Tíminn - 04.03.1973, Blaðsíða 18

18
TÍMINN
Sunnudagur 4. marz. 1973.
Sunnudagur 4. marz. 1973.
TÍMINN
19
SKALDIÐ

íxWS:::;:;:::::;:;*®;:;:
mmm&m
MMM
MMM

Stcingrlmur J. Þorstcinsson
prófcssor scgir i inngangi aft
útgáfu sinni á Lausu máli cftir
Kinar Bcncdiktsson: „Einar
Bcncdiktsson cr vafalaust
cinn mcrkilcgasti maOur, scm
l'æft/.t hcfur á íslandi, og einn
þcirra örfáu, scm munaður
verftur ogmetinn cftir þús. ár
cf nokkur vcit |>á dcili á is-
lcnzkum mönnum og mcnnt-
um. Kr nú margt svo smátt
um ævi cfta einkcnni Snorra
Sturlusonar, aft ekki væri
fcnginsa m lcga þcgift frá
sæmilcga traustri samtíma-
heimild? Vcrftur mönnum
ckki hugsaft llkt til Einars
Bencdiktssonar cflir 700 ár.”
Vafalaust munu margir
gcta tckift undir þclta og víst
cr þaft, aft islcndinguin nægja
ckki hugverk skálda sinna
licldur vilja þcir þckkja
manninn á hak vift verkin.
Kyrir þcim cr skáldift og
mafturinn gjarna citt og sama.
Kinar Júliusson fyrrum
hyggingafulltrúi i Kópavogi
var einn þcirra manna, sem
pcrsónulega hlandafti gefti
vift Kinar Benediktsson.
Mcnn sjá cf til vill sama
manninn misjöfnum augum,
cn Kinar scgir á eftir hvernig
skáldift nafni hans kom lionum
fyrir sjónir i persónulegri vift-
kynningu. „Min orft nægja
rcyncíar ekki til þcss, þaft er
ckki hægt aft endurscgja sam-
tal og samveru með Einari
Bcncdiktssyni,” sagfti Einar,
cn hvaft um þaft marga fýsir
aft vita eitthvað um manninn
bak vift Ijóftin og cg skal upp-
lýsa þaft sem ég get.
— Hver eru tildrög þess að leið-
ir ykkar Einars lágu saman?
— Tildrögin voru i stuttu máli
þau, að ég átti þá heima hjá þeim
merku hjónum Ólafi Þorvalds-
syni og konu hans, Sigrúnu
Eiriksdóttur, og þau bjuggu i
Herdisarvik, þegar Einar fluttist
þangað alfari. Orsökin var þannig.
sú, að við vorum samtiða um
skeið á sama bæ, hann orðinn
nokkuð við aldur, en ég ungling-
ur.
Einarátti Krísuvikurtorfuna og
Herdisarvikina, hafði keypt báða
staðina og hefur sennilega verið
með áætlanir um að nýta jarðhit-
ann i Krisuvik og þá hugsað sér
Herdisarvik sem ákjósanlega
höfn i þv-i sambandi. Einar var
vanur að hugsa hlutina út i æsar.
Ólafur hafði búið i Krisuvik áö-
ur, en þegar Herdisarvikin losn-
aði til ábúðar, ég held árið 1926,
fékk hann hana á leigu.
Arið 1930 lögöu þau Einar og
Hlin Johnsen, sem var förunautur
hans þessi seinustu ár, i ferðalag
alla leið til Túnis, en hugur Ein-
ars hafði mjög staðið til þess að
sækja Afriku heim. Þaö mun
hafa verið afráðið i þeirri för, að
er heim kæmi skyldu þau setjast
að i Herdisarvik. Það er alrangt,
sem stundum heyrist haldið
fram, að Einar hafi hrakizt til
Herdisarvikur, hann fór þangað
af fúsum og frjálsum vilja.
Þau Einar og Hlin komu til
Herdisarvikur alkomin i júli 1932
en Ólafur og Sigrún rýmdu ekki
staðinn fyrr en við næstu fardaga.
