Morgunblaðið - 17.04.2005, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 17. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
13. apríl 1995: „Afrek manns-
andans á öld vísinda og tækni
hafa stundum orðið til þess
að maðurinn hefur gleymt
því að hann er sjálfur hluti af
sköpunarverkinu og sett
sjálfan sig í hlutverk skap-
arans, fundizt Guð óþarfur.
Þetta á reyndar ekki aðeins
við í heimi raunvísindanna,
heldur hefur maðurinn
stundum reynt að móta
mannlegt samfélag með vís-
indalegum hætti; lengst gekk
það í Sovétríkjunum, þar sem
trúarbrögðum var kastað fyr-
ir róða og sótt fram til full-
komnunar í nafni vísindalegs
sósíalisma; þar átti að búa til
fullkomið velmegunarsam-
félag og nýjan mann.
Allir vita hvernig sú til-
raun endaði. Vestræn ríki
völdu aðra leið; leið lýðræðis
og einstaklingsfrelsis. Engu
að síður hefur borið á því í
auknum mæli í samfélagi
okkar að kristin trú hefur
verið á undanhaldi og gildi
hennar síður í hávegum höfð
en áður; meðal annars vegna
trúar á vísindalegar og „sam-
félagslegar“ lausnir á flestum
vanda.
Nú er það rétt að forsenda
ýmissa framfara á Vest-
urlöndum var sá aðskilnaður
trúarlífs og rökhugsunar,
sem hefur átt sér stað að
meira eða minna leyti. Ár-
angur í raunvísindum náðist
þá fyrst þegar menn hættu
að leita guðlegra skýringa á
náttúrufyrirbærum og leit-
uðust við að skilja gangverk
alheimsins á þess eigin for-
sendum. Sama á við um sam-
félagsvísindi; forsenda ým-
islegra framfara hefur verið
sú að greina eigin lögmál
samfélagsins og leita leiða til
breytinga á því, í stað þess að
trúa á að guðleg forsjón ætl-
aði mönnum stað í samfélags-
stiganum.
Samt líða vestræn sam-
félög, þar sem frjálst framtak
hefur stuðlað að meiri vel-
megun en ella og tækifærin
ættu að vera næg til að skapa
betra mannlíf, fyrir glæpi,
upplausn fjölskyldna og sam-
félagslega lausung. Ábyrgð-
artilfinning hefur verið á
undanhaldi. Velferðarþjóð-
félagið, sem í upphafi var að
miklu leyti byggt á kristnum
gildum, svo sem náungakær-
leik og mannúð, hefur að
sumu leyti snúizt upp í and-
hverfu sína. Það hefur tekið
frá mörgum einstaklingum
ábyrgðina á eigin lífi. Það
hefur jafnframt leyst margan
manninn undan þeirri skyldu
að hjálpa náunganum; sú
skylda er lögð á ópersónulegt
almannavald.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FARSÆLIR
FJÁRMÁLARÁÐHERRAR
Geir H. Haarde fjármálaráð-herra hefur náð þeim áfangaí sínu starfi að sitja lengur
samfellt á stól fjármálaráðherra en
nokkur annar. Eysteinn Jónsson
gegndi embætti fjármálaráðherra
lengur en ekki samfellt.
Geir H. Haarde hefur verið far-
sæll fjármálaráðherra og það á
einnig við um forvera hans, Friðrik
Sophusson, en samanlagður tími
þeirra sem ráðherra fjármála er 14
ár.
Í samtali við Freystein Jóhanns-
son, blaðamann Morgunblaðsins í
gær sagði fjármálaráðherra m.a.
um þær breytingar sem orðið hafa í
fjármálaráðuneytinu frá því að
hann starfaði þar sem aðstoðarmað-
ur ráðherra á níunda áratugnum:
„Mesta breytingin hefur orðið í
allri vinnslu og meðferð mála. En
verkefnin hafa líka breytzt í og með
vegna þess, að vinnubrögðin eru
önnur. Hér sátu menn forðum sum-
arlangt, á kvöldin og um helgar, við
að berja saman fjárlagafrumvarp.
Síðan hömuðust menn framundir jól
í þinginu við að koma öllu heim og
saman. Nú er öll vinna í miklu skyn-
samlegri farvegi, menn fá sín sum-
arfrí og einnig hefur vinna verið
færð framar á árið. Af þeim sökum
afgreiðir Alþingi fjárlögin nú í byrj-
un desember og hefur það stórbætt
þinghaldið í jólamánuðinum.“
Sennilega er þetta í hnotskurn
lýsing á fleira í okkar samfélagi en
fjármálaráðuneytinu einu.
