Morgunblaðið - 17.04.2005, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 17. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hér á landi munu næstafáir kannast við nafneistneska sagnfræð-ingsins Raimo Pullat ení hópi þeirra er fást við
sögu þjóðanna er byggja löndin sunn-
an og austan Eystrasalts er hann vel
þekktur – og nánast þjóðhetja í
heimalandi sínu, Eistlandi. Má
kannski gleggst marka stöðu hans
þar af því að hann var gerður að heið-
ursborgara í Tallinn á 65. afmælisdegi
sínum árið 2000 og þegar hann varð
sjötugur nú í byrjun apríl efndi há-
skólinn í Tallinn til fjölmennrar ráð-
stefnu og bauð til fræðimönnum úr
ýmsum löndum. Hún bar yfirskriftina
Modus Vivendi – lífshættir – og fjöll-
uðu fyrirlesarar, sem alls voru tutt-
ugu og einn, allir um efni úr sögu dag-
legs lífs í borgum og bæjum í
norðanverðri Evrópu á liðnum öldum.
Fyrirlestrarnir voru allir gefnir út í
16. bindi ritraðarinnar Vana Tallinn
[Gamla Tallinn], sem Pullat hefur rit-
stýrt frá því hún var endurreist árið
1990.
Á afmælisdaginn hélt borgarstjór-
inn í Tallinn Pullat veglega veislu í
hinu fornfræga ráðhúsi borgarinnar
og var þar mikið um dýrðir. Veislan
stóð í u.þ.b. átta klukkustundir og
meðal þeirra er tóku til máls var
fulltrúi háskólans í Riga, sem afhenti
afmælisbarninu skjal til merkis um að
hann hefði verið kjörinn heiðursdokt-
or þar. Í tilefni afmælisins var Pullat
einnig sæmdur ýmsum heiðurs-
merkjum, m.a. í Póllandi og Finnlandi
og í háskólabókasafninu í Tallinn var
opnuð sýning á ritum hans og verk-
um. Fyllir hún um tuttugu hillumetra.
Afkastamikill fræðimaður
Vinsældir Pullats og virðingin sem
hann nýtur í heimalandi sínu eiga sér
ýmsar orsakir. Hann hefur um árabil
verið óhemju afkastamikill fræðimað-
ur og komið víða við í rannsóknum
sínum. Alls hefur hann skrifað og
annast útgáfu á rösklega fimmtíu
bókum, sem flestar byggjast á frum-
rannsóknum hans sjálfs. Var sú vinna
oft unnin við erfiðar aðstæður. Lang-
flestar þessara bóka eru að vonum rit-
aðar á eistnesku, en átta á öðrum
tungum, ensku, finnsku, pólsku, rúss-
nesku og þýsku. Þá hefur Pullat ritað
yfir tvö hundruð tímaritsgreinar, sem
birst hafa í viðurkenndum fræðitíma-
ritum, og er þá enn ótalinn sægur
blaðagreina og ýmissa styttri rit-
smíða, t.d. ritdóma og ritfregna. Í til-
efni afmælisins á dögunum var gefin
út vönduð ritaskrá Pullats og fyllir
hún heilar 42 þéttprentaðar blaðsíð-
ur.
Fræðileg viðfangsefni Pullats hafa
verið ærið fjölbreytileg. Framan af
sinnti hann einkum fólksfjöldasögu
borga og sögu borgarlífs en á síðari
árum hefur hann fjallað mikið um
sögu utanríkismála og þá einkum um
samskipti þjóða við sunnan- og aust-
anvert Eystrasalt í aldanna rás. Auk
þessa hefur hann gegnt prófessors-
embætti í Tallinn og Tartu um langt
árabil, var forstöðumaður sagnfræði-
stofnunar eistnesku Vísindaakademí-
unnar og hefur haft umsjón með
fjölda doktorsnema. Sjálfur hefur
hann skrifað og varið tvær doktors-
ritgerðir. Hin fyrri kom út í Eistlandi
árið 1972 og síðari doktorsvörnina
þreytti Pullat í Finnlandi árið 1998, þá
orðinn 63 ára gamall.
