Fréttablaðið - 12.02.2004, Blaðsíða 21

Jón Fanndal Þórðarson skrifar:
Ég beini þeim tilmælum til bæjar-stjórnar Ísafjarðarbæjar, að hún
láti fjarlægja steinhnullunginn sem
settur var niður fyrir framan húsið
að Mánagötu 1 á Ísafirði og átti að
vera til heiðurs Hannesi Hafstein,
fyrsta ráðherra Íslands, sem var
sýslumaður á Ísafirði frá 1896 til
1904.
Mér finnst þessi minnisvarði, ef
minnisvarða skyldi kalla, vera nið-
urlægjandi fyrir minningu þess
merka og dáða manns sem Hannes
Hafstein óneitanlega var og einkar
ósmekklegur. Þeir sem hönnuðu og
staðsettu þennan óskapnað eiga litl-
ar þakkir skildar og virðast hafa
furðulegan smekk.
Ísafjörður sá staður sem
mest var horft til
Á Ísafirði hafa búið í gegnum tíð-
ina margir af þekktustu mönnum
þjóðarinnar. Ég er viss um að ekkert
bæjarfélag á landinu getur státað af
jafnmiklu mannavali, enda var Ísa-
fjörður sá staður á landinu sem mest
var horft til og ekki að undra þótt
merkustu menn þjóðarinnar veldust
hingað.
Ef ætti að setja grjót fyrir fram-
an öll hús á Eyrinni, sem merkir
menn hafa búið í, með áletruninni:
„Hér bjó“, þá yrði Eyrin eins og
kirkjugarður, að öðru leyti en því, að
á legsteinum stendur: „Hér hvílir“.
Smekkleysan ríður ekki við
einteyming hjá sumu fólki.
Kaldhæðni örlaganna
Þá vil ég koma inn á hina frægu
ráðherraveislu sem bæjarstjórnin
hélt sjálfri sér. Ég ætla ekki að
nefna kostnaðinn, þær tölur verða
væntanlega birtar síðar. En það er
tilefni veislunnar sem ég vildi gera
að umtalsefni. Í mínum huga er það
kristaltært, að þessi atburður, þ.e. að
fyrsti ráðherra Íslands skyldi hafa
verið sýslumaður á Ísafirði, gaf nú-
verandi bæjarstjórn ekkert tilefni
til að þeyta lúðra og halda sjálfri sér,
menningarnefnd og starfsmönnum
menningarnefndar veislu. Það voru
aðrir sem áttu að gera það ef á ann-
að borð átti að minnast þessa atburð-
ar og þá með allt öðrum hætti, þar
sem almenningur var velkominn en
ekki bara hinn svokallaði aðall.
Hann var jú sýslumaður, ráðherra
og skáld okkar allra. Ég vil halda því
fram að þarna hafi bæjarstjórnin
ekki vitað í hvaða leikriti hún var að
leika og hvert var hlutverk hennar í
því drama.
Það er kaldhæðni örlaganna, að
þegar bæjarstjórnin býður sjálfri
sér í veislu til minningar um þann
mann, sem á þessum stað orti: „Sú
kemur tíð að sárin foldar gróa,“
skuli í umboði hennar vera framin
þau mestu umhverfisspjöll sem
framin hafa verið á Vestfjörðum og
þau svöðusár rist í okkar fögru
náttúru sem seint munu gróa. Nú
er svo komið að vegna sand- og
moldarfoks úr sárunum eru hinar
hvítu fannir í Seljalandsdal orðnar
svartar eins og eftir gjóskufall af
völdum eldgoss.
En steininn burt og það strax.
Hann einfaldlega passar ekki. ■
Við fögnum aldarafmæli heima-stjórnar og af því tilefni er eðli-
legt að mikið sé rætt um stöðu lýð-
ræðisins.
Grundvöllur lýðræðis okkar á að
byggja á frjálsum kosningum og
skýrri aðgreiningu framkvæmda-
valds, dómsvalds og löggjafarvalds.
1. febrúar 1904 var fæðingardag-
ur þingræðis á Íslandi. Þá fyrst
fékk Alþingi vald til að velja for-
ystu framkvæmdavalds í landinu,
sem starfaði í umboði þess. Þess
vegna átti Alþingi að hafa með
höndum hátíðahöld vegna 1. febrúar
síðastliðins, en framkvæmdavaldið
tók fram fyrir hendur þess í því
sem öðru. Hefði það ekki gerst
hefðu tveir æðstu embættismenn
þjóðarinnar sjálfsagt komist hjá því
að varpa ævarandi skugga á afmæl-
ishátíðina með því að fljúgast á um
hégóma, að því er best verður séð.
