Morgunblaðið - 19.12.2004, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Illvirki Rauðu khmeranna
Iðandi mannlíf á ruslahaugum höfuðborgarinnar sýnir hversu
illa þjóðin var leikin eftir stríð síðustu áratuga, og hversu hægt
gengur að finna bataveginn. Kambódía var eitt sinn hluti af
franska Indókína og spannar 181.916 km². Landið er í Suðaustur-
Asíu með landamæri að Taílandi, Víetnam, Laos og Taílandsflóa.
Kambódía varð sjálfstætt ríki árið 1953 og þegar Rauðu khmer-
arnir komu til sögunnar var velferðarkerfið á góðri siglingu. Þjóð-
in eignaðist æ fleiri menntamenn og sáð var í jarðveg fyrir nú-
tímaborgarlíf.
Ógnin vofði þó yfir, m.a. vegna Víetnamstríðsins, sem þjóðin
dróst inn í gegn vilja sínum. Bandaríkjamenn vörpuðu sprengjum
á búðir kommúnista eða Rauðu khmeranna (Khmer Rouge) í
Kambódíu með þeim afleiðingum að þúsundir borgara létust,
einnig réðust þeir inn í landið með Suður-Víetnömum til að upp-
ræta herflokka Norður-Víetnama sem höfðu leitað þar skjóls, en
það mistókst.
Átökin breiddust smátt og smátt um landið og náðu Rauðu
khmerarnir með harðstjórann Pol Pot í broddi fylkingar höf-
uðborginni Phnom Penh á sitt vald í apríl 1975 og nánast tóku
þjóðina til fanga og ráku íbúa borga og bæja á samyrkjubú eða í
fangabúðir á landsbyggðinni. Þjóðin lifði í helgreipum Rauðu
khmeranna sem bönnuðu persónulegar eigur og fangelsu, pynt-
uðu og drápu þá sem ekki hlýddu eða voru taldir ógna samfélagi
þeirra, m.a. menntafólk. Skólum var lokað og hugmyndafræði
khmeranna um fyrirmyndarríkið Angkar var þulin upp fyrir
börnin. Á valdatíð þeirra létust tæplega tvær milljónir manna í
kerfisbundnum aftökum og líkunum var kastað í fjöldagrafir.
Norður-Víetnamar réðust inn í landið árið 1978 og hófst með því
borgarastyrjöld sem stóð í 13 ár. Khmerarnir misstu völdin árið
1979, en börðust áfram.
Norodom Sihamoni prins hefur nú verið valinn nýr konungur
Kambódíu en tók hann við embætti af föður sínum, Norodom Sih-
anouk, sem var steypt af stóli árið 1970 þegar herforinginn Lon
Nol, sem naut stuðnings Bandaríkjanna, náði völdum með her-
valdi. Sihanouk tók aftur við konungstign árið 1993 en áralangur
ófriður setur óafmáanlegt mark sitt á landið og því fylgir mikil fá-
tækt. Átökum í landinu lauk í raun ekki formlega fyrr en árið 1998
og þá var efnahagslífið í frumeindum sínum. Síðustu dreggjar
Rauðu khmeranna létu ekki af andspyrnu sinni fyrr en árið 1999.
Kosningarnar árið 2003 voru friðsamlegar en þó tók það heilt ár
að mynda starfhæfa ríkisstjórn.
Sameinuðu þjóðirnar og stjórn Kambódíu náðu svo samkomu-
lagi í júní 2003 um stofnun alþjóðlegs dómstóls til að sækja leið-
togana fyrrverandi til saka. Búist er við að réttarhöldin standi
samfleytt í þrjú ár. Fyrrverandi leiðtogi Rauðu khmeranna, Pol
Pot, lést árið 1998, án þess að hafa verið refsað, og nokkrir af leið-
togum samtakanna ganga enn frjálsir og búa í sveitum Kamb-
ódíu. Pol Pot flokkast með illmennum sögunnar, sekur um glæpi
gegn mannkyni. Hann var ábyrgur fyrir morðum á fjórðungi
þjóðar sinnar.
Kambódíubúar eru nú 13 milljónir og rúmlega 350 þúsund, en
aðeins 3,1% er eldri en 65 ára, 15–64 ára eru 58,6% þjóðarinnar, 0–
14 ára eru 38,3%. Flestir eða 95% þjóðarinnar eru búddatrúar.
