Morgunblaðið - 19.06.2005, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 19. JÚNÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hrafnkelssjóður var stofn-aður árið 1930 í minn-ingu Hrafnkels Einars-sonar stud. polit. semlést síðla árs 1927
skömmu fyrir lokapróf í hagfræði frá
háskólanum í Vínarborg, þá aðeins 22
ára gamall. Verða hér rakin í stórum
dráttum æviatriði námsmannsins
unga og tildrög að sjóðsstofnun.
Hrafnkell fæddist í Reykjavík 13.
ágúst 1905, þriðji í röð fjögurra barna
hjónanna Ólafíu G. Jónsdóttur og
Einars Þorkelssonar. Þegar Hrafn-
kell var átta ára slitu foreldrar hans
samvistum og fór hann um það leyti
til dvalar að Álftanesi á Mýrum til
frændfólks föður síns. Hjá hjónunum
þar, þeim Mörtu Maríu Níelsdóttur
og Haraldi Bjarnasyni, var Hrafnkell
síðan næstu árin. Faðir hans kvæntist
á ný í ágúst 1918 Ólafíu Guðmunds-
dóttur og settu þau saman heimili
með tveimur börnum Einars af fyrra
hjónabandi, þeim Hrafnkeli og Ragn-
heiði yngri systur hans. Einar var
starfsmaður Alþingis og fjölskyldan
bjó í þinghúsinu.
Á Álftanesi naut Hrafnkell, ásamt
öðrum börnum á heimilinu, kennslu
Odds Jónssonar, sonar Mörtu af fyrra
hjónabandi. Farskóli var á Borg og
þar var Hrafnkell í þrjár vikur í apríl
1917 hjá Þorláki, syni séra Einars
Friðgeirssonar á Borg, og tók fulln-
aðarpróf þá um vorið. Hrafnkell var
þingsveinn sumarið 1917, meðan Al-
þingi starfaði frá júlíbyrjun til miðs
september, en dvaldist ella óslitið á
Álftanesi til vorsins 1918. Hann bast
fjölskyldunni þar vináttuböndum og
þangað fór Hrafnkell hverja lausa
stund uns hann hélt utan til fram-
haldsnáms sumarið 1923.
Í námi hjá séra Ófeigi
Mál skipuðust svo að haustið 1918
fór Hrafnkell að Fellsmúla á Landi í
Rangárvallasýslu til séra Ófeigs Vig-
fússonar er þar hélt skóla ásamt séra
Ragnari syni sínum. Séra Ófeigur var
rómaður kennari og skólinn eftirsótt-
ur, dvaldist Hrafnkell tvo vetur í
Fellsmúla og bjó sig undir inntöku-
próf í fjórða bekk Menntaskólans í
Reykjavík. Var það eini menntaskóli
landsins og var sex vetra skóli. Fyrstu
þrír veturnir voru gagnfræðadeild og
lauk þriðja bekk með gagnfræðaprófi
sem veitti rétt til náms í lærdómsdeild
(fjórða til sjötta bekk) sem skiptist í
mála- og stærðfræðideild. Ekki var
óalgengt að unglingar utan af landi
tækju gagnfræðapróf utanskóla en
ástæða þess að Hrafnkell er í þeim
hópi var að faðir hans þekkti séra
Ófeig og kennsluhætti hans og vildi
láta son sinn njóta þess. Um sumar-
mál 1920 kom Hrafnkell til Reykja-
víkur og tók þá aukatíma hjá kenn-
urum við menntaskólann í nokkrum
fögum, svo sem stærðfræði, eðlis- og
efnafræði og náttúrufræði.
Gagnfræðaprófið þreytti Hrafnkell
í júnímánuði 1920 og lauk því með
góðum vitnisburði. Sumarið sem í
hönd fór lærði hann sund í laugunum í
Reykjavík, heimsótti venslafólk sitt í
Oddgeirshólum í Hraungerðishreppi;
búendur þar voru Árni Árnason,
bróðir Ólafíu stjúpu Hrafnkels, og
kona hans Elín Briem frá Hruna;
heimsókn í Álftanes var einnig á dag-
skrá. Næsta haust settist hann í
fjórða bekk máladeildar, voru 16
nemendur saman í bekk og var
Hrafnkell yngstur í sínum árgangi.
Við fimmtabekkjarpróf vorið 1922
fékk hann í verðlaun fyrir ástundun
og framfarir: The Poetical Works of
Longfellow. Honum sóttist námið vel
og við stúdentspróf vorið 1923 varð
hann efstur próftaka með einkunnina
7,48 eftir Örstedskerfi sem þá var við-
haft í skólanum og hæst gefið 8,00; þá
einkunn fékk Hrafnkell í þýsku og
frönsku á stúdentsprófinu en yfir 7,00
í öllum öðrum fögum.