Af samtalinu við fjármálaráð-
herra er ljóst að hann telur fæðing-
arorlofið eitt stærsta málið sem
hann hafi unnið að í sinni ráðherra-
tíð. Hann segir:
„Ég nefni til dæmis fæðingaror-
lofið, sem ég beitti mér fyrir og er
tvímælalaust eitt stærsta skref í
jafnréttis- og fjölskyldumálum, sem
hér hefur verið stigið.“
Þetta er áreiðanlega rétt. Jafnvel
þeir ungu menn sem börðust gegn
fæðingarorlofinu kunna að meta
það þegar þeir komast á það stig í
tilverunni!
Geir H. Haarde hefur reynzt
traustur stjórnmálamaður eins og
tök hans á fjármálaráðuneytinu
sýna. Hann hefur vakið athygli fyrir
framkomu sína á alþjóðavettvangi
sökum víðtækrar tungumálakunn-
áttu og djúprar þekkingar á al-
þjóðamálum og hefur ræktað gras-
rótina vel í eigin flokki og á
landsvísu.
S
tjórnmálabaráttan á Íslandi er
að breytast. Ýmis stærstu
átakamál þjóðarinnar hafa
verið til lykta leidd eða átök-
um um þau er að ljúka. Flestir
bendir til, að á nýrri öld ein-
kennist samfélag okkar af um-
ræðum um það, hvernig ýms-
um velferðarmálum og öðrum svokölluðum
mjúkum málum verði bezt fyrir komið en þjóðin
búi við velmegun og hagsæld. Þessi grundvall-
arbreyting mun setja mark sitt á stjórnmálabar-
áttuna og breyta henni.
Fyrri hluti 20. aldarinnar mótaðist af sjálf-
stæðisbaráttunni. Þótt samstaða væri um mark-
mið voru ekki allir sammála um leiðir. Þetta
tímabil einkenndist líka af miklum átökum við
uppbyggingu atvinnuveganna, sérstaklega sjáv-
arútvegsins en einnig að töluverðu leyti af fram-
förum í landbúnaði. Baráttan við kreppu og fá-
tækt var samtvinnuð þessum átökum, sem voru
hörð og óvægin.
Þegar lýðveldisstofnun var í höfn tók kalda
stríðið við. Átökin um aðild að Atlantshafs-
bandalaginu og um varnarsamninginn við
Bandaríkin klufu samfélagið í herðar niður.
Þjóðin skiptist í tvær fylkingar. Enn eimir eftir
af þeim átökum. Margir þeirra, sem tóku út
þroska sinn í kalda stríðinu eiga erfitt með að
sjá samfélagið í öðru ljósi en ljósi þeirra tíma.
Það var ekki fyrr en upp úr 1990, eftir fall Berl-
ínarmúrsins og við lok kalda stríðsins, sem
verulegar breytingar urðu á þessum viðhorfum.
Seinni hluti 20. aldarinnar einkenndist líka af
framhaldi sjálfstæðisbaráttunnar, átökunum um
útfærslu fiskveiðilögsögunnar. Markmiðin voru í
megindráttum þau sömu en skiptar skoðanir um
leiðir. Hinn 1. desember 1976 lauk baráttunni
um auðlindir hafsins í kringum landið, þjóð-
areignina. Síðasti brezki togarinn sigldi á brott
af Íslandsmiðum og það var við hæfi, að það
gerðist á fullveldisdaginn. Landhelgisbaráttan
hafði djúptæk áhrif á þjóðfélagið. Inn í þá bar-
áttu blönduðust deilurnar um grundvallaratriði
utanríkisstefnunnar. Landráðabrigzl gengu á
milli manna, eins og gjarnan hafði gerzt bæði á
síðustu áratugum 19. aldarinnar og fram eftir
allri 20. öldinni. Þetta voru mikil tilfinningamál
en þessum átökum er lokið.
Stóriðjan varð líka tilefni mikilla átaka og í
upphafi fyrst og fremst af þjóðernislegum
ástæðum. Andstæðingar stóriðju vildu ekki fá
erlent fjármagn inn í landið. Þeir töldu, að sjálf-
stæði þjóðarinnar væri í hættu, ef erlent stór-
fjármagn kæmi inn í landið í formi álvera í eigu
útlendinga. Deilurnar um stóriðjuna á þessum
forsendum voru hatrammar í upphafi en þær
breyttust smátt og smátt yfir í átök á milli stór-
iðjusinna og náttúruverndarsinna. Baráttan
gegn stóriðjunni er enn að breytast. Á Norður-
landi vill fólk í þremur byggðarlögum fá stór-
iðjufyrirtæki til sín og nú neita menn að láta
orku af hendi ef nýtt álver verði ekki byggt í
þeirra landshluta. Þetta á bæði við um Norður-
land vestra og Húsvíkinga og nágranna þeirra.
