Morgunblaðið - 03.04.2005, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 3. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Acidophilus
FRÁ
Fyrir meltingu og maga
H
á
g
æ
ð
a
fra
m
le
ið
sla
Nr. 1 í Ameríku
-fyrir útlitið
Góð heilsa - Gulli betri
Það var vorið 1938 að UgoCerletti fékk hugmyndinaað því að prófa raflost viðgeðsjúkdómum. Hannhafði þann vordag farið
snemma út og heimsótt slátrarann og
veitt því athygli að slátrarinn deyfði
svínin með raflosti áður enn hann tók
líf þeirra með eggvopni. Cerletti sá
einnig að svínin fengu flog áður en
þau róuðust svo auðveldara væri að
aflífa þau. Eftir að hafa prófað raflost
á tilraunadýrum komst Cerletti að
þeirri niðurstöðu að vænlegast væri
að skjóta rafstraumnum beint í höfuð
þeirra svo bestum árangri væri náð.
Seinna sama vor hafði hann ásamt
kollega sínum, Lucio Bini, fundið
fyrsta manninn til að undirgangast
raflost„meðferð“ við geðklofa. Raf-
lostin framkölluðu flog og höfðu áhrif,
(ollu heilaskemmdum) á dýpri lögum
heilabarkarins og taugakerfinu. Cerl-
etti byrjaði í 80 voltum og jók straum-
inn upp í 110 volt en þá var að hans
mati „bestum“ „meðferðaráhrifum“
náð.
Á þessum tímum mendelískra
læknavísinda sem virtust réttlæta
misnotkun á geðsjúkum með hroka-
fullri „siðfræði“ föður „eugenics“
þeim breska, frænda Darwins, Franc-
is Galton, viðgengust ótrúlegustu að-
ferðir í meðferð á geðsjúkum. Laga-
bókstafurinn fylgdi þá eins og hann
gerir enn vísindunum og voru réttindi
geðsjúkra fjarri því að nálgast mann-
réttindi ef þau voru þá einhver. Þessi
dekksti tími „geðlækninga“ náði frá
1890–1950.
Raflostmeðferð Cerlettis var ekki
fyrsta heilaskaðandi meðferðarúr-
ræðið sem læknavísindin höfðu fundið
uppá í einlægri viðleitni sinni til að
meðhöndla geðsjúkdóma eins og geð-
klofa og geðhvörf. Áður höfðu læknar
og vísindamenn beggja vegna Atl-
antsála reynt t.a.m. insúlín-kóma
meðferð sem fólst í því
að gefa geðsjúklingn-
um svo mikið insúlín að
það dró til sín allan
blóðsykur viðkomandi
og olli kómaástandi og
á stundum heila-
skemmdum. Annað
meðferðarúrræði á
millistríðsárunum var
fólgin í að gefa Metra-
zol kamfórblöndu sem
olli æðisgengum floga-
köstum. Rök Ladisas
von Meduna, Ungverja
sem endurkynnti
blönduna, vöru þau að
geðklofi og flogaveiki
væru andstæður (anta-
gonistar) og með því að framkalla
kröftug flog í geðklofasjúklingum
væri björninn unninn. Vandamálið
var bara það að flogin voru iðulega
svo kraftmikil að sjúklingar áttu það
til að rífa vöðva, brjóta bein eða missa
tennur í leiðinni.
Árið 1935 bættist síðan við fjórða
heilaskaðandi meðferðarúrræðið til
handa geðsjúkum, framheilanám
(lobotomy). Eftir að hafa lesið
skýrslur og skrif um hvernig skaði og/
eða brottnám framheila (eftir slys)
hafði áhrif á persónuleika manna taldi
hinn metnaðarfulli, portúgalski
taugalæknir Egas Moniz að slík
„meðferð“ gæti haft jákvæð áhrif á
bataþróun geðsjúkra.
Hugmyndin um að bora
holur í höfuð manna með
það að leiðarljósi að
hleypa illum öndum út
eiga rætur sínar að rekja
allt aftur til 12. aldar, en
Moniz ætlaði ekki að
hleypa neinum öndum
út. Moniz sem hafði af
persónulegum ástæðum
mikla löngun til að setja
mark sitt á vísindasög-
una, ákvað að freista
þess að skemma fram-
heila geðsjúkra með það
fyrir augum að „lækna“
þá. Fyrsti sjúklingur
hans var 63 ára gömul
fyrrverandi portkona frá Lundúnum
sem var sefasjúk og heyrði auk þess
raddir. Moniz boraði tvær holur á höf-
uð hennar, sprautaði konsentruðu
alkóhóli á framheilavefinn sem drap
vefinn með útvötnun og lokaði aftur.
Konan róaðist öll eftir aðgerðina, sem
tók hálftíma, og virtist mun ánægðari.