Það tæpa ár sem leiö á milli
bjuggu Einar og Hlin i hluta af
gamla bænum á móti þeim Ólafi.
Þetta er sá timi, sem við nafnarn-
ir áttum samleið. Timinn er
merkilegt hugtak og þegar ég lit
til baka til þessa skeiðs, þá finnst
mér að það hafi skipt árum, sem
ekki skipti þó nema mánuðum.
Það kom svo nokkuð af sjálfu
sér, að þar sem ég var aðeins
unglingur mátti ég fremur vera
að þvi að tala við skáldið en annað
heimilisfólk, enda fór það svo að
okkur varð skrafdrjúgt saman.
Okkar kynni urðu mjög persónu-
leg, ég var oftast hlustandinn,
hann talaði og það var varla hægt
að hugsa sér það betra. Hann tók
það fram að ég væri góður hlust-
andi, það væri lika vandi að
hlusta. Fyrir ungling á þvi reki
sem ég var þá, hlýtur reynsla
sem þessi að verða ógleymanleg.
Ég ætla að segja þér litið dæmi
um það hvernig Einar umgekkst
mig. Þegar smiðirnir komu frá
Reykjavik að byggja ibúðarhús
Einars i Herdisarvik, þá bjuggu
þeir um sig i hesthúsinu og sváfu
þar i þvi sem við köllum nú flat-
sæng. Þetta hesthús hefur staðið
fram að þessu að þvi er ég bezt
veit. Þarna var yfirsmiður
Sigurður Halldórsson og hann
ásamt Guðmundi bróður sinum
byggði húsið með nokkrum svein-
um. Einu sinni var það að Sigurð-
ur kom að máli við skáldið i
gamni og sagði að vel mætti nú
yrkja kvæði um umbúnað þeirra
smiðanna i hesthúsinu. Einar,
sem var ákaflega alþýðlegur
maður og gerði sér aldrei manna-
mun brosti við en sagði fátt, tók
mig siðan afsiðis og spurði mig,
hvort ég vissi hvað það hefði heit-
ið til t'orna að búa um sig eins og
smiðirnir gerðu. Ég vissi það ekki
og hann sagði mér þá að það hefði
heitið að beðja §ig eða liggja i
einni beðju. Ég tek þetta dæmi til
að sýna, hvernig hann notaði
hvert tækifæri, sem gafst til að
fræða mig.
Fannst þér Eihar vera einmana
og afskiptur i Herdisarvik? —
Nei, það var hann ekki. Við get-
um auðvitað sagt eins og Jón
Helgason i visunni: ,,Einn hef ég
barn á óstyrkum fótum tifað
o.s.frv. 1 vissum skilningi er
maðurinn alltaf einn. Einar var
vanur fjölmenni, hann sótti glæsi-
legar veizlur og lék þar á als oddi.
En fyrst og fremst var hann ein-
fari og honum þótti bezt að ræða
við einn i senn. Ég varð aldrei var
við að honum leiddist i Herdisar-
vik. Þar bjó lika hans góði vættur,
þar sem frú Hlin var. Hún var
hans bezti förunautur og reyndist
honum i senn ómetanlegur félagi
og jafnframt var hún honum betri
en nokkur hjúkrunarkona eða
læknir hefði getað verið. Oft heyr-
ir maður á Hlin hallað og það er
eitt af þvi, sem ég hef aldrei getað
skilið. Ég get vottað það, að hún
verðskuldar sizt illt umtal.
Það má kannske segja um Ein-
ar, að hann hafi i rikara mæli en
aðrir menn verið sjálfum sér
nægur? —
Ekki vildi ég nú taka svo til
orða. Að vera sjálfum sér nægur
merkir nánast að vera ánægður
með sjálfan sig, þykjast fullkom
inn. Einari fannst ekki mikið til
þess koma að vera sjálfum sér
nægur, heldur miklu fremur að
vera sjálfum sér likur. Þú manst
kannske eftir þessu úr Pétri Gaut
þar sem Dofrinn er að kenna
Pétri muninn á þursa og manni:
Þar úti sem nótt fyrir árdegi
vikur er orðtakið: maður ver
sjálfum þér likur.
