Morgunblaðið - 12.12.2004, Síða 20

20 SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Fundurinn hófst með því, að dregið var niður í
ljósum. Dauf skíma var í herberginu, og þegar
augu manna höfðu vanist henni, mátti greina
allt, sem gerðist. Í byrjun sungu gestir ang-
urvært sálmalag. Síðan fór miðillinn að taka
andköf og komast í leiðslu.
Hún hafði orð á því, að krafturinn væri að
þessu sinni nokkuð sundur-laus. En í þessu
ástandi hálfsvefnsins rétti miðillinn fram aðra
hönd og sagði um leið mjög lágt: „Halldór?“
Miðillinn fékk ekkert svar. Þá heyrðist aftur og
hærra í henni: „Halldór Kiljan?“
Skáldið svaraði: „Já.“
Lára sagði: „Þér eruð gæddir lækninga-
krafti, og þér eigið að nota hann og lækna með-
bræður yðar með handaálagningum.“
Það heyrðist dræmt í Kiljan: „Ha, ha.“ Síðan
sagði hann, svo að vel mátti heyra: „Ég held ég
láti nú þær kúnstir eftir vini mínum Jóni
lækni.“
Miðillinn sagði: „Nei, Halldór. Þér skuluð
ganga um meðal mannanna og lækna með-
bræður yðar. Jón Norland getur skrifað.“
Kiljan brást ókvæða við þessum orðum og
sagði hátt: „Ég vil brjóta fundinn upp. Hér verð
ég ekki lengur.“ Hann reis á fætur. Engar for-
tölur dugðu. Hann gekk út. Þeim, sem eftir
sátu, fannst eins og krafturinn í Láru miðli
hefði minnkað við útgöngu Kiljans.
Kiljan skilur við Ingibjörgu
Heimsstyrjöldin síðari skall á í september-
byrjun 1939 og voru fyrstu ár stríðsins, frá 1939
til 1943, Kiljan um margt erfið.
Þau Halldór Kiljan Laxness og Ingibjörg
Einarsdóttir höfðu búið í frjálslegu hjónabandi
frá vorinu 1930. En það hlaut að hafa sín áhrif á
Ingibjörgu, hversu lítt Kiljan sinnti heimili
sínu. Allan fjórða áratug dvaldist hann lang-
dvölum erlendis ár hvert, stundum án hennar,
og þegar hann var á Íslandi, var hann iðulega
einn úti á landi. Þann stutta tíma, sem hann var
í Reykjavík hverju sinni, var hann ófá kvöld hjá
Erlendi í Unuhúsi eða öðrum vinum sínum.
Hann sýndi börnum sínum, Maríu og Einari,
vingjarnlegt tómlæti.
Þegar komið var fram á árið 1939, hafði losn-
að um hjónaband Kiljans. Ingibjörg hafði fellt
hug til annars manns, sem fyrr segir, Bjarna
Bjarnasonar læknis, sem kvæntur var Regínu
Þórðardóttur leikkonu og var áhugamaður um
leiklist og söng. Kiljan hafði á hinn bóginn
kynnst Auði Sveinsdóttur vel á Laugarvatni
síðsumars. […] Að vísu var samband Ingibjarg-
ar við Bjarna lækni að þessu sinni stutt, því að
hann hélt í framhaldsnám til Kaupmannahafn-
ar í desember 1939 og kom síðan heim með
Petsamo-ferðinni í miðjum október 1940. En
skilnaður þeirra Ingibjargar og Kiljans var
óumflýjanlegur.
Kiljan hafði elskað Ingibjörgu og átti erfitt
með að fyrirgefa henni. Hann var hins vegar
kaldhæðinn um kvennamál sín eins og annað.
Skömmu eftir skilnaðinn á hann að hafa setið
að spjalli við Magnús Ásgeirsson, skáld og
ljóðaþýðanda. Talið barst að kvennamálum.
„Er ekki veika kynið sterkara, vegna þess
hve sterka kynið er veikt fyrir veika kyninu?“
spurði Magnús.
