel og eftir á
að hyggja væri það ekki uppörvandi
tilhugsun að vita af gömlu konunni í
tómu húsinu, svipt öllu því sem gefur
lífi hennar dags daglega, ljóma og lit.
Hér minna atriði að myndverkin
eru tugmiljóna virði í dollurum talið,
nánd þeirra henni öllu verðmætari,
ásamt minningunni um veröld sem
var.
Trúði okkur gestum sínum fyrir, að
hún hefði ánafnað Þjóðlistasafninu
mósaíkmynd Chagalls, Í garðinum,
brosti svo kankvíslega og bætti við:
Þeir þáðu gjöfina!
Einstæð lifun
Við mósaíkmynd Chagalls. Tryggvi Ólafsson, Evelyn Stef-
ánsson Nef, Gerður Sigurðardóttir og Helgi Ágústsson.
Ameríski listamaðurinn Alex Katz: Evelyn (Baird) Stef-
ánsson Nef á miðjum aldri, olía á léreft.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
www.sveit.is s: 570 2790
10. - 17. október
K Y N N T U Þ É R S É R F E R Ð I R F E R Ð A Þ J Ó N U S T U B Æ N D A
Svartiskógur og Alsace
Mósel og Rín 14. - 21. október
79.600 kr. á mann í tvíbýli
kr. 74.600 á mann í tvíbýli
K
Ö
-H
Ö
N
N
U
N
/P
M
C
Innifalið: Flug og skattar, morgun- og kvöldverðir alla daga,
allur akstur erlendis og íslensk fararstjórn.
bændaferðir
íhaust
Skógarhlíð 18, sími 595 1000. www.heimsferdir.is
Munið Mastercard
ferðaávísunina
Verona
15. júlí
frá kr. 19.990
Heimsferðir bjóða nú síðustu sætin til þessarar heillandi borgar á
hreint ótrúlegum kjörum. Þú bókar tvö sæti, en greiðir bara fyrir
eitt, og kemst til einnar fegurstu
borgar Ítalíu á hlægilegu verði.
Að auki getur þú valið um úrval
hótela í hjarta Verona og
bílaleigubíla frá Hertz á
einstaklega hagstæðu verði.
Verð kr. 19.990
M.v. 2 fyrir 1.
Fargjald kr. 32.400/2 = 16.100.
Skattar kr. 3.890.
Samtals kr. 19.990. pr. mann. Netverð
Úrval hótela í boði.