Pullat nýtur hvarvetna virðingar
fyrir ritstörf sín, en í heimaborg sinni,
Tallinn, og í Þýskalandi er hann ekki
síður mikils metinn vegna annars
máls. Það kalla sumir diplómatískt af-
rek og er kannski helst að jafna við
það ef einhverjum einstaklingi hefði á
sínum tíma tekist að leysa handrita-
málið á eigin spýtur og fá íslensku
handritin í Árnasafni send heim vafn-
ingalaust.
Þetta mál átti sér djúpar sögulegar
rætur og endurspeglar á vissan hátt
sögu þjóðanna við Eystrasalt. Tallinn,
sem þjóðverjar nefndu Reval, var öld-
um saman þekkt Hansaborg og ein
meginstoðin í verslunarveldi Hansa-
manna við norðanvert Eystrasalt.
Þar varð smám saman til mikið og
gott skjalasafn, sem hafði að geyma
ómetanlegar heimildir um sögu borg-
arinnar, Eystrasaltssvæðisins og
Hansasambandsins á miðöldum.
Safnið var opnað almenningi árið
1883 og eftir það og allt fram til síðari
heimsstyrjaldar lögðu fræðimenn
gjarnan leið sína til Tallinn í skjala-
leit. Var þá stundum haft á orði, að út-
lendingar sem kæmu til borgarinnar
væru annaðhvort kaupahéðnar í við-
skiptaerindum eða sagnfræðingar í
heimildaleit. Sjálfir voru Tallinnbúar
stoltir af skjalasafninu, litu á það sem
eitt helsta djásn borgarinnar, og þótt
oft munaði litlu er styrjaldir geisuðu
tókst alltaf að varðveita safnið og
verja það skemmdum.
„Ég er kominn með skjalasafnið“
Það varð því Eistlendingum mikið
áfall er Þjóðverjar lögðu hald á
skjalasafnið á árum síðari heimsstyrj-
aldar og fluttu það til Þýskalands árið
1944. Þar var það næstu 46 árin en
haustið 1990 kom bílalest skyndilega
skröltandi eftir ósléttum þjóðvegin-
um frá Riga og hafði þá ekið alla leið
frá Lübeck. Við hlið ökumanns
fremsta bílsins sat kempan Raimo
Pullat. Hann vísaði ökumanni leiðina
að gömlu skjalasafnsbyggingunni og
þegar þangað kom stökk hann út, ýtti
við hálfsofandi dyraverði (klukkan
var 5 að morgni) og sagði: „Opnaðu
dyrnar og farðu svo og vektu borg-
arstjóra. Ég er kominn með skjala-
safnið.“
Nú varð uppi fótur og fit og margar
vinnufúsar hendur hjálpuðust að við
að koma hinum fornu dýrgripum fyrir
þar sem þeir áttu heima. Sjálfur gerði
Pullat hins vegar stuttan stans. Hann
hélt rakleiðis til Moskvu og þaðan
með annarri bílalest yfir þvera Evr-
ópu, til gömlu Hansaborganna, Lü-
beck, Bremen og Hamborgar. Þjóð-
verjar vildu nefnilega fá eitthvað fyrir
sinn snúð og það sem þeir fengu voru
miðaldaskjalasöfn þessara borga,
sem Rússar höfðu haft með sér heim í
lok síðari heimsstyrjaldar. Um það
hafði Raimo Pullat tekist að semja við
utanríkisráðherra Sovétríkjanna og
Vestur-Þýskalands.
Höfundur hefur þekkt Raimo Pull-
at lengi og var einn þeirra fræði-
manna, sem boðið var að sækja ráð-
stefnuna Modus Vivendi í Tallinn. Að
henni lokinni bað hann Pullat að segja
lesendum Morgunblaðsins lítið eitt
frá ævi sinni og starfsferli.
