Morgunblaðið - 12.12.2004, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Staðarhaldarar á Laufási hafa ver-
ið ófáir í gegnum tíðina og eru í
bókinni m.a. raktir þeir staðar-
haldarar sem vitað er um allt frá
því á 14. öld. Kaflinn sem hér birt-
ist segir frá einum þeirra, Birni
Halldórssyni.
Með Birni Halldórssyni (1823–
82) bætist valinkunnur kennimað-
ur í hóp merkra Laufásklerka.
Björn fæddist að Skarði í Dals-
mynni 14. nóvember árið 1823.
Foreldrar hans voru séra Halldór
Björnsson, sem síðast var prestur
og prófastur á Sauðanesi, og fyrri
kona hans, Sigríður Vigfúsdóttir
prests Björnssonar. Björn lærði
undir skóla hjá séra Jóni Krist-
jánssyni á Ystafelli en fór í Bessa-
staðaskóla og lauk þaðan stúdents-
prófi 1844. Hann var kennari og
sýsluritari um skeið, en gekk í
prestaskólann 1848 og lauk prófi
þaðan 1850, sigldi til Kaupmanna-
hafnar og dvaldist þar einn vetur.
Gerðist síðan kennari og aðstoð-
arprestur hjá Gunnari Gunnars-
syni og fékk prestakallið eftir hans
dag, 12. desember 1853, og hélt til
æviloka, prófastur frá 1863.
Séra Björn var gáfumaður mik-
ill, skáld gott og orðlagður kenni-
maður og kenndi skipstjórnar-
fræði. Hann var atkvæðamikill í
héraði og hvarvetna vinsæll og
mikils metinn, en einnig búmaður
góður, vefari og smiður. Hann var
kjörinn fulltrúi Norður-Þingeyinga
á Þjóðfundinn 1851 og talinn hafa
verið aðalhvatamaður að endur-
skoðun sálmabókarinnar 1886.
Björn var skáld gott, og skal þess
getið að í núverandi Sálmabók
Þjóðkirkjunnar er 21 sálmur eftir
hann, meðal annars hinn alkunni
„Á hendur fel þú honum“.
Árið 1852, 7. júlí, kvæntist Björn
Sigríði Einarsdóttur bónda Jón-
assonar. Sigríður fæddist 25. júlí
1819 og dó 19. mars 1889. Hún
þótti mikil merkiskona. Þau Björn
og Sigríður eignuðust fjögur börn,
Vilhjálm, seinast stórbónda í
Reykjavík, Svöfu sem dó 6 ára,
Þórhall biskup og Laufeyju, sem
dó 24 ára. Séra Björn andaðist í
Laufási 19. desember 1882 tæp-
lega sextugur að aldri.
Timburkirkja reist
Með komu séra Björns Hall-
dórssonar í Laufás verður bylting
í húsagerð þar. Hann tekur torf-
kirkjuna niður árið 1865 og reisir í
hennar stað glæsilega timbur-
kirkju, sem enn stendur. Baðstof-
una endurbyggir hann 1867 og
framhúsin 1876 og gerir Laufás að
burstabæ. Miðbæjarhúsin endur-
bætir hann og stækkar sem og úti-
hús flest. Bærinn eins og hann er
nú og kirkjan eru verk Björns
Halldórssonar og bera dugnaði
hans, höfðingsbrag og smekkvísi
fagurt vitni. Æðarvarpið sem séra
Gunnar Gunnarsson hafði komið
upp í öndverðu jók hann mjög. Þá
raun varð séra Björn að þola undir
lokin að lenda í málaferlum við ná-
granna sinn, Einar Ásmundsson í
Nesi, út af svokölluðum Neshólma,
sem var frábær varphólmi. Stefnu
til dóms lét Einar lesa yfir honum
látnum, og mæltist þessi afbrigði-
legi atburður almennt illa fyrir.
Leikar fóru svo að Einar vann
málið í héraði og var sá dómur
staðfestur í Landsyfirrétti 18. jan-
úar 1886.
Heimildir um daglega iðju og
bæjarbrag í Laufási fyrrum eru
ekki fjölskrúðugar. Ein undan-
tekning er þó á þessu. Til er lýsing
á heimili þeirra hjóna Björns og
Sigríðar eftir ónafnkenndan mann,
sem kallar sig „gamlan Norðlend-
ing“ og er birt í Óðni 1913. Þar
sem hún gefur góða mynd af
daglegu lífi í Laufási um miðja 19.
öld og hefur þýðingu fyrir rann-
sókn þessa þykir rétt að birta
hana hér:
„Þegar ég var tæpra 18 ára fór
ég að Laufási til síra Björns Hall-
dórssonar, sem þá var nýfarinn að
búa þar. Fyrstu árin var ég smali.