Haldið utan til náms
Hrafnkell hafði í hyggju að leggja
stund á hagfræði og fór hann utan
sumarið 1923 með skipi til Kaup-
mannahafnar og þaðan áfram til Kiel í
Þýskalandi. Fyrstu vikurnar fóru í að
skerpa á kunnáttu í þýsku og síðan
hóf hann nám við háskólann í Kiel og
nam þar hagfræði næstu tvö árin eða
til hausts 1925. Háskólanámið var
með allt öðrum formerkjum en hið
skorðaða menntaskólanám sem
Hrafnkell þekkti að heiman. Öll til-
högun var frjáls og á valdi nemenda
hvernig þeir höguðu námi. Fyrirlestr-
ar prófessoranna voru þéttriðið net
fimm daga vikunnar og stúdentarnir
fengu ábendingar um úrvalsbækur í
hverri grein sem heppilegt væri að
lesa en að öðru leyti voru vinnubrögð-
in þeim í sjálfsvald sett. Hrafnkell
virðist, eftir bréfaskriftum heim að
dæma, fljótlega hafa gert sér ljósa
ábyrgð hins akademíska frelsis og
skipulagt tíma sinn við námið.
Annar Íslendingur var við nám í
hagfræði í Kiel á þessum árum. Dr.
Kristinn Guðmundsson (f. 1897), síðar
kennari við Menntaskólann á Akur-
eyri, utanríkisráðherra og um skeið
sendiherra, reyndist Hrafnkeli hollur
félagi. Þeir urðu miklir mátar, tóku
þátt í stúdentalífinu, iðkuðu manntafl
af kappi og lærðu nýjustu dansana
sem þá voru að ryðja sér til rúms: fox-
trot, five steps, tangó og svo auðvitað
valsa. Þeir sóttu tónleika, leiksýning-
ar og óperur, heyrðu meðal annars
Pétur Jónsson syngja í Wagneróperu,
og þá voru þeir vitaskuld í stæði á
efstu svölum óperuhallarinnar – ann-
að leyfði pyngjan ekki.
Um veturnætur 1924 var Hrafnkell
valinn formaður félags norrænna og
þýskra stúdenta í Kiel til eins árs.
Fylgdu því fundahöld, bjórkvöld og
ýmislegt annað skemmtilegt og telur
hann sig ekki komast hjá að fá sér
smóking og láta gera „almennilegt“
nafnspjald handa sér vegna heimboða
og veisluhalda er fylgdu vegsemdinni.
Hann segir, í bréfi til móður sinnar,
frá heimsókn 20 norskra stúdenta er
komu siglandi og syngjandi í heim-
sókn í maí 1925 og þriggja daga há-
tíðahöldum af því tilefni.
Enda þótt vetur færi ekki alveg hjá
garði í Norður-Þýskalandi voru sum-
arhitar miklir og þeir félagar, Hrafn-
kell og Kristinn, fóru oft daglega á
baðströnd á gufuskipi er sigldi eins og
leið lá fyrir mynni Kielarskurðsins
sem liggur þvert yfir Slésvík-Holt-
setaland milli Eystrasalts og Norður-
sjávar. Ströndin var þéttskipuð fólki
sem naut sólar og sjávarbaða og þar
dvöldust þeir iðulega daglangt.
Hrafnkell var mikill bréfritari og
iðinn við að skrifast á við Ragnheiði
systur sína og segja henni af því um-
hverfi sem hann hrærðist í og bera það
saman við heimaslóðir þeirra. Honum
finnast ungar stúlkur ytra ekki eins
heimóttarlegar og margar kynsystur
þeirra norður í heimi. En nú hafi sér
borist sú gleðifregn, með félaga þeirra
sem var á ferðinni heiman frá Fróni, að
systir sín beri sig ágætlega og hafi
góða „figúru“. Hrafnkell vonar að
Ragnheiður haldi áfram á þeim vegi og
jafnframt að hún sé búin að láta klippa
á sig drengjakoll eins og tískan krefji.
Haustið 1925 biður Hrafnkell systur
sína að senda sér með næstu skipsferð
íslenska málfræði eftir Halldór Briem
því hann sé byrjaður að kenna þremur
mönnum, sem allir hafa oft verið í
heimsókn á Íslandi, íslensku. Þeir eru
dr. Reinsch, Raphael Spann og Fritz
Meyer. Prófessor Spann, faðir nefnds
Raphaels, er aðalkennarinn í hagfræði
við Kielarháskóla og Hrafnkell gerir
ráð fyrir að vinna doktorsverkefni sitt,
um fiskveiðar við Ísland, undir hans
leiðsögn að líkum haustið 1927.
