Tíminn - 22.07.1973, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Sunnudagur 22. júll 1973.
Sovétríkin 1973 - þreyta,
deyfð og kæruleysi
SPURNING: Hvað er sósíalismi?
SACHAROW: I fyrstu hélt ég, að
mér væri það ljóst, en svo fór ég
að efast um þaö, að hann væri i
rauninni nokkuð annað en innan-
tóm orð, áróður til síns brúks i
innanlands- og utanrikispólitik.
I þessu riki vekur mesta athygli
manns hinn fordæmislausi
samdráttur efnahagslegs og póli-
tisks valds, hin gifurlega einokun.
Það er hægt að segja, að það sé
rikiskapitalismi — eins og Lenin
sagði eftir byltinguna —■ af þvi að
rlkið ræður öllu atvinnulifi.
En það þýðir, að sósialisminn
hefur ekki neitt nýtt að bjóða.
Hann er aðeins kapitalismi i sinni
svæsnustu mynd, eins og hann er
nú þegar i Bandarikjunum og
öðrum vestlægum löndum —
aðeins einokunin er á enn hærra
stigi hjá okkur.
Þess vegna þurfum við ekkert
að furða okkur á þvi, þótt vanda-
mál okkar séu — i eðli sinu — hin
sömu og vandamál hins kapi-
talistiska heims: glæpir firring
alls mannlegs lifs. Aðeins er þjóð-
félag okkar öfgatilfelli, ófrelsið
mest, hin ideológiska kyrrstaða
mest, og þó — og það er einkenni-
legast —- tekur þetta þjóðfélag sig
vera það bezta, þótt það sé fjarri
sanni.
SPURNING: Hvað eru að yðar
áliti aðalgallar sovétþjóðfé-
lagsins?
SACHAROW: Sennilega ófrelsið,
vaxandi skriffinnska stjórn-
kerfisins. að vinnubrögð
umborðsstjórnarinnar eru svo
ótrúlega óskynsamleg, að
umboðsstjórnin er mjög singjörn
sem stétt og i rauninni aðeins um
það hugað, að viðhalda rikjandi
kerfi og draga fjöður yfir hina
miklu ágalla þess með yfirskini
ráðvendninnar.
Ég hef skrifað um þetta áður,
og öllum athugulum áhorfendum
mun vera það fullkomlega ljóst,
að allt hið félagslega hjá okkur er
fremur sýndarmennska, fremur
yfirborð en raunveruleiki. Það á
við um uppeldiskerfið alveg eins
og um sjúkravörzluna.
Fólk frá Vesturlöndum segir
oft: „Þjóðfélagi ykkar er i mörgu
ábóta vant, en þið hafið að
minnsta kosti ókeypis sjúkra-
vörzlu” Hún er þó i rauninni um
ekkert meira „ókeypis” en i
flestum vestlægum löndum, hún
er meira að segja oft miklu dýrari
— og auk þess eru sjúkrastyrkir
mjög lágir. Um skólamálin er það
að segja, að þau er báglega á vegi
stödd: kjör kennara eru hörmu-
lcg.
SPURNING: Alitið þér, að sovét-
þjóðfélagið sé i dag stéttaþjóð-
félag?
SACHAROW: Þjóðfélagið ein-
kennist að minnsta kosti af mjög
litlum jöfnuði. Þó kann að vera,
að það verði ekki talið til stétta-
skiptingar, þetta þjóðfélag hér
hefur sin sérkenni...
SPURNING: Þó setur óréttlæti
svip sinn á það?
SACHAROW: Óréttlæti, já, i
mörgu tilliti. Óréttlæti til dæmis
milli borgarbúa og sveitafólks.
Samyrkjubændurnir fá til dæmis
engan passa þeir eru i raun og
veru bundnir við bústað sinn,
samyrkjubúið, sem þeir mega
aðeins yfirgefa, ef yfirmenn
þeirra fallast á það, sem þeir að
visu oftast gera.
Óréttlæti á sér stað milli
einstakra landshluta. Moskva og
aðrar stórborgir njóta sérréttinda
um aðflutning ávörum, um
þægindi i hversdagslif i, um
menningarlif og svo framvegis.
Passafyrirkomulagið setur
kórónuna á þennan ójöfnuð milli
héraða Verst verða úti....
SPURNING: Andrej Dmitrije-
witsch. Þér hafið sjálfir sagt, að
þér njótið sérrétti nda
SACHAROW: Já, það geri ég enn,
samkvæmt lögmáli. hinnar
minnstu mótstöðu. Áður naut ég
sérstakra sérréttinda af þvi að ég
starfaði i innsta hring hergagna-
iðnaðarins, ég hafði, miðað við
sovétkjör, gifurlegar tekjúr,
verðlaun..