„Nei, það er ekki vandinn. Hann er að við
gerum allt of miklar kröfur til kvenna,“ svaraði
Kiljan. „Við viljum að þær séu fínar frúr þegar
vinir okkar koma í heimsókn, eldabuskur í eld-
húsinu og skækjur í rúminu. En konurnar snúa
þessu öllu við. Þær eru eldabuskur í rúminu,
fínar frúr í eldhúsinu og skækjur þegar vinir
okkar koma í heimsókn!“
Vorið 1940 leið að því, að Kiljan flyttist af
Laufásvegi 25. Góðkunningi hans, Þórður Sig-
tryggsson, sat með honum og Þórbergi Þórð-
arsyni að kvöldi mánudagsins 1. apríl 1940 hjá
Erlendi í Unuhúsi. Þórður tók upp þykkjuna
fyrir Kiljan. Hann sagði síðar:
Menn mega ekki halda, að ég sé að gera lítið
úr Ingu. Kvensa, sem tekur læknisbyttu fram yf-
ir stórskáld, á skilið að verða ódauðleg í bók-
menntasögunni. Þegar ég á sínum tíma spurði
Erlend Guðmundsson um bókmenntalega menn-
ingu þessarar tvífættu kvenkynsveru, sagði
hann mér, að hún hefði lesið eina eða tvær bækur
eftir Hamsun. En Erlendur var svo kurteis mað-
ur, að hann gat jafnvel látið sem hann væri hrif-
inn af sveitapíum, sem söfnuðu postulínshund-
um.
Þetta er napurlegur og eflaust óréttmætur
dómur um unga og lífsglaða konu, sem hafði
sýnt Kiljan ást og umhyggju og fórnað miklu
fyrir hann, þótt leiðir skildu.
Erlendur selur Unuhús sumarið 1941
Skilnaðurinn við Ingibjörgu var ekki eina
mótlætið sem Kiljan mætti á þessum tíma, því
ekki blés byrlega í fjármálunum.
Fyrstu ár stríðsins var fjárhagur Kiljans
mjög þröngur. Hann naut ekki lengur skálda-
styrks, sem áður hafði numið meðalárslaunum,
Heimsljós hafði ekki selst eins vel og fyrri rit
hans, og eftir skilnaðinn við Ingibjörgu hafði
hann orðið að flytjast úr ókeypis húsnæði hjá
tengdaföður sínum og leigja sér íbúð. Vegna
stríðsins varð einnig miklu erfiðara að færa
tekjur frá útlöndum inn í landið.
Kiljan tók þessi misseri að sér þýðingar af
illri nauðsyn fremur en áhuga. Tekjuhrap
skáldsins sést best á útsvari hans, sem var í þá
tíð greitt af tekjum næsta árs á undan. Árið
1939 höfðu Laxness-hjónin greitt 770 krónur í
útsvar og 1940 460 krónur, en Kiljan greiddi
einn 50 krónur í útsvar 1941 og 100 krónur
1942.
Miðvikudagskvöldið 26. mars 1941 skrapp
Kiljan í kvöldkaffi til Kristins E. Andréssonar
og Þóru. Hann færði þeim ískyggilegar fréttir.
Bæjarsjóður ætlaði að krefjast þess, að hann
yrði gerður gjaldþrota vegna vangoldinna op-
inberra gjalda. Hann hefði neitað að greiða öll
slík gjöld, frá því að skáldastyrkur til hans hafði
verið lækkaður og hann afsalað sér honum
1940. Vinir Kiljans höfðu þungar áhyggjur af
fjárhag hans. Benedikt Stefánsson heimsótti
þau Kristin og Þóru eitt kvöldið í mars til að
ræða við þau um söfnun handa Kiljan. En þeg-
ar neyðin er stærst, er hjálpin næst.
Sumarið 1941 auglýsti Erlendur Guðmunds-
son Unuhús til sölu. Hann þurfti að bjarga „vin
sínum undan óþægilegu gjaldþroti“, eins og
Kiljan orðaði það síðar. Sá vinur gat varla verið
annar en Halldór Kiljan Laxness, þótt hljótt
færi. Ragnar í Smára keypti húsið af Erlendi á
45 þúsund krónur, sem var óvenju hátt verð, en
leyfði honum að búa þar áfram.
Eftir ritdeilur Kiljans og
Benjamíns Eiríkssonar
Ritdeilur settu þá ekki síður svip sinn á
þennan tíma, m.a. við Benjamín Eiríksson um
bókina Out of the Night eftir Richard Krebs
sem fékk heitið Úr álögum í hérlendri þýðingu.
Benjamín Eiríksson virðist hafa haft rétt
fyrir sér um það, að Kiljan hefði ekki lesið sjálfa
bókina, aðeins heyrt um hana, hugsanlega eftir
fréttirnar af henni í Alþýðublaðinu og Morgun-
blaðinu. Til dæmis nefndi Kiljan norskan
kommúnista og lækni, sem Krebs sagði frá,
Finn Halvorsen og óskapaðist yfir, að hann
væri hvergi að finna í norsku læknatali, en í bók
Krebs hét hann Arne Halvorsen. Hann var
kunnur norskur læknir og kommúnisti.