Þetta er nýtt fyrirbæri í umræðum um stóriðju.
Síðasti einn og hálfur áratugur hefur m.a. ein-
kennzt af hörðum átökum milli þeirra, sem vilja
byggja stórvirkjanir og hinna, sem vilja vernda
náttúruna. Ýmislegt bendir til að þessum miklu
átökum fari að ljúka. Smátt og smátt er að
verða til samstaða um, að lengra verði ekki
gengið í framkvæmdum á hálendinu og mögu-
leikar á orkuframleiðslu með jarðvarmaveitum
auka líkur á að úr átökum á milli virkjanasinna
og náttúruverndarsinna dragi.
Átökin um fiskveiðistjórnunina og kvótann
voru meðal hinna mestu á lýðveldistímanum. Á
þeim vígstöðvum hefur náðst meiri friður.
Grundvallaratriðið um að greiða skuli gjald af
afnotum af auðlindum, sem eru þjóðareign hefur
verið lögfest. Enn er ágreiningur um upphæð
gjaldsins, en smátt og smátt verða þau ágrein-
ingsefni leyst.
Það er athyglisvert að öll þessi miklu deilu-
mál 20. aldarinnar tengjast grundvallaratriðum
í lífi þjóðarinnar, sjálfstæði hennar og hvernig
nýta skuli auðlindir hennar.
Þeim miklu deilumálum 20. aldarinnar, sem
hafa rist svo djúpt í þjóðarsálina og einkennt
stjórnmálabaráttuna í meira en eitt hundrað ár
er ýmist lokið eða að ljúka. Í því eru fólgin mikil
þáttaskil.
Hvað er eftir?
Það er áleitin spurn-
ing hvað sé eftir og
hvað taki við. Hvað
muni einkenna stjórnmálabaráttu og þjóðfélags-
umræður á næstu árum og áratugum. Hin stóru
deilumál eru að baki að langmestu leyti. Eftir
standa að vísu grundvallarmál á borð við það
hverjir skuli eiga Ísland. Barátta Morgunblaðs-
ins fyrir því, að setja viðskiptalífinu starfs-
ramma með löggjöf, sem komi í veg fyrir að
tveir til þrír hópar í viðskiptalífinu eignist Ís-
land allt er nátengd sjálfstæðisbaráttunni og
átökunum um auðlindirnar. Ísland á að vera í
eigu þjóðarinnar en ekki örfárra kaupsýslu-
manna. Viðbrögðin vegna sölu Símans og sú
þjóðarhreyfing, sem er að verða til í framhaldi
af grein Agnesar Bragadóttur hér í blaðinu fyrir
viku eru vísbending um að þjóðin sé að vakna af
værum blundi og átta sig á því, sem er að ger-
ast. Þeir stjórnmálaflokkar, sem átta sig ekki á
þessu eiga ekki von á góðu í þingkosningum að
tveimur árum liðnum. Umræður um löggjöf um
eignarhald á fjölmiðlum eru aðeins lítill hluti af
þessu stóra máli. Líklegt má telja, að samstaða
náist um raunhæfar aðgerðir á þessu sviði, ann-
aðhvort fyrir næstu þingkosningar eða í kjölfar
þeirra. Flestum er að verða ljóst, að frumvarp
Valgerðar Sverrisdóttur skiptir litlu og tillögur
fjölmiðlanefndarinnar hafa þá þýðingu eina að
þær sýna, að komin er þverpólitísk samstaða um
nauðsyn þess að setja löggjöf um eignarhald á
fjölmiðlum. Það er árangur út af fyrir sig en
dugar ekki til.
Átökum um þessi mál er ekki lokið en þeim
mun ljúka með sigri þjóðarinnar þegar upp
verður staðið.
Endurskoðun stjórnarskrárinnar, sem nú er
hafin er eitt af þeim stóru átakamálum, sem er
ólokið en tengist grundvallaratriðum í lífi ís-
lenzku þjóðarinnar. Þar munu mörg efnisatriði
koma við sögu en líklegt má telja, að málskots-
rétturinn verði stærsti þátturinn í þeim um-
ræðum. Í stuttu máli snýst ágreiningurinn um
það, hvort málskotsrétturinn á að vera í höndum
eins manns, sem býr á Bessastöðum eða hvort
binda á í stjórnarskrá ákvæði um með hvaða
hætti og hvernig mál skuli leggja undir atkvæði
landsmanna allra eða íbúa einstakra byggðar-
laga.