SPURNING.* Hvaða sérréttindi
hafa flokksmeðlimir i Sovét-
rikjunum?
SACHAROW: Þeir hafa mikil
sérréttindi in natura, til dæmis
varðandi vist á heilsuhæium,
mikil sérréttindi um sjúkravörzlu
yfirleitt. Veruleg sérréttindi hafa
þeir auk þess af ýmsum sam-
böndum varðandi vinnustað og
stöðuveitingar. Allar meiri háttar
stöður, til dæmis verksmiðju-
stjóra- og yfirverkfræðinga, eru
aðeins veittar flokksmönnum.
Undantekningar eru mjög sjald-
gæfar.
Náið samhengi er milli flokks-
aðildar, stöðu i metorðastiga
flokksins og embættis. En auk
þess rikja ýmsar gamlar, lífs-
seigar venjur, sem þykja
sjálfsagðar, um allt starfs-
mannahald: Maður, sem gegnt
hefur meira háttr embætti, en
vanrækt það, er fluttur i annað
svipað, sem einnig býður upp á
svipuð efnahgsleg friðindi.
Allar stöðuveitingar eru háðar
samböndum og samkomulagi
innan embættismannavaldsins i
flokknum. Sérhver meiri háttar
starfsmaður hefur um sig hóp
manna, sem fylgir honum stig af
stigi, sé hann fluttur i annað
embætti. Er það nú orðið óhjá-
kvæmilegt, gildir sem einskonar
lög innan kerfisins. Hafa þannig
átt sér stað vissar hópmyndanir,
vel afmarkaðar og einan-
graðar....Er þetta mest áberandi
þeirra sérréttinda, sem ekki eru
efnahagsleg. Með sanni má segja,
að við höfum hér flokk, sem nú
þegar er farið að svipa til
„Flokksins” i frásögn Orwells.
I efnahagslegu tilliti njóta
flokksmenn mikilla friðinda. Eitt
meðal annars er kerfi launavið-
bóta, sem koma i sérstökum
umslögum, — kerfi, sem gerir
vart við sig öðru hvoru, en
hverfur svo aftur, hvernig þvi er
farið sem stendur, veit ég ekki.
Svo virðist þó helzl, að það sé
vaknað til nýs lifs.
Til eru ýmsar dulbúnar vöru-
dreifingarleiðir, sem hafa á bóð-
stólum betri neyzluvörur og
ódýrari en aðrar. Samkvæmt þvi
geta menn fyrir eina og sömu
rúblu fengið betri viðskipti i einni
búð en annarri. Þess vegna segir
launaupphæðin ein hvergi nærri
allan sannleikann um hin raun-
verulegu laun.
„Hálfrar aldar
einangrun”.
SPURNING} Hvað geta menn
gert við öllu þessu?
SACHAROW: Hvað menn geta
gert og hvað menn ættu að gera
er tvennt ólikt. Ég held, að i raun-
inni geti menn ekkert gert, af þvi
að kerfið felur i sér sina miklu
eðlisþyngd. Þvi ófrjálsara sem
kerfið er, þvi ihaldssamara er
það að ölíum jafnaði.
SPURNINGJ Geta utanaðkom-
andi öfl nokkru áorkað?
SACHAROW: Við vitum ekki
nákvæmlega, hver afstaða um-
heimsins er, ef til vill sættir
umheimurinn sig við þær leik-
reglur, sem tiðkast i landi okkar
— og það væri mjög slæmt. En
auðvitað er til önnur hlið á þessu
máli: Sú staðreynd ein, að við
erum að rjúfa hálfrar aldar
einangrun, getur, er stundir liða,
háft jákvæðar afleiðingar. En
mjög erfitt er að spá nokkru um
það, hverjar þær verða.
Þegar um utanaðkomandi hjálp
er talað, verðum við hverju sinni!
að spyrja: Er þar um einlægan
hjálparvilja að ræða, eða aðeins
stefnt að uppgjöf, refskák, með
hag Vesturlanda fyrir augum,
þar sem okkur er ekki ætlað
annað en hlutverk skiptimyntar-
innar?
SPURNING: En hvað um innan-
landsöfl i Sovétrikjunum?
SACHAROW: Innan Sovétrikj-
anna á sér að visu stað viss þéóun,
en þó svo ómerkjanleg, enda öll
undir niðri, að ekki er unnt að spá
neinu um jakvæðar breytingar,
né nokkrar breytingar yfirleitt i
kjölfar hennar. Við gerum okkur
ljóst, að viðáttumikið riki, eins og
okkar, getur aldrei verið fullkom-
lega heilsteypt, en hvað innan
þess er að gerast, en hér um bil
ómögulegt að henda reiður á —
sökum skorts á upplýsingum og
samskiptum meðal hinna mörgu
byggða landsins.