Í Þýskalandi var á þessum tíma mik-
il dýrtíð, verðlag óstöðugt og erfitt gat
verið að láta naumt skorinn stúdenta-
styrk hrökkva fyrir nauðþurftum,
bókakaup voru óhjákvæmilega all-
nokkur og peningasendingar að heim-
an til viðbótar knappar. Eftir tveggja
ára nám í Kiel brá Hrafnkell á það ráð
að leita fyrir sér um annan stað þar
sem hentugra væri að búa og jafnframt
kennsla viðurkennd að gæðum. Fyrir
valinu varð Vínarborg og háskólinn
þar.
Lífið í Vínarborg
Í ágústlok 1925 fór Hrafnkell frá
Kiel með viðdvöl í Leipzig þar sem stór
kaupstefna var opnuð og hafði stjórn
stefnunnar boðið 400 háskólastúdent-
um til viðburðarins. Var þeim veittur
góður beini í mat og drykk og haldnir
fyrirlestrar um viðskiptaleg og hag-
fræðileg viðfangsefni.
Hrafnkell kunni þegar í stað vel við
sig í Vínarborg. Þegar hann hafði fund-
ið sér húsnæði og komið sér á framfæri
við háskólann tók hann að svipast um
eftir löndum sínum. Þar voru þá stödd
hjónin Guðrún Tuliníus og Kristján
Arinbjarnarson læknir, Baldvin Páls-
son (Dungal) og Kristján Kristjánsson
söngvari og í för með þeim heimsótti
Hrafnkell barónshjón von Jaden.
Reykjavíkurstúlkan Ástríður Péturs-
dóttir, systir vísindamannsins Helga
Pjeturs, hafði árið 1899 gifst austur-
rískum aðalsmanni, dr. Hans von Ja-
den, og flust með honum það ár til Vín-
arborgar og búið þar síðan. Þau voru
barnlaus en opnuðu heimili sitt fyrir
Íslendingum sem komu til borgarinnar
og eru margir til frásagnar um það at-
læti sem landar nutu þar. Hrafnkell
var þar engin undantekning, tókst vin-
átta með honum og von Jaden-hjón-
unum og reyndust þau honum afburða-
vel.
Sú venja hafði skapast að Íslending-
ar í Vínarborg söfnuðust saman heima
hjá von Jaden síðdegis á sunnudögum
Í minningu sonar
Hrafnkell Einarsson hag-
fræðinemi lést ungur að ár-
um og var skömmu síðar
sérstakur sjóður stofnaður í
minningu hans. Björg
Einarsdóttir rekur hér ævi
Hrafnkels, en úthlutað verð-
ur úr sjóðnum í fyrsta skipti
nú í haust er öld verður lið-
in frá fæðingu Hrafnkels.
Hrafnkell Einarsson (1905-1927) stúdent 30. júní 1923.
Stúdentar útskrifaðir úr Menntaskólanum í Reykjavík í júní 1923.
Fremsta röð f.v. Jón Jónsson, Bragi Ólafsson, Jörgen Christensen, Ásbjörn
Stefánsson og Jón Karlsson. Næstfremsta röð f.v. Árni Björnsson, Árni Daní-
elsson, Sigurður Sigurðsson, Árni Friðriksson, Ólafur Þorgrímsson, Friðjón
Kristjónsson og Eiríkur Brynjólfsson. Næstaftasta röð f.v. Gestur Pálsson,
Ólafur Einarsson, Óskar Elentínusson, Jóhann Gunnar Ólafsson, Gizur Berg-
steinsson, Steinþór Sigurðsson, Magnús Magnússon og Helgi Sigurðsson.
Aftasta röð f.v. Einar Baldvin Guðmundsson, Ísleifur Árnason, Karl Jónasson,
Sigurkarl Stefánsson, Ólafur Magnússon, Hrafnkell Einarsson, Þorlákur Helga-
son og Þórður Þórðarson. Á myndina vantar Sigurð Z. Gíslason.
Mynd teiknuð af Hrafnkeli 1926. Aftan
áhefur hann skrifað: Þetta átti að vera
karikatur en varð eðlileg mynd. Ef
pabba finnst teikningin góð þá er hún
til hans. (Jeg sé raunar enga líkingu.)
Í Vínarskógi 1925, f.v. Hrafnkell, Guð-
rún Tuliníus, Baldvin Pálsson (Dung-
al) og Kristján Arinbjarnarson.
Á veitingahúsi í Kiel. Kristinn Guðmundsson, lengst til hægri, og Hrafnkell Ein-
arsson sitja að tafli; flækingshvutti skrýddur derhúfu situr milli þeirra og hr.
Fuglsang kunningi fylgist með en götuljósmyndari átti leið hjá og festi á filmu.
Við legstað Hrafnkels í kirkjugarði í
Alland. Krossinn er gjöf frá Ástu von
Jaden. Við gröfina stendur hjúkr-
unarkonan Betti Schubert sem ann-
aðist Hrafnkel í veikindum hans.