Einar var i rauninni alltaf sjálf-
um sér likur. Mig minnir að Hall-
dór Laxness orði það svo, að
menn komist ekki út úr skinninu.
En Einar bar alltaf höfuð og herð-
ar yfir flesta eða alla samferða-
menn sina, ekki svo að skilja, að
hann liti niður á aðra menn, en
persónuleiki hans var svona
sterkur.
En hvað sem um það er þá hafa
margir spurt mig einmitt að
þessu, hvort Einar hafi ekki verið
einmana i Herdisarvik og ég tel
mig með góðri samvizku geta
svarað þvi neitandi. Það er lika
mikill misskilningur, þegar sagt
er að hann hafi eiginlega verið
hrakinn i nokkurs konar útlegð
siðustu æviárin. Einar fluttist til
Herdisarvikur af fúsum og frjáls-
um vilja. Hann valdi sér þennan
stað sjálfur og hann átti jörðina.
Hann var lika þannig gerður þá,
að það sagði honum enginn fyrir
verkum. Þa var ekki að láta hann
gera eitt eða neitt.
Einar var
þjóðsagnapersóna
— Þetta tal um útlegð Einars er
þá bara þjóðsaga.
— Já og ekki sú eina sem kom-
izt hefur á kreik um hann, þær eru
orðnar æði margar. Þú kannast
við, að sagt var að hann hefði selt
norðuljósin. Ég orðaði þessa sögu
einu sinni við hann. Þá hló hann
og sagði sem svo, að sá sem gæti
selt norðurljósin væri sér mun
snjallari.
Ein þessara sagna er dálitið
skemmtileg. Hún er á þá leið, að
hann hefði selt brezkum auðkýf-
ingi Elliðaárnar fyrir of f jár og sá
hefði ætlað sér að rækta þar lax.
Þegar sá brezki átti að hafa kom-
ið að vitja eignar sinnar sam-
kvæmt samningum þá átti Einar
að hafa sagt. „Ég seldi þér bara
vatnið i ánum og nú er það löngu
runnið til sjávar.” Þetta er vita-
skuld uppspuni. En svona sögur
ganga fjöllunum hærra og ég
held, að þær lifi beztu lifi á vörum
þeirra, sem aldrei hafa lesið staf
eftir Einar. Oft er það lika, að
sögur, sem sagðar eru erlendis
um fræga menn þar eru þýddar
og heimfærðar upp á Islendinga,
ég þekki dæmi þess.
Ég ætla mér ekki þá dul að fara
að reyna að kveða niður sögu-
sagnir um-Einar Benediktsson.
Ég skal hins vegar segja þér sög-
ur af honum, sem eru raunar
kunnar en mér er vel kunnugt um
að eru sannar, og þær lýsa honum
vel.
Þegar Einar var ungur maður
þá þýddi hann Pétur Gaut eins og
allir vita. Pétur heitir á norskunni
Per Gynt. Einar vildi islenzka
nafnið og datt þá nafnið Pétur
Gautur i hug. Þá var kunnur
maður á islandi Pétur bóndi og
alþingismaður á Gautlöndum.
Hann kenndi sig við bæinn og
kallaði sig Pétur Gauta. Einar
vildi ekki taka nafnið upp að Pétri
forspurðum og skrifaði honum
þvi og bað hann um leyfi. Það var
veitt.
Onnur saga, sem ég ætla að
segja hér er á þessa leið. Einar
orti einu sinni kvæði sem hann
kallaði Skriflabúðin. 1 þvi stendur
þetta:
Okrarans höfuð, hrokkið og
grátt
hvimaði um syllur og snaga.
Melrakkaaugað var flóttaflátt
flærðin rist i hvern andardrátt
og glottið ein glæpasaga.