Helstu atvinnuvegir eru timburútflutningur, gúmmíframleiðsla,
hrísgrjónaframleiðsla, skipaútgerð, vefnaður og fiskveiðar.
Alnæmi í Kambódíu
Hæsta tíðni HIV-smitaðra í Suðaustur-Asíu er í Kambódíu,
2,6%. Fyrst varð þar vart við vírusinn árið 1991 og fólk tók að
deyja af völdum AIDS árið 1994. Nú er áætlað að um 170 þúsund
manns séu smitaðar í landinu. Alnæmisváin hefur í raun aldrei
verið meiri í heiminum en nú, samkvæmt nýrri skýrslu Alþjóða-
heilbrigðismálastofnunarinnar (WHO) og UNAIDS, alnæmis-
varnastofnunar Sameinuðu þjóðanna, og hún breiðist hraðast út í
Asíu og Austur-Evrópu. Í Suður- og Suðaustur-Asíu er fjöldi smit-
aðra nú 7,1 milljón, þar af 5,1 milljón í Indlandi.
Ein af ástæðunum fyrir slæmri stöðu Kambódíu gagnvart al-
næmisveirunni er fáfræði og skortur á menntuðu heimafólki, og
þarf þjóðin því að reiða sig á erlent hjálparstarf. Samfélagið hefur
ekki jafnað sig enn eftir útrýmingu menntafólks á tímum Rauðu
khmeranna, sem lögðu mennta- og heilbrigðiskerfið í rúst. En
þrátt fyrir allt hefur tekist í Kambódíu að draga lítillega úr út-
breiðslu HIV og fleiri sjúkdóma með því að beita réttri meðferð og
forvörnum.
Fyrir tólf árum höfðu 90% allra HIV-smitaðra í Suðaustur-Asíu
smitast af vændiskonum, en núna ber hins vegar svo við að helm-
ingur þeirra, sem smituðust nýlega, eru konur sem fengu veiruna
frá eiginmönnum sínum. Þeir höfðu smitast af vændiskonum.
Konur, sem vegna fátæktar neyðast til að selja líkama sinn, eru
þvingaðar til þess af glæpasamtökum eða seldar mansali eins og í
Kambódíu, eru einnig í mikilli hættu á að smitast af alnæmi.
Alþjóða Rauði krossinn er með viðamikið verkefni í Kambódíu
til að hjálpa HIV-smituðum og alnæmissjúklingum með berkla. Í
borginni Kampot búa um 500 þúsund manns og segist Sim Sam
Nang, sjálfboðaliði hjá Rauða krossinum, vita um 483 fjölskyldur,
þar sem einn eða fleiri er með alnæmi, og þá undanskilur hún þá
280 sem hafa dáið úr sjúkdóminum. Sjálfboðaliðar sækja HIV/
AIDS-sjúklinga heim tvisvar til þrisvar í mánuði, m.a. til að færa
þeim grjón og fisk og fylgjast með heilsufari þeirra. Þeir færa
þeim ekki lyf en segja þeim að fara á sjúkrahúsið í nágrannaborg-
inni Takeo sem veitir ókeypis þjónustu. En þótt heilsugæslan sé
frí þá kostar að komast á milli staða, og hindrar það marga.
Ástæður fyrir HIV-smitinu eru margar, m.a. fáfræði. „Flest
fórnarlömbin í Kampot-borg smitast þegar þau afla tekna utan
héraðsins, kannski vita þau ekki hvernig á að nota smokka,“ segir
Sim Sam og að ætlunin sé að halda námskeið í forvörnum og
fræðslu um HIV-smit í öllum úthverfum Kampot.
Takeo-sjúkrahúsið
Svissneski Rauði krossinn hefur starfrækt sjúkrahúsið í Takea
frá árinu 1987, en borgarbúar eru um 860 þúsund, og þar hafa
læknar án landamæra veitt ARV-meðferðina (anti-retroviral)
gegn alnæmi frá 1997. Sjúkrahúsið er dæmi um þróunarstarf sem
hefur gengið einstaklega vel, það var hannað fyrir 176 sjúkrarúm
en þar eru í raun 265 rúm. Í AIDS-álmunni eru 50 rúm og koma
um 150–200 sjúklingar í meðferð mánaðarlega. Á sjúkrahúsinu
starfa margir sérfræðingar, t.d. lungnasérfræðingar. Berkladeild-
in er á svæði sem biðstofan var áður í og er algengt að aðstand-
endur sjúklinga eldi matinn og veiti aðhlynningu, því skortur er á
hjúkrunarfræðingum, en þeir sem eiga enga að fá dagpeninga.
