Morgunblaðið - 26.11.2005, Qupperneq 50

50 LAUGARDAGUR 26. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
BRÉF TIL BLAÐSINS
Morgunblaðið Kringlunni 1 103 Reykjavík  Bréf til blaðsins | mbl.is
UNDIRRITAÐAN rak í rogastans,
er hann fletti Fréttablaðinu frá 7.
nóvember, þar sem Heilsuvernd-
arstöðin við Barónsstíg var auglýst
til sölu. Heilsuverndarstöðin er ein
af þeim byggingum, sem sett hafa
sterkan svip á höfuðborgina og
haldist nánast óbreytt í útliti, frá því
hún var reist í byrjun 6. áratugar
síðustu aldar.
Hún er einstaklega stílhrein og
falleg bygging með sínum turnum,
sem gefa henni sérstakan svip.
Heilsuverndarstöðin er sú bygging,
sem sá, er þessi orð ritar, minnist
einna gleggst, er hann lagði fyrst
leið sína til höfuðborgarinnar fyrir
tæpum 50 árum, og enn stendur hún
á sínum stað óbreytt að útliti og
gaman að virða hana fyrir sér frá
Barónsstígnum.
Trúað gæti ég því, að í hugum
flestra Reykvíkinga og líklega
landsmanna, a.m.k. þeirra sem eldri
eru, sé Heilsuverndarstöðin tákn
um þann sess, sem almennings-
heilsugæsla hefur jafnan skipað í
höfuðborginni, auk þess sem bygg-
ingin sjálf er einstakt listaverk.
En nú virðist semsagt ekki lengur
þörf fyrir þessa byggingu fyrir
heilsugæsluna í Reykjavík, og hún
skal seld á markaðstorgi gróða-
hyggjunnar.
Hlýtur þá sú spurning að vakna,
hvað verði um starfsemina, sem þar
hefur verið til húsa, hvort hún verði
flutt annað eða henni splundrað, en
sem kunnugt er hefur verið þar
miðstöð mæðraverndar og ung-
barnaeftirlits, deild atvinnu-
sjúkdóma og ónæmisvarna, auk
margvíslegrar annarrar starfsemi á
sviði heilsugæslunnar.
Nýlega sá ég í blaði, að Landspít-
alinn – háskólasjúkrahús ( LSH)
væri að falast eftir Heilsuvernd-
arstöðinni til afnota fyrir starfsemi
sína, sem löngu er búin að sprengja
utan af sér hin miklu húsakynni
þeirrar stofnunar, þar sem aldraðir
og sjúkir verða nú að liggja frammi
á göngum sökum plássleysis.
Væri ekki eðlilegast, að Landspít-
alinn yfirtæki Heilsuverndarstöð-
ina, svo hún yrði áfram nýtt í þágu
hinna sjúku og vanheilu, sé ekki
lengur talin þörf fyrir húsið á þeim
vettvangi, sem það hefur þjónað í
hálfa öld? Hvar er heilbrigð-
isráðherrann eiginlega, veit hann
ekki af þessu máli eða er hann ekki
til?
Eða til hvaða annarrar starfsemi
ætti að nota þessa fögru byggingu?
Í sölutilkynningunni segir:
,,Húsið er upphaflega sniðið að
sérhæfðum þörfum heilsugæslu, en
getur hentað til margvíslegra ann-
arra nota.“ (Leturbr. mín)
Til hvaða nota?
Megum við kannski innan tíðar
eiga von á að sjá í þessu húsi pen-
ingastofnun, banka eða verðbréfa-
fyrirtæki, kannski nektardansstað,
þegar búið verður að breyta húsinu
til þeirra nota?
Þá verður gaman að ganga eftir
Barónsstígnum á kvöldin og stutt að
fara yfir göngubrúna inn í uppljóm-
að húsið, sem eitt sinn var stolt
Reykvíkinga og tákn hugsjóna um
heilbrigði og betra mannlíf, þ.e.a.s.
meðan menn áttu aðra hugsjón en
peningagræðgina eina.
Kannski er, þegar öllu er á botn-
inn hvolft, ekki svo ýkja langt bil
milli núverandi borgarstjóra
Reykjavíkurborgar og heilbrigð-
isráðherra Framsóknarflokksins,
sem væntanlega bera mesta ábyrgð,
verði þetta hús selt.
ÓLAFUR HALLGRÍMSSON,
sóknarprestur á Mælifelli
í Skagafirði.
Verður Heilsu-
verndarstöðin seld?
Frá Ólafi Þór Hallgrímssyni:
KÆRU Íslendingar, nú söfnum við
peningum til kaupa á jólamat til
handa skjólstæðingum okkar.
Eruð þið aflögufær fyrir þessi
jól?