Einar sagði mér að þetta kvæöi
hefði hann ort úti i London og
hann hefði verið svo bíankur þar
að hann seldi orkrara frakkanna
sinn, og var það kveikjan að
kvæðinu. Seinna er það svo, að
Einar kemur að máli við Sigurð
heitinn Berndtsen og biður hann
að selja sér flösku á svörtum þvi
hann þurfi að gefa vinum sinum i
glasi. Sigurður seldi honum flösk-
una. Þá segir Einar við hann að
hann hafi ekki ort kvæðið um
hann heldur skransala i London.
Frá þessu hefur Sigurður sjálfur
sagt á prenti. Þetta var kannske
ekkert hól um hann en Einar ótt-
aðist, að Sigurður hefði tekið
kvæðið til sin og vildi útrýma
þeim misskilningi. Þessar sögur
sýna þann eiginleika Einars sem
ég kynntist sjálfur hjá honum og
ég vil kalla óvenjulegan hrein-
leika hugarfarsins.
Þriðja sagan er á þá leið, að
eitt sinn, þegar Einar var sýslu-
maður Rangæinga, bar svo við,
að kaupmaður nokkur, annað
hvort á Eyrarbakka eða Stokks-
eyri, neitaði skuldugum bónda
um úttekt, krafðist greiðslu á
skuldum hans og hótaði honum
aðför að lögum ella. Bóndinn leit-
aði til Einars i örvæntingu og
spurði hvort hann gæti ekki veitt
sér eitthvert liðsinni sem lög-
fræðingur. Einar bað um að fá
yfirfara reikninga hans og leyfði
bóndinn það fúslega. Þegar hann
kom til Einars næst sagði Einar
honum, að skuldin væri ekki leng-
ur til staðar. Bóndinn vildi þá
borga Einari skuldina en hann
sagði að hún væri þegar greidd.
Ég hef það fyrir satt að hann hafi
farið i bókhald kaupmanns og
fundið þar eitthvað athugavert og
knúiðkaupmann til að gefa bónda
upp skuldina.
Fjármálamaðurinn
Það virðist svo sem fjármála-
umsvif Einars hafi einkum vaxið
mönnum i augum. Var hann'jafn
mikill fjármálamaður og af er
látið?
— Það er ekki vafi á að hann
hafði mikið fjármálavit. Það
raunar hlaut að vera að maður
með hans gáfur öðlaðist mikla
færin i þvi sem hann einbeitti sér
að. Hann þurfti mjög á fé að halda
Þetta er slftasta myndin, sem tekin var af Einari Benediktssyni. Jón
Kldon, sonur Hlinar Johnson tók myndina á Eyrarbakka, rétt áður en
hann lagfti út I siftustu utanför sina.
Hús Einars og Hlinar I Herdisarvik Ljósmynd K.J.
Séðheim að Herdisarvík. Stafninn fremst á myndinni er á gamla bænum, er Einar Júlfusson átti heima
I er hann kynntist skáldinu. Glugginn til hægri viö dyrnar er á svokallaöri gestastofu, en þar bjó Einar
Benediktsson meftan veriö var aö byggja nýja húsiö. Ljósm. Einar Júllusson.
vegna ferðalaga sinna og annarra
umsvifa og vist er það, einhvers
staðar kom honum fé, þvi fjár-
vana var hann sjaldan.
— Oft er talað um áhuga hans á
stórvirkjunum og i þvi sambandi
dettur mér i hug kvæðið Dettifoss,
sem Þorsteinn Erlingsson henti
siðan háð og spott að i kvæðinu
Við fossinn. Heyrðirðu Einar
nokkurn tima minnast á þau við-
skipti.
Nei ég held, að þetta atriði hafi
nú verið dálitið rangsnúið. Menn
hafa skilið kvæði Einars svo, að
hann vildi virkja Dettifoss en um
það er ég mjög efins. Hann talar
að visu um það i kvæðinu að
leggja ör á strenginn, og beizla
orkuna en ég held að hann hafi
meint þar þá orku, sem býr i
vötnum landsins en ekki að ætti
að fórna fegurð og tign Dettifoss.
Einar var sjálfur mikill unnandi
náttúrufegurðar eins og við sjá-
um i öðrum kvæðum hans t.d. í
Slútnesi og Sumarmorgun i As-
byrgi.