Fénaðarferðin var erfið, en samt
gekk það þolanlega. Síðar varð ég
vinnumaður. Þegar ég kom að
Laufási var staðurinn gamaldags
og hrörlegur, bæði bæjarhús og
einnig öll úthýsi, og ævagömul
torfkirkja var þar; en þó að þessu
væri svona háttað var þarna svo
undurfallegt að ég var hrifinn af,
og vaktist þá upp fyrir mér vísa
eftir gamlan prest sem var þar
löngu áður. Hún er svona:
Laufás minn er listabær,
lukkumaður sá honum nær;
manni allt á móti hlær,
mest á vorin þegar grær.
Þetta fannst mér þá sannkveðið,
og mér finnst það enn. Ég hygg að
það séu óvíða á landinu fallegri og
skemmtilegri prestsetur en þar.
Mikið uppbyggingarstarf
Undir eins á fyrstu árum síra
Björns byrjaði hann að byggja bæ-
inn, og byggði hann allan, hvert
einasta hús, og öll vönduð; einnig
kom hann upp fallegri og vandaðri
timburkirkju, og jafnhliða þessu
byggði hann upp flest eða öll pen-
ingshús: fjós, fjárhús og hlöður
við, einnig á fyrstu árum beitarhús
þar langt frá. Þar var gott beiti-
land, en undir eins eftir daga síra
Björns voru þau eyðilögð, af
hverju sem það hefur stafað. Bæj-
arhúsin voru mörg, og framhúsin
ekki öll föst saman, heldur voru bil
eða sund á milli þeirra.
Úti og frammi á hlaðinu stóð
skemma og grindahjallur hjá,
hvorttveggja ræflar, og skemmdu
mikið útsýni, en til þess að mega
rífa þau burtu þurfti að fá leyfi
stiftsyfirvaldanna, og var brosað
að því. Þessi bygging öll var því
fögur fyrirmynd, og svo var bú-
skapurinn allur að sama skapi, og
mesta reglusemi og þrifnaður bæði
innanhúss sem utan, enda var frú
Sigríður einhver sú merkasta bú-
kona sem menn þekktu þá, og svo
var hún brjóstgóð og hjálpandi
bágstöddum að hún mun óefað
hafa átt fáa sína líka, og á það
máske enn þann dag í dag, enda
var mörgum fátæklingnum hlýtt til
hennar, bæði nær og fjær.
Hjúum sínum var hún eins,
besta húsmóðir á allan hátt; en
betur kunni hún við að sjá mikið
og vel unnið verk eftir hjúin sín en
lítið og illa gert, og stutt hefði
þeim báðum þá þótt tíu tíma vinna
á dag, enda var þá ekki daglauna-
eða tímavinna komin á. En þó
þetta væri svona, þá voru þau
hjúasæl. Ég heyrði einu sinni síra
Björn segja að það væri undir-
staða búskaparins að láta hjúin
eiga gott, og fara vel með allar
skepnur, enda völdust þangað
bestu hjú, að minnsta kosti í seinni
tíð. Þau fengu gott kaup, sem þá
var talið, og allt borgað út á sum-
ardaginn fyrsta, og reikningur
lagður með yfir það sem búið var
að taka, sem oftast var eitthvað af
fötum. Þessi dagur var sem hátíð-
isdagur, allir fengu að eiga frítt,
en þeir sem við skepnuhirðing
voru gátu þó ekki sætt þessu en
fengu það þá ævinlega endurgoldið
á einhvern hátt. Þá var mikið farið
með sumargjafir, en minna með
jólagjafir; samt voru jólin haldin
ekki síður hátíðleg en nú gerist.
Eftir er að minnast á ýmislegt
utan bæjar. Túnið var harðlent og
illt að ná vatni á það, en áburð
vantaði ekki eða góða hirðingu svo
það var ætíð í bestu rækt og gaf af
sér að jafnaði mikla töðu; var girt
fyrir það að mestu þar sem ágang-
ur var af skepnum. Engi var bætt
og aukið mikið, en með miklum
kostnaði. Æðarvarpið var stundað
með mestu umhyggju og fyrirhöfn,
enda varð það fljótt í miklum
blóma, nema þegar mestu ísár
voru, en þau voru fá sem gerðu því
stóran hnekki. Það var í miklum
blóma flest árin og óx mikið sein-
ustu ár síra Björns. En seinasta ár
hans var höfðað landaþrætumál af
Einari Ásmundssyni í Nesi, og fór
það svo að nálægt ¼ af varpinu
gekk undir Nes eftir að síra Björn
var dáinn, og var það sá partur
sem einna mest hafði farið fram í
hans tíð. Til heimilisstarfa gekk
síra Björn lítið annað en til að
stunda varpið, og vefa á vetrum
handa heimilinu. Oft var hann í
smiðju, því hann var hagur, en
einkum á járn.