Talsvert var að vísu um ýkjur í bók Krebs,
eins og þegar var bent á í blöðum vestan hafs,
og hann fegraði tvímælalaust eigin hlut. En rit-
ið veitir samt greinargott yfirlit yfir vinnu-
brögð erindreka Kominterns í Norðurálfunni á
fjórða áratug.
Þær upplýsingar Krebs, sem vöktu mesta at-
hygli á Íslandi, að kommúnistar á skipum Eim-
skipafélagsins flyttu leyniskjöl á milli Íslands
og Norðurálfunnar, voru réttar. Sá, sem sá að-
allega um sendingarnar, var Jón Aðalsteinn
Sveinsson vélstjóri, sannfærður kommúnisti og
frændi Kristins E. Andréssonar. „Hann var
einstaklega fórnfús félagi, sem aldrei brást
trúnaði flokksforystunnar,“ sagði einn sam-
herji hans. Kiljan var raunar kunnugur þessum
sendiboða Kominterns. Til dæmis sátu þeir
Kiljan og Þórbergur að spjalli með Jóni Að-
alsteini heima hjá Kristni E. Andréssyni föstu-
dagskvöldið 29. maí 1943.
Með tékkneska sendiherranum
Nemecek í sumarferð 1947
Þau Kiljan og Auður heimsóttu Tékkóslóv-
akíu um miðjan júlí 1946 og fengu höfðinglegar
móttökur og ári síðar kom sendiherra Tékka í
Danmörku hingað til lands og ferðaðist um með
skáldinu.
Þegar þeir óku eftir Langadal á leiðinni suð-
ur, fór Kiljan með margar vísur um dalinn.
„Þegar vinur minn fór með íslensk ljóð eða þeg-
ar hann réðst á fordóma, hjátrú, mistök og hina
hlálegu skipan mála í mannlífinu, urðu augu
hans fjarræn,“ sagði Nemecek. „Þá horfði hann
að vísu á veginn fyrir framan okkur, en fylgdist
ekki vel með honum. Við fórum þess vegna
stundum of hratt yfir lækina, svo að vatnið
spýttist upp fyrir aftan okkur.“
Þeir áðu hjá prestshjónunum á Æsustöðum,
séra Gunnari Árnasyni og Sigríði Stefánsdótt-
ur. Gunnar var skólabróðir Kiljans og bróðir
Dýrleifar Árnadóttur. Hann var áhugamaður
um sögu og bókmenntir. Sigríður kona hans
var ekki síður vel gefin, fámál, en ákveðin í
skoðunum. Hún var systir séra Eiríks Stefáns-
sonar. Kiljan talaði íslensku við þau Gunnar og
Sigríði, en Nemecek reyndi að fylgjast með.
Hann skildi orð og orð á stangli og gerði sér
grein fyrir, að þau væru að tala um eilífðarmál-
in. Prestsfrúin var í fyrstu fámál, en gerðist
smám saman skrafhreifnari, og roði færðist í
kinnar hennar. Kiljan sagði Nemecek síðar,
hvað þau hefðu verið að tala um.
Sigríður húsfreyja kvaðst hafa komist að
þeirri niðurstöðu, að mennirnir hefðu enga sál.
Það væri ekki til neitt guðlegt í mönnunum, að-
eins aðlögun þeirra að því skipulagi, sem þeir
ælust upp við. „Trúið þér því, að til sé einhver
sál?“ spurði hún skáldið.
Kiljan glotti, talaði hægt með hendur í vösum
og horfði upp í loftið. Hann sagðist trúa því, að
hestar hefðu sál. Þeir kynnu að elska af öllu
hjarta. Þessi fjórfætti Íslendingur erjaði jörð-
ina án herra síns. Kiljan kvaðst ekki þekkja
mannfólkið eins vel og hestana.
Prestsfrúin hló þá biturlega við. „Er til gott
og illt? Hvað er gott og illt?“ spurði Sigríður.
„Ég veit það ekki,“ svaraði Kiljan, „en í vit-
und okkar búa lög sem hafa líka verið skráð allt
frá því Grágás var fest í letur á miðöldum. Ég
veit ekki hvað er gott og hvað ilt. En ég segi að
gott kaffi sé frá guði og vont kaffi frá djöflinum.
Sumir gera þetta fræga en jafnframt ódýra
góðgæti óhandbært, þeir henda í fólk illu möl-
uðum og brenndum kaffibaunum. Annars veit
ég ekki hvað er ilt.“ Kiljan brosti, benti á prest-
inn og sagði: „Á hinn bóginn höfum við hér guð-
fræðing!“
Presturinn talaði hægt og hikandi, benti á
konu sína og sagði, að henni væri ekkert gefið
um mannkynið, hún væri „misanthrop“.