Jólin koma til allra óháð efnahag,
með yndislegan frið og kærleik. Að
Fjölskylduhjálp Íslands stendur
hópur kvenna
sem vinnur í
sjálfboðastarfi í
þágu þeirra sem
minna mega sín í
þjóðfélaginu og
hefur margra
áratuga reynslu
að baki. Ég er
ákaflega þakklát
fyrir að hafa
fengið tækifæri
sl. 10 ár til að
létta undir með þeim sem lítið hafa
handa á milli og eiga hvergi höfði
sínu að halla. Þetta fólk leitar eftir
aðstoð í sinni miklu neyð og allar
bjargir þeim bannaðar. Það snertir,
þegar maður les dánartilkynningu
rúmlega fimmtugs skjólstæðings
sem hafði fengið mataraðstoð vik-
una áður, þá þjakaður á líkama og
sál en bar höfuðið hátt. Því miður
eru tilvik sem þessi allt of mörg.
Enginn verður samur eftir slíka
reynslu.
Í dag eru 900 fjölskyldur á skrá
hjá Fjölskylduhjálp Íslands sem
munu leita eftir aðstoð fyrir þessi
jól. Það eru ótrúlega margir sem
eiga um sárt að binda, eiga ekki fyr-
ir nauðþurftum og bera harm sinn í
hljóði. Allt þetta fólk, einstaklingar
og fjölskyldur með börn, eldri borg-
arar, öryrkjar og fólk án atvinnu
sem geta ekki haldið jólin hátíðleg á
þann hátt sem flestir gera. Nú biðl-
um við til allra þeirra sem eitthvað
geta látið af hendi rakna í formi
fjárframlags inn á reikning
Fjölskylduhjálpar Íslands í Lands-
banka Íslands 101-26-66090. kt.
660903-2590.
Fyrir söfnunarféð munum við
kaupa jólamat (hangikjöt og ham-
borgarhryggi) fyrir skjólstæðinga
okkar. Þiggjum allar gjafir í formi
matvæla, fatnaðar og leikfanga. Við
birtum bókhald okkar á hverju ári í
Morgunblaðinu.
Fjölskylduhjálp Íslands aðstoðaði
um 16.000 einstaklinga allt árið 2004
með matvæli. Þá eru þeir ekki taldir
sem nutu þess að fá nýjan og not-
aðan fatnað. Það eru einstaklingar
og fyrirtækin í landinu sem standa
að baki þessu hjálparstarfi því án
ykkar væri engin starfsemi. Sýnum
samhug um jólin og gleðjum þá sem
eru hjálparþurfi á Íslandi, því sælla
er að gefa en þiggja. Tökum á móti
gjöfum alla miðvikudaga frá kl.
13.00 til 17.00 í Eskihlíð 2–4 í Fjós-
inu við Miklatorg. Keyrt upp að
húsinu Eskihlíðarmegin.
Fjölskylduhjálp Íslands þakkar
landsmönum nær og fjær fyrir
stuðninginn á árinu.
Með jólakveðju,
ÁSGERÐUR JÓNA
FLOSADÓTTIR,
formaður Fjölskylduhjálpar
Íslands.
Fjölskylduhjálp Íslands
biður um aðstoð
Frá Ásgerði Jónu Flosadóttur:
Ásgerður Jóna
Flosadóttir
Flestir munu þekkja orða-tiltækið vita/þekkjahvorki haus né sporð áe-m/e-u ‘þekkja e-n alls
ekki, vita engin deili á e-m/e-u’ en
það vísar til þess er menn vita
ekki hvað snýr fram eða aftur á e-
m/e-u, sbr. einnig hliðstæðuna
skilja hvorki upp né niður í e-u,
þ.e. ... hvað upp snýr eða niður.
Umsjónarmaður þykist kannast
við talmálsmyndina skilja hvorki
haus né sporð í e-u og nýlega rak
annað afbrigði á fjörur hans: Ég
skildi hvorki haus né sporð á því
hvernig þetta fyrirtæki gat ...
(Frbl. 22.6.05). Það fer ekki á
milli mála að hér er skellt saman
tveimur ólíkum orðatiltækjum.
Nafnorðið ávæningur, kk.
(skylt von (ván), sbr. ávæni ‘lík-
indi, von til e-s’), merkir oftast
‘lauslegur orðrómur’, t.d.: heyra
ávæning af e-u. Umsjónarmaður
kannast hins vegar ekki við að
nafnorðið ávinning megi nota í
sömu merkingu: Ég var búinn að
heyra ávinning af þessu [hækkun
vaxta] fyrir rúmum mánuði síðan
(Blaðið 12.11.05). Menn geta hins
vegar haft ávinning af ýmsu, t.d.
vaxtahækkunum.