Það var hins vegar annað
skáld, sem Einar átti i útistöðum
við og það var Hannes Hafstein.
Það er fræg deila þeirra i hinu
svonefnda Marconi máli eða
simamáli. Þeir munu báðir hafa
haft þar einhverra hagsmuna að
gæta Einar og Hannes. Einar stóð
i tengslum við Marconi félagið og
hann barðist fyrir loftskeytasam-
bandi en Hannes hafði sambönd
við Bell simafélagið. Ég ætla ekk-
ert að fara út i það hér, hvor hafi
haft rétt fyrir sér. En Einar við-
hafði i min eyru ill orð um Hannes
Hafstein. Hann málaði nú lika oft
sterkum litum. Ég heyrði
hann lika lýsa þvi yfir að Hannes
hefði verið bezta ljóðskáld á Is-
landi um sina tið.
Um skáldskap
— Það væri gaman I framhaldi
af þessu að heyra um skoðanir
Einarsá öðrum skáldum. Heyrðir
þú hannræða það? —
— Einar hafði mestar mætur á
skáldi, sem þá var litils metiö og
það var Sigurður Breiðfjörð. Þeg-
ar Einar kom i Herdísarvik var
hann einmitt nýbúinn að sjá um
útgáfu á verkum Sigurðar. Einar
dáðist að honum sem skáld en á
þeim dögum þótti það ekki góð
latina að hampa Sigurði sem
skáldi. Það hefur breytzt siðan og
ég hyggaðhann hafi nú öðlazt
sinn rétta sess i bókmenntasög-
unni.
Mér þætti ekkert óliklegt þótt
ég vilji ekki fullyrða neitt um það,
að Einar hafi haft Sigurð Breið-
fjörð i huga, þegar hann segir i
einræðum Starkaðar:
Ég kættist með fáum og mærði
menn
sem múgadómi sig trauðla háðu,-
leiður við einmæli allra i senn:
oft átti mitt lof sá, er fæstir dáðu.
Ég mat ekki ljóðglapans lága
hnjóð
sem laklega hermdi, hvað aðrir
kváðu,
— né þrælafylgið við fjöldans slóð
i forgönguspor, sem þeir
niðandi tráðu.
Það var ekki tilviljun, sem réði
þvi, hversu hugleikinn Sigurður
varð Einari. Einar hafði nefnil.
mikinn áhuga á rimum og öðru
þvi sem við kölium alþýðuskáld-
skap. Hann hefur sjálfur gert
skilmerkilega grein fyrir þessu i
formála að Ólafs rimum Græn-
lendings. Þar segir hann meðal
annars: „Astæöan til þess að ég
læt rimu þessa koma hér fram er
sú að ég vildi setja það sem skýr-
ast fram, að ég fyrir mitt leyti tel
rimnakveðskap íullkomlega
samboðinn skáldmennt vorri. Ég
hef lengi furðað mig á þvi hve
ranglega þessi ljóðlist þjóðarinn-
ar islenzku hefur verið óvirt
Fjölnisdómurinn alkunni virðist
hafa valdið óskiljanlega miklu
um þetta og væri ekki nema rétt-
látt, að þeir, sem nú ættu betur að
vita og meta gildi rimnanna fyrir
þjóðlif vort og tungu að undan-
förnu, létuþærnjóta meira sann-
mælis og styddu að þvi að feimni
fólksins við þess eigin kveðskap
legðist niður.”
Einar orti Ólafs rimur Græn-
lendings og birti þær til þess að
færa þjóðinni heim sanninn um að
það væri hægt að yrkja lifvænleg
ljóð i þessu formi og reyna þannig
að losa þjóðina við þá minni-
máttarkennd, sem hann taldi að
hún væri haldin gagnvart rimum
og ferskeytlum. Ferskeytlan var
honum sjálfum töm og hann áleit
hana stórkostlegt tjáningarform,
sem geymdi margar dýpstu
hugsanir semhugsaðarhefðu verið
á íslandi i meitluðu formi. Og
hann bar svo djúpa lotningu fyrir
ferskeytlunni, að hann vildi ekki
yrkja kersknisvisur eða klámvis-
ur. Það sagði hann mér einu sinni
sjálfur.