Eftir nokkra stund kvöddu prestshjónin
Kiljan og Nemecek. Frúin kvaddi eins og hún
hafði heilsað, orðalaust og án þess að brosa.
Þeir óku af stað. Eftir nokkra þögn sagði
Nemecek: „Madame Bovary úr Langadal?“
Kiljan svaraði: „Eða frúin frá Hafinu!“ Fyrr-
nefnda konan er söguhetja Gustave Flauberts í
samnefndri skáldsögu, en hin síðarnefnda kem-
ur fyrir í leikriti Henriks Ibsens, Ellida Wangel
í Fruen fra Havet. Þeir héldu til Reykjavíkur,
en þaðan sigldi Nemecek til Kaupmannahafn-
ar. Þeir höfðu verið þrjár vikur í ferðinni.
Ýmis aðföng Kiljans í Atómstöðinni
Það er alkunna að margar skáldsögur Hall-
dórs Kiljan Laxness kallast á við verk annarra
höfunda og er Atómstöðin enginn undantekn-
ing.
Kiljan nýtti sér í Atómstöðinni orð og hug-
myndir fleiri skálda en Ivans Olbrachts hins
tékkneska. Organistinn segir til dæmis í fyrsta
samtali sínu við Uglu: „Það er ekki til önnur
kynferðileg öfughneigð en einlífi.“ Þetta sækir
Kiljan í bók eftir Aldous Huxley, Eyeless in
Gaza, sem kom út 1936, þar sem segir:
„Chastity — the most unnatural of all the sex-
ual perversions“ (Skírlífi — afbrigðilegasta öf-
ughneigðin í kynlífi).
Feimni lögregluþjónninn segir við Uglu: „Til
þess talar maður að leyna hugsun sinni.“ Þetta
er ættað frá Voltaire, sem segir á einum stað:
„Ils ne se servent de la pensée que pour autor-
iser leurs injustices, et n’emploient les paroles
que pour déguiser leurs pensées“ (Hugsunina
hafa þeir til að afsaka illsku sína og málið til að
leyna hugsun sinni).
Ungi kommúnistinn, unnusti afgreiðslu-
stúlkunnar í brauðsölunni, segir við Uglu, að
munur sé á Ráðstjórnarríkjunum og Rússlandi,
sem hafi verið ríki keisarans, „hið djöfullega
fangelsi þjóðanna.“ Þetta sagði Lenín um
Rússaveldi, en upphaflega hafði franskur
stjórnarerindreki, Adolphe de Custine, valið
ríkinu þessi orð.
Organistinn minnist á Dobúa á Dobúey, þeg-
ar hann færir rök fyrir þeirri kenningu sinni, að
siðferði sé afstætt. Kiljan sótti fróðleik um þá í
mannfræðirit eftir Ruth Benedict, sem hann
las, á meðan hann samdi bókina.
Búi Árland segir við Uglu: „Það er sagt mað-
ur fyrirgefi þeim sem maður skilur, en ég held
þetta sé rángt; að minsta kosti fyrirgefur mað-
ur fyrst og fremst þeim sem maður skilur ekki,
einsog börnum.“ Hér er vísað til fransks máls-
háttar: „Tout comprendre c’est tout pardonn-
er“ (Að skilja allt er að afsaka allt), en rithöf-
undurinn Madame de Staël sagði líka eitt sinn:
„Tout comprendre rend très indulgent“ (Þeir,
sem skilja allt, sætta sig við allt).
Jón Krabbe í sendiráði Íslands í Kaupmanna-
höfn skrifaði til Þýskalands 1936 að Kiljan væri
ekki þátttakandi í neinni stjórnmálahreyfingu.
Myndin er í eigu Þjóðminjasafnsins
Jónas Jónsson frá Hriflu gagnrýndi Sjálfstætt
fólk opinberlega. Kiljan notaði drætti frá Jónasi í
Pétri þríhrossi í Heimsljósi og Atómstöðinni.
Myndin er í eigu Þjóðminjasafnsins
Þegar það misritaðist eitt sinn í Þjóðviljanum að þrír af fremstu rithöfundum þjóðarinnar myndu
tala á samkomu, þeir Gunnar Benediktsson og Hallór Kiljan Laxness, var Spegillinn ekki í vafa um
hvor rithöfundanna skyldi teljast vera tveggja manna maki.
Kiljan 1932–1948 – Ævisaga Halldórs Kiljans
Laxness eftir Hannes Hólmstein Gissurarson kemur
út hjá Bókafélaginu. Bókin er prýdd fjölda mynda
og er 615 bls. Höfundur hefur víða leitað fanga og
vísast um heimildir til bókarinnar.