Nafnorðið vonarpeningur vísar
til fjár sem sett er á vetur upp á
von og óvon (að það lifi af) og
merkir því ‘e-ð sem lítils er að
vænta af; e-ð sem brugðið getur
til beggja vona um’. Merkingin ‘sá
sem vonir eru bundnar við’ er ný
af nálinni en býsna algeng í nú-
tímamáli, t.d.: Vonarpeningurinn
[þ.e. vonarpeningnum] ... mun fátt
vera að vanbúnaði í slaginn (Blað-
ið 12.11.05). Dæmið ber það með
sér að vonarpeningur er ekki not-
aður hér í hefðbundinni merk-
ingu. Eins og sjá má hefur sam-
beyging einnig farið úr böndum.
Beyging sagnanna munu og
skulu er um margt óregluleg. Í 2.
pers. nútíðar eru myndirnar (þið)
munuð og (þið) skuluð nánast ein-
hafðar en þó bregður fyrir mynd-
unum munið og skulið, t.d.: Ef þið
eruð ekki ánægðir skulið þið bara
fara (Blaðið 19.11.05). Slík mál-
beiting er ekki í samræmi við
málvenju en hana má rekja til
áhrifa frá öðrum sögnum, t.d.
(þið) komið, eigið, kaupið.
Í pistlum sínum hefur umsjón-
armaður nokkrum sinnum vikið
að því að forsetningunum að og af
er oft ruglað saman í nútímamáli.
Í flestum tilvikum er þó skýr
merkingarmunur á þessum for-
setningum. Forsetningin að vísar
til hreyfingar að stað (hvert) eða
dvalar að stað (hvar) en forsetn-
ingin af vísar til
hreyfingar af
stað (hvaðan).
Dvalarmerk-
ingin getur
einnig vísað til
þess sem kalla
má tillitsmerk-
ingu. Því segj-
um við það er
gaman að e-u
og það er gagn
að e-u eða það
er ekkert gagn í e-u (fólgið). Með
stofnorðunum gaman og gagn er
algengt að nota aðrar forsetn-
ingar en þá í öðrum orða-
samböndum og í annarri merk-
ingu, t.d. hafa gaman af e-u og
hafa gagn af e-u. Hér virðist
merkingarmunur blasa við og svo
er einnig í flestum þeim tilvikum
þar sem óvissu um greinarmun á
að og af verður vart. Þannig er
mikill munur á því að ganga að
e-u (vísu) og ganga af e-m dauð-
um. Eftirfarandi dæmi samræm-
ist því ekki málvenju: Þessu þarf
að gefa gaum til þess að þjóð-
aratkvæðagreiðslur verði ekki að
sjálfsmorði lýðræðisins og gangi
að [þ.e. af] öllum grundvall-
argildum þjóðfélagsins dauðum
(Frbl. 18.9.05). Dæmi af svipuðum
toga eru auðfundin í nútímamáli,
t.d. (hefðbundin málnotkun er
sýnd innan hornklofa): Lögreglan
í Keflavík biður þá sem kunnu
[kunna] að hafa orðið vitni af [að]
atburðunum ... að gefa sig fram
(Txt 6.8.05); Honum var áreið-
anlega nokkur léttir af [að] því,
að tímasetningar breyttust á
þennan veg (Mbl.15.10.05) og
Mikill missir af [að] NN (Frbl.
8.9.05).
Segja má að óvissan um notkun
að og af sé að nokkru leyti skilj-
anleg með tilliti til þess að hljóð-
fræðilegur munur er ekki mikill í
mæltu máli. Þar við bætist að
merkingarmunur er ekki ávallt
mikill, t.d. gera e-ð af ásettu ráði
og gera e-ð að yfirlögðu ráði. Í
öðrum tilvikum er erfitt að koma
auga á nokkra skynsamlega skýr-
ingu, t.d.: afbrigði af veirunni sem
veldur fuglaflensu hafi fundist í
sýnishornum sem tekin voru af
[úr] dauðum fuglum í Rúmeníu
(Blaðið 14.10.05) og taka að sér [á
sig] ábyrgðina á því að ... (Mbl
.30.6.05).
Úr handraðanum
Flestir munu þekkja orða-
sambandið út og suður. Atviks-
orðið út merkir hér ‘norður’ og er
því bein merking ‘norður og suð-
ur; í andstæðar áttir’ en óbein
‘stefnulaust; að geðþótta’, t.d. aka
stefnulaust, út og suður; túlka
jafnræðisregluna út og suður og
þær [bækur] voru út og suður í
láni. Heimildir sýna að þannig
hafa Íslendingar notað orða-
sambandið og viljað hafa það í að
minnsta kosti 300 ár. Nýlega
rakst umsjónarmaður á nýtt af-
brigði: Það opinberast fyrir fram-
an [þ.e. fyrir] alþjóð að stjórn-
arliðar tala í austur og vestur
(Frbl 18.9.05). Hugsunin er vissu-
lega söm en búningurinn annar.