Megingalli á lýðræði í fram-
kvæmd og þar með megingalli þing-
ræðisins er hinn misjafni kosninga-
réttur þegna landsins, sem seint
virðist mega ráða bót á. Rúmlega
helmingur kjósenda á Íslandi hefur
aðeins hálfan atkvæðisrétt og
þannig ræður minnihluti kjósenda
för. Þetta gengur þvert á lögmál
raunverulegs lýðræðis.
Framkvæmdavaldið fótum
treður löggjafarvaldið
Það er brýnt að aðgreina betur
framkvæmdavald, löggjafarvald
og dómsvald. Löggjafarvaldið hef-
ur verið að veikjast og fram-
kvæmdavaldið hefur fært sig
stöðugt upp á skaftið á kostnað lög-
gjafarvaldsins.
Harkalegasta dæmið um yfir-
gang framkvæmdavaldsins gagn-
vart löggjafarvaldinu var ákvörð-
un um stuðning íslensku þjóðar-
innar við innrásina í Írak. Forsæt-
isráðherra og utanríkisráðherra
tóku þessa afdrifaríku ákvörðun
án minnsta samráðs við löggjafar-
samkunduna og þar með þjóð sína.
Hvar lá þá það vald sem Alþingi á
að hafa yfir framkvæmdavaldinu?
Í raun lá það kylliflatt vegna þess
að stjórnarmeirihlutinn sýndi al-
gjört ósjálfstæði gagnvart fram-
kvæmdavaldinu sem öllu ræður.
Þingið reyndist of veikt vegna of-
ríkis og óheyrilegs flokksaga þar
sem þingmenn stjórnarmeirihlut-
ans lúta ráðherrum sínum, jafnvel
þegar þeir virða æðstu stofnun
þjóðarinnar og löggjafarvaldsins
að vettugi. Stjórnarmeirihlutinn
kaus að gleyma því að ráðherrarn-
ir eiga að starfa í umboði Alþingis.
Alþingi á að kjósa sér forseta
við upphaf hvers þings, en nú
bregður svo við að um leið og ráð-
herrastólum var útdeilt í næstu
ríkisstjórn, þá var þessu embætti
jafnframt ráðstafað þannig að til-
tekinn þingmaður fengi það eftir
tæp tvö ár. Hvar er þingræðið í
þessu tilviki?
Einnig ber forseta lýðveldisins
að fela formanni stjórnmálaflokks
umboð til ríkisstjórnarmyndunar.
En nú ákvað Davíð Oddsson ein-
faldlega að Halldór Ásgrímsson
yrði forsætisráðherra í september
2004. Alþingi var ekki spurt, þótt
forsætisráðherra eigi að sækja
vald sitt þangað.
Alþingi er orðið afgreiðslu-
stofnun fyrir framkvæmdavaldið
og samkvæmt því búum við ekki
við þingbundna ríkisstjórn eins og
ætti að vera, heldur stjórnbundið
þing.
Við höfum einnig alkunn, nýleg
dæmi um ótrúlegan yfirgang
framkvæmdavaldsins við sjálft
dómsvaldið, sbr. í öryrkjamálinu
og varðandi dóma Hæstaréttar í
fiskveiðimálum. Varla er að vænta
bragarbóta þar þegar dómsmála-
ráðherra skipar dómara eftir eigin
höfði og skyldleiki við forsætisráð-
herra virðist vega þyngra en
hæfniskröfur.
Völd fjármagns og fjölmiðla
Varðandi lýðræðið þá skiptir
líka máli sú þróun að völdin hafa
verið að færast til fjármagnsins.
Sameign þjóðarinnar hefur verið
gefin – örfáum einstaklingum, og
þjóðbankarnir seldir á hálfvirði –
örfáum einstaklingum. Þar kom
engin dreifð eignaraðild til eins
og lofað hafði verið. Þeir sem fjár-
magninu ráða styðja síðan þá
stjórnmálaflokka sem vernda
hagsmuni þeirra best. Þess vegna
er það enn eitt dæmið um veiklun
lýðræðis okkar að fjármál stjórn-
málaflokka skuli ekki vera opin-
beruð samkvæmt lögum eins og
gert er í öðrum löndum. Sumir
flokkar harðneita að upplýsa
hvernig þeir hafa aflað offjár til
kosningabaráttu þar sem fjár-
magnið ræður jafnvel úrslitum
um niðurstöðu „lýðræðislegra“
kosninga!
