Morgunblaðið - 12.12.2004, Side 26

26 SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Helgin
öll…
á morgun
Árið 1855 voru skólapiltar beðnir um
að skrifa um hvaða not væri hægt að
hafa af lestri skemmtisagna (rom-
aner) og hvað illt gæti leitt af slíkum
ritum. Ritgerðirnar endurspegla það
viðhorf að lestur slíkra sagna gæti
mögulega haft slæm áhrif á lesand-
ann. Páll Melsteð, sögukennari í
Lærða skólanum (1812–1910), segir
sem dæmi í æviminningum sínum að
hann telji það sér til lofs að á náms-
árum sínum hafi hann eingöngu lesið
„[…] það, sem eg vissi vera eftir góða
rithöfunda, en forðaðist hina, sem eg
heyrði um sagt að spiltu siðferðinu,
og heyrða eg helzt til nefnda frakk-
neska rómanahöfunda.“ Nokkuð var
rætt um áhrif rómana innan skólans
og greina má það viðhorf að slíkar
sögur gætu gert menn lata gagnvart
námi sínu, gæfu óraunhæfa mynd af
heiminum, sögupersónurnar væru
einhliða, þær gætu gert menn „yfir-
spennta“ og ástsjúka svo fátt eitt sé
nefnt. Hér er ritgerð Magnúsar
Stephensen sem síðar varð einn
æðsti embættismaður landsins, en
hann var landshöfðingi á árunum
1886–1904.
Lestur rómana
Hvaða not geta menn haft af lestri
skemmtisagna (romaner), og hvað
illt getur af honum leitt? (1855)
Notin af því, að lesa skemmtisögur,
eru þau helzt, að menn verða fróðari
við það, því að opt er það, að einhverj-
um merkum mönnum er lýst, og að-
gjörðum þeirra, öldinni er þeir lifðu á,
og þeim, er uppi voru um sama leyti; í
skemmtisögunum sjá menn og menn,
er skara langt fram úr öllum, er lifðu
á þeirri öld, að ýmsum mannkostum,
t.a.m. elsku, tryggð og hugprýði;
þannig eru og heilar þjóðir, er bera af
hinum þjóðunum, og heilar aldir, er
virðast að minnsta kosti óspilltastar;
geta menn tekið miklum framförum
við það, með því, að haga sjer eptir
þeim. Þá er og í skemmtisögunum
lýst mönnum og heilum þjóðum og
öldum, er taka öllum fram að illsku og
öllum löstum t.a.m. hatri, dugleysi,
svikum og öðru fleiru. Líka er í
skemmtisögunum lýst mönnum, er
eru með öllu ómenntaðir, og öðrum,
er eru vel menntaðir. Mönnum er þar
og lýst, er lifa aðeins sjer, og til þess,
að fullnægja girndum sínum og fýst-
um; getur þetta allt verið mönnum til
nota, ef þeir kunna með að fara.
Það illa, er getur leitt af lestri
skemmtisagna, er það, að menn eyða
of miklum tíma til þess, að lesa þær,
því að fyrir fæstum er svo ástatt, að
þeir hafi eigi eitthvað annað, er þeim
er nær að gjöra, en lesa skemmtisög-
ur. Þær geta og haft skaðvæn áhrif á
menn, því að þeir geta sett fyrir sig
ýmsa viðburði er koma fyrir í
skemmtisögunum, þýtt sumt upp á
sig, og af öllu þessu geta þeir ef til vill
sturlazt. Þær geta og vakið illar fýstir
hjá mönnum, er annars hefðu eigi
vaknað, hefðu menn eigi heyrt þeim
lýst og heyrt talað um þær hjá öðrum.
Magnús Stephensen
Þjóð, framtíð og framfarir
Sjálfstæðisbaráttan setti sterkan
svip á þjóðfélagsumræðuna á síðari
hluta nítjándu aldar. Hún teygði sig
inn á flest svið þjóðlífsins, og kom sú
umræða skýrt fram í blöðum og tíma-
ritum. Í þeirri umræðu má finna
sterk tengsl við framfarahyggjuna
sem kemur einna skýrast fram í
þeirri trú, að þjóðin geti eflst stig af
stigi í átt til æ meiri velmegunar og
hagsældar. Óþekktur höfundur ritaði
í þessum anda í Þjóðólf árið 1889:
„Hin mikla þrá hjá mönnum til þess,
að þjóðin verði auðugri, er í raun
rjettri löngun til þess, að eptirkom-
endur vorir verði sælli og að þeim líði
betur, heldur en oss sjálfum, og á hún
rót sína að rekja til kærleikans.“
Þessi trú á mögulega velmegun þjóð-
arinnar í framtíðinni varð mörgum
innblástur til framkvæmda. Talsmað-
ur vegabóta segir þannig í Ísafold í
nóvember 1884 að samtíðarmenn
megi ekki láta það hindra sig
[…] þótt fæstir, sem nú lifa, geti átt
von á að njóta til nokkurrar hlítar
ávaxtanna af þessum framkvæmdum
[samgöngubótum], eða þótt þær komi
misjafnt niður á ýmsa landsins parta.
Þjóðfélagið tekur jafnt yfir alda sem
óborna; því á allt, sem það fram-
kvæmir, að vera eigi síður gert
ókomnum kynslóðum til hagsældar.
Í ritgerðum skólapiltanna má finna
sterk tengsl við þessa umræðu. Í rit-
gerðunum er rætt um framfaramál á
borð við samgöngur og siglingar, efl-
ingu á þroska þjóðarinnar, ættjarð-
arást og ýmislegt fleira, er tengja má
við sjálfstæðisbaráttuna og framfarir
Bókarkafli | Gátur lífsins voru ofarlega í hugum skólapilta Lærða skólans í Reykjavík á
nítjándu öld líkt og kemur fram í ritgerðarefnum þeirra í íslenskum stíl á á árunum
1846–1904. Þar lýsa piltarnir ýmist heimahögum sínum og nánasta umhverfi, segja frá
ferðalögum og hversdagslegum viðburðum eða taka afstöðu til ýmissa samfélagsmála.
Megináherslan var þó á að piltarnir skrifuðu um hvernig ætti að stunda æskilegt líferni og
forðast freistingar hversdagsleikans.
Vangaveltur
um veröldina
Lærði skólinn og nágrenni hans upp úr 1860.
Magnús Stephensen
Stúdentar frá Lærða skólanum 1895. Lengst t.h. í efstu röð er Sigurður Pálsson.

Orrusta Arsenal
og Chelsea á Highbury