Hvert rými er nýtt til hins ýtrasta, t.d. er álma fyrir alnæm-
issjúklinga með berkla með 60 rúmum, þar er rúm við rúm og
næstum ekki hægt að ganga á milli þeirra.
Engin gjaldtaka er á sjúkrahúsinu og leggur fólk á sig langar
ferðir til að koma í meðferðina enda býr sjúkrahúsið við góðan
orðstír. Nú er verið að reisa viðbyggingu fyrir langlegusjúklinga
með hjálp Lækna án landamæra frá Belgíu.
„70% af HIV-sjúklingum eru með berkla sem þarf að með-
höndla áður en HIV-meðferðin getur hafist,“ segir Amine Dahm-
ane, hann er belgískur læknir án landamæra (MSF). Hann segir
að nánast allir sjúklingar komi of seint í meðferð og 30% þeirra
deyi, en sýnt hafi verið fram á að hægt sé að veita ARV-meðferð-
ina gegn alnæmi í fátækum löndum. Sjúklingar þurfa að taka lyf-
in sín á tólf tíma fresti og oft þarf að kenna þeim á klukku til að
það heppnist.
Takeo- og Kompot-héruð búa einnig yfir tilkomumikilli náttúru
sem ferðamenn fara gjarnan um; skoða og læra um fornminjar og
mannlíf.
Fjölskyldan á góða von
Algengast er í alnæmisfjölskyldum að miðkynslóðin falli frá.
Fjölskyldumeðlimir eru því oft afinn og amman og barnabörnin.
Þorkell og Rosmarie heimsóttu m.a. hjónin Ben Thun 84 ára og
Ouk Neng 80 ára, sem búa með barnabörnunum sínum í Kompot;
Pen Vanak 16 ára, Pen Sith 11 ára og stúlkunni Pen Srey Pech
sem er 7 ára og HIV-smituð. Faðir barnanna lést fyrir fimm árum
af völdum alnæmis og móðir þeirra fyrir þremur árum.
Ouk Neng sagðist fara daglega á fætur hálffimm á morgnana
til að kaupa kökur á markaðinum og ganga í hús til að selja þær.
„Mig verkjar ævinlega í axlirnar,“ segir hún, en hún er afar
grönn. Drengurinn Vanak er í einkaskóla sem fjölskyldan og
vinafólk greiða fyrir. „Ég óska mér þess að Vanak verði lög-
regluþjónn, því faðir hans gegndi slíku starfi, hann var lífvörður í
konungshöllinni í Phnom Penh, ég óska mér þess a.m.k. að hann
fái starf,“ segir hún. Sith gengur einnig í skóla fyrir fé sem safn-
ast hefur handa fjölskyldunni. Sith segir að reikningur sé uppá-
haldsfagið sitt og að hann gæti hugsað sér að verða læknir til að
geta síðar framfleytt afa sínum og ömmu.
Fjölskyldan býr í litlu húsi án herbergja, hún á fátt af fötum,
búsáhöldum og húsgögnum. Hún á þó svín sem á að fita til að selja
en stían er undir gólfþiljum. „Ef ég ætti sand af seðlum myndi ég
kaupa mér köku,“ segir Pen Srey Pech, sem ætlar sér að verða
rík. Hún gengur í leikskóla, en er því miður HIV-smituð, hún á þó
líf í vændum vegna ARV-lyfjameðferðarinnar. Elsta kynslóðin
telur oft að barnabörnin muni deyja úr alnæmi eins og foreldrar
þeirra, en svo er ekki ef meðferðin er veitt og sjúklingar fylgja
fyrirmælum. Fjölskyldan er vissulega sárfátæk, en ætlar sér þó
að taka þátt í hátíðahöldunum þegar nýtt ár gengur í garð sam-
kvæmt tímatali búddista, og býr sig undir veisluna í pagóðunni.
Vegagerðarmenn í Phom Penh. Á þjóðinni hvíla þungar byrðar. Það sem unnið er með vélum á Vesturlöndum er gert með handafli í Kambódíu.
Fátækt fólk á ekki möguleika á skólagöngu og slítur sér út í erfiðisvinnu. Hægt gengur að feta áfram veginn til bata.
Morgunblaðið/Þorkell
Á mbl.is er að finna sýningu með fleiri myndum Þorkels frá Kambódíu.