Tíminn - 04.03.1973, Blaðsíða 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 4. marz. 1973.
SUN | 1 rMAN<' i 2 ÞRI 3 MID 4 mmm 5 rFos\ 1 GI 1 LAU
8 1 9 10 11 12 1 13l 14
15 /16 17 18 19 20 oi
22 23] 24 OR dímim 26 I27J 28
OQ dSmm* \ZmJ Í3 d s . Jvnrrtt
Þessi mynd og meöfylgjandi grein er ekki birt til þess aö hræöa fólk heldur hins gagnstæöa: aö benda
fólki annars vegar á þær bábiijur, sem viö engin rök eiga aö styöjast, og hins vegar hinar, sem eiga sér
rökréttan og skynsamlegan bakgrunn. En hjátró getur veriö hættuleg og haft slnar afdrifariku
afleiöingar. Hér á myndinni eru afmarkaöir mánudagar (hinir bláöu) og föstudagar (hinir svörtu) eins
ótiltekins mánaöar og árs. Föstudagurinn 13.-ætti samkvæmt hjátrúnni aö vera „sérdeilis svart-
ÍHINN BLÁI
MÁNUDAGUR
OG SVARTI
FÖSTUDAGUR
Á bak viö mörg hinna gömlu
máltækja, sem viröast hrein
hjátrú, liggur sterk, rökfræöiieg
skýring. Og nokkur þeirra er
raunar i dag hægt aö staöfesta á
alveg nýjan hátt.
Gamalt máltæki segir, aö ekki
megi byrja á neinu á mánudegi.
Þetta er hjátrú, sem verið hefur
við lýöi allt frá dögum Rbmverja
hinna fornu. Mörg máltæki og
gamlar reglur striða gegn heil-
brigðri skynsemi, en það virðist
liggja eitthvað á bak við þetta
máltæki um mánudaginn. Fjöldi
rannsókna og útreikninga stað-
festa, að mánudagurinn er sér-
lega óhappagjarn dagur.
Tveir vesturþýzkir lífeðlisfræð-
ingur tóku sig til fyrir nokkru og
rannsökuðu orsakir 5256 skyndi-
legra dauösfalla I Hamborg.
Komust þeir aö þvi, að flest þau
dauðsföll, sem orsökuöust af
hjartaslagi, höfðu oröið á mánu-
degi. Fjöldi atvinnu- og
umferðarslysa, var einnig sér-
staklega hár þennan örlagarika
dag hjátrúarinnar.
„Já, en hvers vegna deyja
flestir á mánudögum?, kynnu
margir að spyrja. Eftir helgina
ættu menn þvert á móti að vera
vel upplagðir til að hefja nýja
viku. Við nánari umhugsun
verður þó að játa, að við erum oft
illa fyrir kölluð, eins og maður
segir, fyrsta vinnudag vikunnar.
Verkstjórar hafa þá sögu að
segja, að i verksmiðjum séu
mánudagar óllkir öllum öðrum
dögum vikunnar: frammistaða
starfsmanna er almennt undir
meðallagi og óhöpp eru tið.
A rannsóknarstofu i
Jóhannesarborg i S-Afriku
komust nokkrir visindamenn,
sem voru að rannsaka áhrif hita,
þorsta og annars líkamlegs álags
á mennina, að þvi, að mánu-
dagarnir voru ekki vel fallnir til
samanburðarrannsókna. Fólk
það, sem rannsakað var á þessum
dögum, hagaði sér allt öðru visí
en aðra daga vikunnar.
Hin langa helgi, sem stéttar-
félögin hafa barizt svo hart fyrir,
hefur auðsjáanlega einnig sinar
dökku hliðar. Eins og kunnugt er,
fara bilar tregar I gang, ef þeir
hafa staðið ónotaðir nokkurn
tima. Þvi er eins varið með
likama mannanna. Um helgar
gera flestir eitthvað annað en
hina daga vikunnar, en einmitt
slikt rof á þeim lifsrytma, sem
menn hafa- vanið sig, veldur
spennu i taugakerfinu og þar af
leiðandi óöruggum viðbrögðum,
unz likaminn hefur aðlagað sig
nýjum aðstæðum. Nýjar
aðstæðureru samfara þvi að taka
skyndilega upp vinnu á ný. Þeim,
sem hafa veikt hjarta og eiga
erfitt með að aðlaga sig breyttum
aðstæðum, andlega og likamlega,
getur mánudagurinn hæglega
orðið sannkallaður örlagavaldur.