Ekki má gleyma fjórða vald-
inu, fjölmiðlum. Framkvæmda-
valdið gín yfir ríkisfjölmiðlunum
og stjórnmálaflokkar fá mjög
misjafna umfjöllun þar, svo ekki
sé meira sagt. Efnt var til hátíðar-
ráðstefnu í Háskóla Íslands sl.
föstudag sem bar yfirskriftina:
Hvar liggur valdið? Í kynningu
var sagt að viðfangsefni ráðstefn-
unnar væri „samskipti þingsins
og framkvæmdavaldsins“. Ég sat
þar í pallborði og fannst óhjá-
kvæmilegt að nefna nokkur
þeirra atriða sem ég hef farið yfir
hér að framan sem dæmi um sam-
skipti þings og framkvæmda-
valds. Fyrir vikið var í ríkisfjöl-
miðlum rætt við alla sem áttu sæti
í pallborðinu nema undirritaða.
Furðuleg tilviljun?
En svarið við spurningunni
„Hvar liggur valdið?“ er að valdið
liggur hjá þeim sem deila og
drottna án tillits til löggjafar-
valdsins sem framkvæmdavald-
inu ber að lúta. Við verðum að
minnsta kosti að horfast í augu við
alvarlegustu dæmin um þá valda-
sælni sem ógnar lýðræði okkar. ■
■ Bréf til blaðsins
21FIMMTUDAGUR 12. febrúar 2004
Valdasælni
MARGRÉT K.
SVERRISDÓTTIR
■
framkvæmdastjóri
Frjálslynda flokksins,
skrifar um lýðræði
og vald.
Umræðan
Steininn burt
Verða komandi
kynslóðir með gervitennur?
Í könnun sem nýlega var birt ummataræði Íslendinga kom fram
að sykur- og gosneysla ungs fólks
er orðin óhóflega mikil. Ungir
menn innbyrða tvö kíló af viðbætt-
um sykri á hálfum mánuði og kem-
ur helmingur þess sykurs úr gosi
og sætum drykkjum. Þeir drekka
tæplega lítra af slíkum drykkjum
á dag að meðaltali. Stúlkur eru um
þrjár vikur að klára tveggja kílóa
sykurpakka og drekka helmingi
minna af þessum drykkjum. Sam-
kvæmt manneldismarkmiðum er
æskilegt að 10% daglegrar orku
komi úr viðbættum sykri en sam-
kvæmt könnuninni fá drengir 21%
og stúlkur 15% orkunnar úr við-
bættum sykri. Fullorðnir fá 11%
orkunnar úr viðbættum sykri og
eru því nálægt manneldismark-
miðum. Þessi mikla gos- og sykur-
neysla er á kostnað flókinna kol-
vetna, rýrir nær-
ingargildi fæð-
unnar umtals-
vert og eykur
hættuna á tann-
skemmdum og
g l e r u n g s e y ð -
ingu.
S y k u r
skemmir tennur
á þann hátt að
bakteríur sem
safnast fyrir í
óhreinindum við
hold og á milli
tanna nota syk-
urinn og um-
breyta honum í
sýru. Sýran
veldur því að
kalk leitar út úr
tönnunum og
tannskemmdir
myndast. Munn-
vatn vinnur svo
að því að hækka sýrustigið á ný.
Ef um einstakan atburð er að ræða
leitar kalkið aftur inn í tönnina
þegar sýrustigið er aftur orðið
eðlilegt. En ef um tíða sykurnotk-
un er að ræða nær kalkið ekki að
leita inn í tönnina aftur og hola
myndast.