Um þetta leyfir umsjónarmaður
sér að vitna í gamlan málshátt:
Sjaldan fer betur þá breytt er.
Í pistlum sínum
hefur umsjón-
armaður
nokkrum sinn-
um vikið að því
að forsetning-
unum að og af
er oft ruglað
saman í nú-
tímamáli.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 65. þáttur
ÞESSI klúðurslega og illa orðaða
fyrirsögn er skopstæling á orðalagi
sem nú tíðkast í vax-
andi mæli meðal lands-
manna og það er ekki
síst í frétta- og ljós-
vakamiðlum. Athugum
nú þetta örlítið nánar
og setjum sem svo að
t.a.m. ánægður og
stoltur faðir segi að
sonur hans sé að
standa sig vel í stærð-
fræði í skólanum.
Merkir það ekki óhjá-
kvæmilega að hann sé
einmitt að gera það í
þeim töluðu orðum
annaðhvort að svara spurningum
kennarans eða þá í miðju prófi. Ef
svo hefði verið, hefði þá ekki verið
eðlilegra að faðirinn hefði notað ein-
falda nútíð en ekki samsett og sagt:
sonur minn stendur sig vel í stærð-
fræði í skólanum. Allir menn með
óbrenglaðan málsmekk og „íslensk
eyru“ eins og Vilmundur heitinn
landlæknir orðaði það, skilja þennan
merkingarmun.
Tökum annað dæmi og segjum
sem svo að barn svari í símann með
þessum orðum. „Nei, mamma getur
ekki talað við þig núna, hún er að
elda matinn.“ Það er í þeim töluðu
orðum. Annað barn sem þykir mikið
til föður síns koma, segir ákaflega
stolt við skólasystkini sín „Heima
hjá mér eldar mamma ekki matinn,
pabbi gerir það“. Svona á að tala ís-
lensku. Í einu orði sagt ber að forð-
ast það sem heitan eldinn að nota
það sem ég vil kalla
samsetta nútíð, þar
sem það á alls ekki við
og sú einfalda dugir og
segir allt sem segja
þarf. Vonandi er les-
endum þessarar grein-
ar þegar orðið fullljóst
hvert ég er að fara.
Ég hygg að við verð-
um að horfast í augu
við þá dapurlegu stað-
reynd að bögubósum
fer ört, já ótrúlega ört
fjölgandi hér á landi.
Og hvað er til ráða til
að stemma stigu við þeirri
óheillaþróun? Nú er í fyrsta lagi að
treysta grunninn til muna t.d. með
því að fjölga kennslustundum í ís-
lensku í öllum skólum landsins og
svo sakaði ekki að skora á útvarps-
stjóra að ráða á ný góðan íslensku-
fræðing til að stjórna þætti í líkingu
við Daglegt mál, sem naut svo mik-
illa vinsælda á sínum tíma og var
hlustendum til ómetanlegs fróðleiks
og gagns. Mér er ennfremur spurn
hvort æðsti presturinn í musteri ís-
lenskrar tungu eins og RÚV var
stundum kallað, vilji ekki leggja sitt
af mörkum til að endurreisa þennan
gamla og góða menningarþátt. Það
yrði stofnuninni áreiðanlega til mik-
ils álitsauka, enda er ekki of mælt að
ylhýra málið sé búið að vera þar of
lengi, já alltof lengi úti í kuldanum.
Við skulum svo rétt vona að hin skel-
egga mér liggur við að segja ofvirka
sparnaðarstýra í menntamálaráðu-
neytinu, sem er svo víða með putt-
ana standi ekki í vegi fyrir því.
Að lokum sakar ekki að geta þess
að ritstjórn Morgunblaðsins á svo
sannarlega heiður skilinn fyrir að
hafa hlúð betur að ylhýra málinu en
RÚV með pistlum um íslenskt mál í
áratugi fyrst í umsjón Gísla heitins
Jónssonar en nú í umsjón Jóns Frið-
þjófssonar og ekki ber á öðru en að
sjá síðarnefndi ræki starf sitt af
jafnmikilli kostgæfni og vandvirkni
og fyrirrennari hans.
Aðrir fjölmiðlar sem vilja láta
taka sig alvarlega mættu gjarnan
taka sér Morgunblaðið til fyr-
irmyndar og láta eitthvað að sér
kveða á þessum vettvangi.
Ég er að standa mig
að því að láta mér ekki
standa á sama
Halldór Þorsteinsson
fjallar um íslenskt mál ’Ég hygg að við verðumað horfast í augu við þá
dapurlegu staðreynd að
bögubósum fer ört, já
ótrúlega ört fjölgandi
hér á landi.‘
Halldór Þorsteinsson
Höfundur er skólastjóri
Málaskóla Halldórs.