Hann sagði mér eina litla sögu
um það, þegar Ólafs rima varð
til. I rimunni er þessi alkunna
.visa eins og flestir vita.
Falla timans voldug verk,
varla falleg baga.
Snjalla riman stuðlasterk
stendur alla daga.
Þessa visu sagðist Einar hafa
ort fyrsta af öllum i rimunni. En
það er svo að hagyrðingar eru oft
i mestum vandræðum með annað
visuorðið i hverri visu, og svo var
einnig með Einar i þessu tilfelli.
Þar kom að hann var búinn að
yrkja alla rimuna nema þetta
eina visuorð: varla falleg baga.
Þetta vafðist lengi fyrir honum.
Svo var það einu sinni að hann
var á gangi i London, að visuorð-
inu laust niður i huga hans eins og
eldingu. Þá sagðist hann hafa
orðið svo glaður, að hann var
kominn á fremsta hlunn með að
hoppa og dansa þar sem hann var
staddur i miðri mannþrönginni,
þessi virðulegi maður.
— Töluðuð þið saman um skáld-
skap Einars sjálf? —
— Það var nú ekki mikið um
það. En ein skýrasta minning min
um Einar er sú, að hann sat i
djúpa leðurstólnum sinum og las
fyrir mig kvæðið sitt Svarti skóli.
Hann hafði sérkennilegan
lestrarmáta, hann hafði djúpan
og hljómmikinn bassaróm. Við og
við skaut hann inn orði og orði til
skýringar þar sem hann hélt aö
ég skildi ekki. Þetta er mér ó-
gleymanlegt. Það var likt og að
hlusta á tónlist, enda er mikil
músik i kvæðum hans og hann var
lika músikalskur maður. Hann
hlustaði mikið á hljómleika þegar
hann var erlendis og hreifst mjög
af og hann mun hafa lært á hljóð-
færi ungur.
Einar flikaði sinum ljóðum litt,
en oft var hann með á vörunum
tilvitnanir úr Pétri Gaut. Hann
sagði mérofurlitið frá glimu sinni
við það verk.
Þegar Einar var i lærða skólan-
um var skólapiltum fenginn Pét-
ur Gaulur i hendur á norsku og
þeir beönir að spreyta sig á, að
koma honum yfir á boðlega is-
lenzku. Einar sagði að Hannes
Hafstein hefði komizt bezt frá þvi
verkefni af þeim bekkjarbræðr-
um. Hann var alltaf reiðubúinn að
bera lof á Hannes sem skáld, þótt
þeir elduðu saman grátt silfur i
pólitikinni.
Pétur Gautur tók Einar þeim
tökum að hann ákvað að snara
verkinu eins og það lagði sig, og
það gerði hann. En hann sagði
mér að eitt stef i kvæðinu hefði
lengi vafizt fyrir sér. Það er stefið
sem hljóðar svo á norskunni:
After og frem det er lige langt
ud og inn det er lige trangt.
Þetta stef kemur nokkrum
sinnum fyrir i Pétri Gaut og reið
þvi á miklu aö koma þvi yfir á
hnyttilega islenzku. Eftir mikla
yfirlegu hafði honum tekizt að
sjóða saman svohljóðandi þýð-
ingu:
Ef inn verður farið er út
ekki þrengra
ef að verður komizt er frá
ekki lengra
Þetta var hann ekki ánægður
með enda allt annar hrynjandi i
þessu heldur en frumstefinu og
hann notar fjórar linur fyrir það
sem Ibsen notaði tvær i. En lengi
vel datt honum ekkert betra i hug.
Svo er það, að Einar er einu
sinni á ferðalagi norðan úr landi
og var að koma frá jarðarförföður
sins. og ferðaðist eins og þá var
titt, ýmist gangandi eða riðandi.
En þá var það, að allt i einu var
Framhald á bls. 29