Morgunblaðið hefur barizt skipulega fyrir því
síðustu átta árin, að þjóðaratkvæði verði tekið
upp um stærstu mál og almenn atkvæðagreiðsla
í byggðarlögum um tiltekin mál.
Víðtækari stuðningur er við þessi sjónarmið
en nokkru sinni fyrr.
Líklegt má telja, að þegar upp verði staðið
náist almenn samstaða um að í stjórnarskrá
verði ákveðið við hvaða skilyrði mál skuli leggja
undir þjóðina en það ákvörðunarvald verði ekki í
höndum eins manns, forseta Íslands. Ástæðan
er einfaldlega sú, að það vísar til fortíðar að slík
ákvörðun sé í höndum eins manns en til fram-
tíðar að það verði ákveðið í stjórnarskrá hvernig
þetta verði gert.
Beint lýðræði er stórfengleg hugsjón, sem fá-
mennt þjóðfélag á borð við okkar Íslendinga
hefur alla burði til að taka upp.
Stóriðjuvæðingunni er að ljúka. Það verða
ekki mörg álver byggð til viðbótar við þau, sem
fyrir eru og eru komin á framkvæmdastig. Sú
staðreynd mun auðvelda okkur á næstu árum að
ná þjóðarsátt um verndun náttúrunnar, sem er
einn af þeim grundvallarþáttum, sem snertir líf
þjóðarinnar í þessu landi.
Hvað tekur við?
Líklegt má telja, þegar
ofangreindum áföng-
um hefur verið náð, að
athygli þjóðarinnar muni í vaxandi mæli beinast
að öðrum þáttum þjóðmálanna. Við höfum náð
því stigi að búa við áþekka velmegun og lífskjör
og hinar Norðurlandaþjóðirnar. Og líklegt má
telja, að áherzlur í þjóðmálabaráttunni beinist á
næstu árum að því að nostra við og fínpússa vel-
ferðarkerfið, skólakerfið og heilbrigðiskerfið.
Það er til fátækt á Íslandi. Hún er afstæð að
því leyti til að það er ekki sams konar fátækt og
við þekkjum til í þróunarlöndunum en fátækt
engu að síður á okkar mælikvarða. Þessa fátækt
er að finna meðal aldraðra, öryrkja, einstæðra
mæðra og annarra, sem minna mega sín. Þessi
fátækt er blettur á okkar samfélagi. Hana þarf
að uppræta. Hinir fátæku á Íslandi í dag eiga
sér nánast engan málsvara. Verkalýðshreyfing-
in hefur ekki tekið upp baráttu í þeirra þágu að
nokkru marki, kannski vegna þess, að hún hefur
náð svo miklum árangri fyrir þorra sinna fé-
lagsmanna. Stjórnmálaflokkarnir hafa ekki tek-
ið þessa baráttu upp, kannski vegna þess að um
svo tiltölulega fámennan hóp er að ræða. Það er
hins vegar ekki mikið mál fyrir þetta ríka sam-
félag að þurrka út þá fátækt, sem hér hefur
skotið rótum og á ekki að vera flokkspólitískt
deilumál. Stjórnmálaflokkarnir eiga að ná sam-
stöðu um það sín í milli. Í raun má segja, að það
þurfi tiltölulega litlar lagfæringar á velferðar-
kerfinu til þess að tryggja hag þeirra, sem
minnst mega sín.
VIGDÍS FINNBOGADÓTTIR
Vigdís Finnbogadóttir er ástsælmeðal þjóðarinnar. Hún nýtur
vinsældar og virðingar. Hún hefur
sérstöðu. Þetta hefur komið skýrt í
ljós síðustu daga í tilefni af 75 ára
afmæli hennar sl. föstudag. Yfir
henni er reisn.
Vigdís hefur orðið tákn kvenna í
baráttu þeirra fyrir jafnrétti. Þær
líta til hennar sem fyrirmyndar. Að
því leyti til og á margan annan hátt
á hún sjálfa sig ekki lengur. Hún
hefur orðið þjóðareign.
Það er ekki auðvelt að vera fyrr-
verandi forseti. En Vigdís hefur
haldið vel á því hlutverki. Hún hefur
unnið að mikilvægum málum. Hún
hefur lagt góðum málum lið. Hún
skapaði ákveðinn stíl í embætti en
hún hefur einnig gert það utan emb-
ættis.
Á þessum tímamótum í lífi hennar
hefur hún fundið hvern hug þjóðin
ber til hennar. Og kannski er það
bezta afmælisgjöfin.