Fljótlega eftir þetta var Moniz farinn
að framkvæma aðgerðina á 2–3 sjúk-
lingum á dag og drap æ stærra svæði
heilans í hvert sinn. Eftir áttundu að-
gerðina fóru Moniz og samstarfsmað-
ur hans Almeida Lima að beita eins
konar „ísnálum“ sem þeir notuðu við
að slíta taugaþræði í sundur og skera
hluta vefjarins í burtu. Moniz tókst
ætlunarverk sitt og 14 árum seinna
eða 1949 hlaut hann Nóbelsverðlaun-
in í læknisfræði fyrir vikið.
Það var svo upp úr 1950 að annars-
konar bylgja „heilaskaðandi“ aðferða
við lækningu geðsjúkra féll að landi. Í
þetta sinn var hún nátengd hinum ört
vaxandi markaði, örri tækniþróun og
velferð borgara eftirstríðsáranna. Af-
urð þessarar bylgju var nefnd eftir
grísku orðunum neuro [taug] og leptic
[„að ná tökum á“] eða „neuroleptic“.
Nú var taumum efna ætlað að virka á
dópamínviðtaka í heila í stað þess að
beita raflostum, insúlíni eða ísnálum.
Það var 1951 að franski herlæknirinn
Henri Laborit uppgötvaði virkni
chlorpromazine sem deyfilyfs á sjúk-
linga fyrir skurðaðgerðir, svo að
svæfingar var ekki þörf. Hann veitti
því þó eftirtekt að efnið sendi sjúk-
lingana inn í annarlegt ástand. Þeir
urðu tilfinningalega fjarlægir og
sýndu engan áhuga á því sem gerðist í
kringum þá, eins og þeir yfirgæfu nú-
vistina og færu yfir í aðra vídd. Þessi
áhrif efnisins urðu þess valdandi að
geðlæknisfræðin sýndi því áhuga og
þess var ekki langt að bíða að fyrsta
geðlyfið með chlorpromazini sem
virku efni kæmi á markað.
Fyrsta neuroleptic geðlyfið sem
kom á markað í Bandaríkjunum var
Thorazine með virka efninu
chlorpromazine. Seinni fylgdi svo
Haldol með virka efninu haloperidol.
Neuroleptic lyfin yfirtaka D2 dópam-
ínviðtaka í heila, koma í veg fyrir
„eðlilega“ heilastarfsemi og valda því
að hegðun og hugsun einstaklinga á
lyfjunum breytist. Dáðleysi, tilfinn-
ingaleysi, sinnuleysi, erfiðleikar með
hreyfingar (tardive dyskinisa) og
tómlætis stara auk skjálfta-einkenna
Parkinson sjúkdómsins einkenna ein-
staklinga á lyfjunum. Má e.t.v. segja
að eins konar „framheilanámi“ hafi
verið náð fram með lyfjum.
Lyfjafyrirtækið sem náði einka-
leyfi á að markaðssetja chlorpromaz-
in (Thorazine) árið 1952, Smith,
Kleine & French, lagði 350.000 USD í
þróun lyfsins sem skilaði 53 millj.
USD árið 1953 í hagnað og 347 millj,
árið eftir þar sem sala Thorazine skil-
aði 116 millj. USD af þeim 347 millj-
ónum. Já neuroleptic lyfin sem árið
1955 var lýst af Time Magasine sem
kraftaverkalyfjum fyrir geðsjúka,
voru einnig sannkölluð gróðanáma.
En voru þau annað og meira en þeirra
tíma „framheilanám“? Voru geðsjúkir
spurðir álits? Voru neuroleptic lyfin
ekki bara þægindablæja vestræns
samfélags á geðsjúkdóma (aðallega
geðklofa) sem ekkert læknaði en hélt
einkennum sjúkdómsins í skefjum og
innan marka þess sem samfélagið og
heilbrigðis- og félagskerfið réðu við?
Skiluðu þessi lyf einhverju fyrir geð-
sjúka, öðru en þurrum munni, enn
meiri vanlíðan og áhyggjufullum að-
standendum? Hvernig stóð á því að
Vald – val – vísindi – von
Yfirlýsing og aðgerðaáætlun
52 Evrópulanda í geðheil-
brigðismálum fela í sér
framtíðarsýn um aukna
samvinnu milli stjórnmála-
manna, notenda þjónust-
unnar og fagfólks að bættu
geðheilbrigði. Héðinn Unn-
steinsson fjallar um þessi
mál og kemst að þeirri nið-
urstöðu að til að fyrirheit
þessara plagga megi lifna
við í verki þurfi að nást víð-
tæk samstaða um geðheil-
brigðismál.
Dr. Walter Freeman framkvæmir framheilanám með „ísnál“.
Portúgalski taugalæknirinn Egas Moniz hlaut Nóbelsverðlaun í lækn-
isfræði árið 1949 fyrir framlag sitt til læknisfræðinnar.
Héðinn
Unnsteinsson