„Ég fæddist hér í Tallinn 3. apríl
árið 1935,“ sagði Pullat „Faðir minn
var frá Viruhéraði en móðir mín frá
eynni Dagö, sem á eistnesku heitir
Hiiumaa. Ég ólst upp í Tallinn en þeg-
ar Rússar gerðu miklar loftárásir á
borgina 9. mars 1944 eyðilagðist
heimili okkar og við lentum á hálf-
gerðum vergangi um hríð. Ég lauk
skyldunámi í Rakvere en hélt síðan til
háskólanáms í Tartu og lauk þar
fyrrihlutaprófi í sagnfræði árið 1958.
Þá tók við nám í listasögu og því næst
framhaldsnám við Sagnfræðistofn-
unina í eistnesku Vísindaakademí-
unni, en hún var staðsett í báðum
borgunum, Tallinn og Tartu. Þar lauk
ég kandídatsprófi og varði síðan dokt-
orsritgerð mína um mannfjöldaþróun
í eistneskum borgum á 18. öld árið
1972. Árið 1979 varð ég prófessor við
akademíuna og kenndi bæði í Tallinn
og Tartu. Því starfi gegni ég í raun-
inni enn, en frá 1995 hef ég einungis
kennt hér í Tallinn, er prófessor í
borgasögu við háskólann hér.“
Saga borga og bæja
Hvað áttu við með borgasögu?
„Borgasaga er í sjálfu sér býsna
víðtækt hugtak. Þetta er sú grein
sagnfræðinnar, sem á þýsku kallast
Stadtgeschichte og Urban History á
ensku. Hún tekur til allra þátta í sögu
borga, borgarlífs og menningar og er
í raun óendanleg uppspretta rann-
sóknarefna, ekki síst í löndum eins og
Eistlandi og öðrum Eystrasaltslönd-
um þar sem borgir eru gamlar og eiga
sér fjölbreytilega og viðburðaríka
sögu. Sjálfur hef ég mest fengist við
sögu mannfjöldaþróunar í eistnesk-
um borgum og bæjum, einkum á 18.
öld, og svo við sögu daglegs lífs borg-
arbúa. Það er ærið fjölbreytilegt við-
fangsefni og býður upp á afar
skemmtilegar samanburðarrann-
sóknir.“
Þú ert einn fárra sagnfræðinga í
löndum fyrrverandi Sovétríkja, sem
gegndu prófessorsembætti á sovét-
tímanum og hafa haldið stöðu sinni,
jafnvel frekar vaxið en hitt eftir 1990.
Geturðu sagt mér hvernig var að vera
eistneskur sagnfræðingur á tímum
Sovétríkjanna?
Raimo brosir í kampinn, lítur kank-
vís á spyrjandann og svarar með ann-
arri spurningu: „Hvernig heldur þú
að það hafi verið?“ Svo bætir hann
við: „Það var oft erfitt, en kannski
ekki eins slæmt og margir Vestur-
landamenn virðast hafa haldið. Við
nutum tiltölulega mikils rannsókna-
frelsis, höfðum fullt frelsi til að velja
okkur rannsóknarefni eða gera tillög-
ur um þau. Stjórn Vísindaakademí-
unnar varð að samþykkja þessi efni.
Það gerði hún undantekningarlítið og
auðvitað höfðum við vit á því að gera
ekki tillögur um efni sem við vissum
að yrði umsvifalaust hafnað. Á hinn
bóginn urðum við að fara varlega,
„Þetta hefur
verið samfellt
ævintýr“
Pullat í veislu, sem haldin var honum til heiðurs eftir að hann hafði varið aðra
doktorsritgerðina sína í Oulu 2. maí 1998.
Pullat fór á fund Jóhannesar Páls II. páfa í Páfagarði vorið 2004, afhenti hon-
um eina bóka sinna og hlaut páfablessun.
Morgunblaðið/Jón Þ. Þór
Raimo Pullat sagnfræðingur á skrifstofu sinni.
Eistneski sagnfræðingurinn Raimo Pullat er nánast þjóð-
hetja í heimalandi sínu. Jón Þ. Þór talaði við hann um rit-
un borgarsögu og hlutskipti sagnfræðings í Eystrasaltsríkj-
unum á tímum Sovétríkjanna.
á morgun
Morgunblaðið og mbl.is velja hljómsveit fólksins