Við þetta bætist, að helgarnar
eru oftast notaðar eða misnotaðar
til alls mögulegs annars en að
veita likamanum nauðsynlega
hvild. Menn borða, reykja og
drekka of mikið, þreyta sig með
ferðalögum, biórápi, sjónvarpi
o.s.frv. í stuttu máli sagt,
likamnum er iþyngt um of. i
þessu tilliti er það engin hjátrú
neldur hrein skynsemi að byrja
ekki á neinu afgerandi nýju á.
mánudögum.
Dauði á
föstudegi
Aður fyrr uröu flest umferðar-
óhöpp á sunnudögum, en eftir
tilkomu lengri helga hefur
„metið” færzt yfir á föstudaga.
Alls staðar I Ameriku og Evrópu
gildir, að ökumönnum bifreiða,
hjólreiðamönnum og þeim, sem
fótgangandi eru, er miklu hættar
við að lenda I umferðarslysi á
föstudögum heldur en á sunnu-
dögum. Það er þvl ekki svo fjar-
stætt að kalla föstudaginn „hinn
svarta dag vikunnar”, þótt sú
hjátrú hafi oröið til löngu áður en
umferðarslysum varð til að
dreifa.
Siðan Kristur var krossfestur á
föstudegi (-num langa), hefur
mönnum fundizt eitthvað óheilla-
vænlegt við þennan vikudag.
önnur skýring á þessum slæma
orðrómi er sú, að enskir út-
gerðarmenn kappkostuðu áður
fyrr að láta skip sin sigla út á
föstudögum til að spara hafnar-
gjöldin yfir helgina. En
áhafnirnar vildu að sjálfsögðu
helzt dvelja i landi á sunnu-
dögum. Meðal sjómanna var
þetta orðatiltæki: Sá, sem siglir
út á föstudögum, siglir i ógæfu.
Föstudagur, sem ber upp á
þann þrettánda i mánuðinum, er
sérlega „svartur”. 1 stórri,
brezkri stálverksmiðju, Park
Gate Iron and Steel Company,
sem hefur 850 manns i sinni
þjónustu, urðu á fjögurra ára
timabili 60% fleiri slys 13. dag
mánaðarins en aðra daga. Svo há
hlutfallstala getur ekki orsakazt
eingöngu af tilviljun. Liklegasta
skýringin hlýtur að vera sö, að
verkamennirnir hafa óttazt, að
eitthvað kynni að henda þá
þennan dag, og það hefur siðan
meðvitað eða ómeðvitað haft
neikvæð áhrif á þá við störf
þeirra. Hjátrú eða þráhyggja
geta þannig haft þær afieiðingar,
sem staöfesta þær
Margoft hefur komið i ljós, að
það er mjög útbreidd hjátrú, að 13
sé óhappatala. Geimfarið Appoilo
I3.fór á loft frá Kennedyhöfða kl.
20:13 hinn 13. april og varð fyrir
óhappi, sem nær hafði kostað
áhöfnina lifið. Seinna verður
þessi atburður eflaust notaður af
þeim hjátrúöu sem sönnun þessi,
að menn komist ekki upp með að
bjóða þessari tölu birginn. Þeir
hljóti sina hengingu fyrir!
Hin dularfulla tala 7
7-9-13 er gjarna sagt til að
tryggja sig gegn óhappi. Sjö er
frumtala, en er ekki á annan hátt
frábrugðin nokkurri annarri tölu.
Engu aö siður hefur hún allt frá
steinöld verið álitin heilög og
dularfull. Það má minnast viku-
dagana sjö, sjö þrepa tónstigans,
hinna sjö furðuverka heimsins,
dauðasyndanna sjö o.fl.o.fl.
Hvers vegna bundu menn sig svo
mjög við þessa tölu? Bandariski
sálarfræðingurinn George A.
Miller hefur liklega leyst gátuna.
I tilraunum varðandi viður-
kenningu mannsins á hinum
ýmsu orsökum skynáhrifa (ljós,
hljóð, lykt, bragð) komst hann að
þvi, að langflestir þeirra, sem
hann gerði tilraunirnar á, gátu
ei með öryggi munað fleiri en
sjö orsakir. Af þvi dregur Miller
þá ályktun, að hæfileika heilans
til að muna og greina á milli
skynáhrifa sé sett mörk með sjö
atriðum. Svo þýðingarmikill
eigninleiki sem markgildið fyrir
öruggt minni hlaut að sjálfsögðu
að hafa mjög mikil menningar-
söguleg áhrif.