Glerungseyðing
Glerungseyðing vegna súrra
drykkja er síðan annar sjúkdóm-
ur sem herjar á tennur. Sykur
kemur þar ekki við sögu. Gos-
drykkir, ávaxtadrykkir og sport-
drykkir eru langflestir súrir. Við
endurtekna notkun eyðir sýran í
þessum drykkjum tönninni hægt
og örugglega. Oft eru þessar
breytingar ekki sjáanlegar fyrr
en glerungurinn hefur eyðst
verulega því eyðingin er nokkuð
jöfn yfir alla tönnina. Hreinar
tennur verða fyrir glerungseyð-
ingu jafnt og óhreinar tennur og
er tíðni neyslunnar sá þáttur sem
hefur mest áhrif. Skrúfaðir
flöskutappar hafa breytt neyslu-
venjum fólks á þá lund að það
jafnvel sýpur af sömu flöskunni
allan daginn og ef tekið er tillit til
þess að börn og unglingar drekka
50% meira af gosi en þau gerðu
fyrir 12 árum er ljóst að tíðni
sýruárása á tennur er há. Yfirleitt
er erfitt að laga glerungseyðingu
vegna þess að eyðingin nær yfir
stóran hluta tannarinnar og oft er
eina meðferðin að setja krónu
yfir tönnina.
Færri börn til tannlæknis
Á sama tíma og neysluvenjur
ungu kynslóðarinnar eru að
breytast hefur faglegt eftirlit
tannlækna með tönnum barna og
unglinga minnkað. Fyrir
nokkrum árum fóru um 90%
barna á hverju ári í eftirlit til
tannlæknis en nú fara einungis
75% barna árlega til tannlæknis.
Ástæður þessa má eflaust
rekja til minni kostnaðarþátt-
töku sjúkratrygginga í tann-
lækniskostnaði, en framlög ríkis-
ins hafa staðið í stað síðan árið
1990. Útgjöld sjúkratrygginga
vegna almennra tannlækninga
námu 794 milljónum króna árið
2000 samkvæmt tölum frá Hag-
stofunni. Árið 1990 var þessi
upphæð 975 milljónir. Það er
augljóst að hér er um að ræða
lækkun í krónutölu, en ekki er öll
sagan sögð. Ef útgjöldin árið
1990 væru framreiknuð með
vísitölu neysluverðs til verðlags
ársins 2000 hefðu útgjöldin árið
1990 verið 1.334 milljónir króna.
Þetta þýðir að framlag ríkisins
til almennra tannlækninga lækk-
aði um 40% á síðasta áratug ald-
arinnar sem leið. Á sama tíma
hækkuðu heildarútgjöld til heil-
brigðismála um 49% miðað við
sömu vísitölu og því ljóst að
framlag til tannlækninga er ekki
í neinum takti við önnur útgjöld
til heilbrigðismála.
Gervitennur
Tannlæknar verða æ meira
varir við tannskemmdir í ungu
fólki, sérstaklega ungum drengj-
um um tvítugt, og virðist það
koma heim og saman við niður-
stöður matvælakönnunar. Ég held
að ungt fólk í dag líti á gervitenn-
ur ömmu og afa sem skemmtileg
skringilegheit sem tilheyri liðn-
um kynslóðum. En með áfram-
haldandi þróun verður tannleysi
með tilheyrandi gervitönnum
eitthvað sem kemur til með að
fylgja komandi kynslóðum. Gler-
ungur, þó sterkur sé, er ekki
nema 1-2 mm á þykkt og þarf að
endast alla ævi. Hann má ekki við
því að þynnast og jafnvel eyðast
að fullu á nokkrum árum, allra
síst snemma á lífsleiðinni.
Leiðbeiningar Tannverndar-
ráðs
Hvernig getur þú fyrirbyggt
glerungseyðingu? Takmarkaðu
neyslu súrra drykkja og matvæla
og neyttu þeirra aðeins á mat-
málstímum. Drekktu súra drykki
hratt frekar en að vera sífellt að
dreypa á þeim. Burstaðu ekki
tennurnar strax eftir súran mat
eða drykk. Skolaðu munninn frek-
ar vel með vatni, því annars er
hætt við að þú burstir tannvef í
burtu þegar hann er viðkvæmur
eftir sýruna. Notaðu alltaf tann-
bursta með mjúkum hárum og
flúortannkrem sem inniheldur lít-
ið af slípiefnum.
Drekktu frekar vatn eða mjólk
í stað súrra drykkja. ■
Umræðan
SIGURÐUR ÖRN EIRÍKSSON
■ tannlæknir, M.S., sérmenntaður í tannfyll-
ingu og tannsjúkdómafræði við University
of North Carolina og lektor við Tannlækna-
deild Háskóla Íslands.
„Burstaðu
ekki tennurn-
ar strax eftir
súran mat
eða drykk.
Skolaðu
munninn
frekar vel
með vatni, því
annars er
hætt við að
þú burstir
tannvef í
burtu þegar
hann er við-
kvæmur eftir
sýruna.