Með bestu prestum
Með bestu prestum þótti síra
Björn vera norðanlands, bæði góð-
ur ræðumaður og besti söngmað-
ur, og svo tónaði hann vel að unun
var að heyra; hann byrjaði ekki
hátt fyrir altari fyrir prédikun því
hann var veill fyrir brjósti. En
þegar hann fór ofan úr stólnum, þá
urðu ekki sætin auð, eins og sum-
staðar á sér stað; enginn maður
fór úr kirkju fyrr en úti var, eng-
inn vildi missa af því að heyra til
hans fyrir altarinu, bæði tóna og
syngja. Á fyrri árum hans í Lauf-
ási var hann heldur hneigður fyrir
vín; þó bragðaði hann það aldrei á
helgum dögum áður en hann fór í
kirkju, og ekki fyrr en úti var
messa, en þá voru líka oft gestir
hjá honum. Oft var hann að
skemmta vinnufólkinu með ýmsum
fróðleik, og oft kom gamans- og
spaug-vísa í gang, því honum var
létt um það, en misjafnlega þoldu
sumir það; þó var það ævinlega
græskulaust. Einn vetur var þar
stúlka að læra að sauma, sem hét
Ásta Þóra; hún átti heima úti í
Fjörðum, nálægt Þönglabakka;
hún saumaði handa sér rúðóttan
kjól; þegar hann var búinn kom
dálítið gamankvæði í gang, alveg
græskulaust en þó svo úr garði
gert að sumum sárnaði í bili.
Kvæðið er svona:
Þegar hún Ásta Þóra situr
í Þönglabakka kór á bekk
og gamli síra Finnur flytur
fagra ræðu með góðum smekk,
nærstaddur vildi’ ég vera þá,
og vita hvernig mér litist á.
Það verður naumast ljótt að líta
litinn á Ástu daginn þann,
að sjá hana rauða, svarta’ og hvíta,
silkimjúka við brúðgumann,
og andlit prestsins einkar frítt,
ef honum bara væri snýtt.
Að vísu mætti meðhjálpara
svo meir en setja út til þess,
um leið og hann þarf ljósin skara,
að laumast upp í nasir prests.
Ekki lifandi ögn á því ber,
ef hann er snar og flýtir sér.
Þessi síra Finnur hafði farið
gamall í skóla og var nefndur þar
„gamli Finnur“. Oft kom hann í
Laufás eftir þetta, og söng latínu
og fleira með síra Birni, því hann
var besti söngmaður. Það var vel-
vild á milli þeirra, en enginn kali.
Það var segin saga að ef eitt-
hvert skop- eða kerskniskvæði
kom á gang, þá var síra Birni
eignað það þó hann ætti ekkert í
því. Þannig var því varið með
kvæðið „Gilliniklenódíið“ og „Kon-
ungskjörnu manna vísurnar“; hann
átti ekkert í þeim þó honum væru
þær eignaðar; það var maður þar
nálægt sem átti þær, mikill gáfu-
maður og sérlega vel hagorður, en
fór afar dult með það, svo að það
vissu ekki nema einstöku menn; ég
veit með vissu að þessi maður var
höfundur að kvæðinu, en ekki síra
Björn sál. Halldórsson.
Síra Björn og frú Sigríður eign-
uðust 4 börn. Það elsta var Vil-
hjálmur sál., sem bjó seinast á
Rauðará; þar næst var stúlka sem
Svafa hét, hún dó 6 ára. Það þriðja
er Þórhallur biskup, og það fjórða
var stúlka sem Laufey hét, hún dó
rúmt tvítug. Kvæði um andlát
Svöfu orti faðir hennar, en eftir
Laufeyju síra Matthías Jochums-
son. Það fyrra er óprentað.
Það má kallast merkilegt við
fæðingardaga bræðranna, að Vil-
hjálmur sál. var fæddur á föstu-
daginn fyrstan í þorra, „bóndadag-
inn“, og varð merkisbóndi. En
Þórhallur er fæddur á sunnudag-
inn fyrstan í jólaföstu, fyrsta
sunnudag í kirkjuárinu, og varð
biskup.“
Bókarkafli | Kirkjustaðurinn í Laufási við Eyjafjörð hefur tekið margvíslegum breytingum í gegnum aldirnar. Í bókinni Laufás við Eyjafjörð, sem byggist
á áratuga rannsóknarvinnu, lýsir Hörður Ágústsson ábúendum í gegnum aldirnar, torfbænum sem enn stendur og þeim breytingum sem einstaka bæj-
arhús hafa tekið frá miðri 16. öld.
Hagur prestur
með bú í blóma
Frambærinn og kirkjan í Laufási við Eyjafjörð árið 1935.
Stórastofa í Laufási 1738—1755, timburgrind og innrétting.
Í fjósinu á Laufási. Björn og Sigríður kona hans.
Laufás við Eyjafjörð – Staðurinn eftir
Hörð Ágústsson kemur út hjá Hinu ís-
lenska bókmenntafélagi. Bókin er prýdd
fjölda mynda og er 322 bls.
Ljósmynd/Bruno Schweizer