Nokkuð af þvi, sem við erum
vön að kalla fáranlega hjátrú og
bábilju, hafa þannig bæði
rökfræðileg og skynsamlega
skýringu. Skulu hér nefnd nokkur
dæmi, sem skýra sig sjálf án
nokkurra dularfullra krafta.
+ Það hefur ógæfu I för meö sér
aðgangaundir stiga—og hvers
vegna? Auðvitað vegna þess, að
menn eiga þá á hættu að fá
málarafötu i höfuðið eða eitthvert
verkfæri. Maðurinn i stiganum
getur og hrapað niður, ef einhver
undir stiganum ýtir við honum
eða kemur óvart við hann.
+ Skór á borði kemur af stað
ófriði á heimilinu —það gerist á
heimili, þar sem húsmóðirin
kappkostar að halda öllu i röð og
reglu.
+ Sótarinn boðar með sér gæfu
— heimsókn hans minnkar
hættuna á bruna.
+ Ef þið kláriö matinn ykkar,
fáum við gott veöur á morgun —
Hér er ruglað saman orsök og
áhrifum. I miklum loftþrýstingi,
sem hefur i för með sér gott og
bjart veður, liður okkar betur
heldur en við lágan loftþrýsting.
Matarlystin eykst lika og við
borðum meira.
I Súður-Jótlandi er sú hjátrú
tengd um 50 svokölluðum
eldtrjám, að ekki megi fella þau,
þar sem þá muni býlið eða húsið
brenna — sums staðar heil þorp.
Bak þessarar hjátrúar er sú
reynsla, að há tré i grennd við
byggingar verka sem nokkurs
konar eldingarvarar.
Aðvörun uglunnar
Uglan, hið hljóða rándýr nætur-
innar, hlaut eins og leðurblakan
að gefa tilefni til mikillar
hjátrúar. Er uglan skrækti úti I
myrkrinu, fannst mönnum það
hljóma sem „Klæð i hvitt, klæð i
hvitt!”, —sem sé eins og aðvörun
um dauða. Og það dó i raun og
veru oft einhver i bænum sömu
nótt eða eða þá næstu.
Skýringin er mjög einföld.
Menn höfðu enga raflýsingu áður
fyrr, og um nætur lágu borg og
bær i myrkri. Fólk fór snemma að
hátta til þess að spara steinolíuna
eða hin dýru kerti. Aðeins á
örfáum stöðum logaði ljós i
glugga á vetrarnóttinni.......,
það er að segja þar, sem alvar-
lega sjúkur maður lá inni fyrir og
vakað var yfir honum.
Það er almennt vitað, að
mýflugur, náttfiðrildi og önnur
smákvikindi sækja ákaft i ljósið.
Utan við slika upplýsta glugga
safnaðist þvi fyrir sægur slikra
smávera. Og nú komum við
einmitt að lykli „leyndar-
málsins”. Uglur lifa ekki
eingöngu á músum, Þær eru
einnig veikar fyrir skordýrum, og
þvi leituðu þær að gluggum
sjúkraherbergjanna og gerðu sér
gott af kvikindunum. En sá, sem
vakti yfir sjúklingnum, heyrði
aðeins vælið „klæð i hvitt”.
Morguninn eftir sagði hann
óðamála frá þvi, sem hann' hafði
heyrt, og þeir, sem á hlýddu,
þóttust þess fullvissir, að nú gæti
ekki verið langt eftir..
A þessum timum var ekki
mikill munur a þvi að vera fár-
sjúkur og að vera dauðvona.
Þannig, að ef dauðann bar að
stuttu siðar, var hann settur i
samband við aðvörunina frá
myrkravöldunum.
—Stp(tók saman)
BOLLA BOLLA BOLLA BOLLA
Trúlegt er, að á morgun, mánu-
dag, en þá er boliudagurinn,
sporörenni tslendingar ekki undir
500 þúsund bollum. Svo segja
„bollusérfræðingar”, sem nú er
að finna I öllum bakarfum, en þar
baka menn sem óðast bollur
þessa dagana og hafa varla und-
an. Þessi mynd er tekin I Félags-
bakarlinu við Laugarnesveg I
gær, en þar bar þessi fallega
stúlka fram bakka eftir bakka af
girnilegum bollum. Ef einhver
vill fá að vita veröið á bollunum I
ár, þá er þaö 25 krónur fyrir
stykkið af súkkulaðibollum,
rjómabolium og púnsbollum, en 7
og 9 krónur fyrir hinar, sem
ekkert er á.
(Timamynd I