Við vitum, að þjóðernislegir
straumar eru mjög sterkir i
jaöarlöndum Sovétrikjanna, en
það er ekki auðvelt að gera sér
grein fyrir þvi hverju sinni, hvort
þeir eru.jákvæðir eða ekki. Sum-
staðar, til dæmis i Ukraniu eru
þessir straumar nátengdir kröf-
unni um aukið lýöræði, og svo er
einnig i Eystrasaltslöndunum,
þar sem þjóðernishreyfingarnar
og kröfurnar um lýðræði eru
einnig samfara baráttúnni fyrir
fornri trú þeirra þjóða sem þessi
lönd byggja. Annars staðar kann
þetta að vera öðruvisi, i
einstökum atriðum vitum við litið
um það.
SPURNING: Þér hafið, með
öðrum orðum, ýmsar efasemdir,
enda þótt...
SACHAROW: Ég hef ýmsar efa-
semdir um sóialismann. Mér
finnst hann ekki hafa fært okkur
neitt nýtt I fræðilegu tilliti um
bætt skipulag samfélagsins.
Sjálfsagt rekast menn stöku
sinnum 'á eitthvert jákvætt til-
brigði, en yfirleitt hefur þróun
rikisins hjá okkur framkallað
meiri eyðileggingu en jákvæða
uppbyggingu. Hið jákvæða hefur
verið hið almennt-mannlega, en
að visu: Það hefði einnig þróazt
við aðrar aðstæður, og er þvi
ekkert afrek kerfisins.
t sjálfu sér er það, sem unnizt
hefur, alls ekki litið, en við okkar
sérstöku aðstæður hefur það
kostað svo mikið pólitiskt strið,
framkallað svo mörg eyðingaröfl
og svo mikla hörku, að við
verðum nú að uppskera hinn
beiskasta ávöxt: þreytu, deyfð og
kæruleysi. Af honum læknumst
við ekki nema með miklum
erfiðismunum, og ef til vill aldrei.
Það er erfitt að spá nokkru, hér
innanborðs, um það, hvaða stefnu
samfélagsþróun okkar muni
taka. Erlendis kann það að vera
auðveldara, en þá verða menn
þar að lita á málin án allra
fordóma.
,,Kina ekki i neinum
árásarhug”.
SPURNING: Þér efizt, með
öðrum orðum, um að unnt verði
að bæta nokkuð, sem nemur, úr
ágöllum sovétkerfisins. Samt
sem áður eruð þér stöðugt at-
hafnasamur og birtið yfir-
lýsingar. Hvers vegna?
SACHAROW: Maður finnur
stöðugt með sér þörf til þess að
gera sér ljósar hugsjónir sinar,
vera sér þeirra meðvitandi, þótt
engin leið virðist vera til þess, að
gera þær að veruleika. Ætti
maður engar hugsjónir, væri yfir-
leitt engin von: öll útsýn byrgð og
myrkri hulin.
Auk þess vitum við ekki nema
hugsanleg sé einhver samvinna
með landiokkar og umheiminum.
Ef engin merki þess sjást, að ekki
sé allt i lagi hjá okkur, þá reynir
ekki einu sinni á þá litlu sam-
vinnumöguleika, sem fyrir kunna
að vera, og enginn gerir sér þess
Hinn frægi rússneski kjarnorkufræðingur
Andrej Sacharow, er aðaltalsmaður „stjórnar-
andstöðunnar” i Rússlandi. An leyfis stjórnar-
valda stofnaði hann „Nefnd til varnar mann-
réttindum i Sovétrikjunum”, sem tók málstað
ofsóttra manna og vitti gerræði stjórnarvald-
anna. Árið 1968 mælti Sacharow með þvi á álits
skjali til sovétstjórnarinnar, að Sovétrikin
tækju sér hinn lýðræðislega sósialisma, sem þá
var við völd i Prag, til fyrirmyndar og
framkvæmdi hann á Rússlandi. Sem verð-
launahafi Stalins fyrr á árum og meðlimur
visinda-akademiunnar i Moskvu, sem átti
verulegan þátt i smiði rússnesku kjarnorku-
sprengjunnar, virtist Scharow, 52 ára að aldri,
vera öruggur um framtið sina. Fyrir nokkru
var hann hins vegar kallaður fyrir leynilög-
regluna i Moskvu, og honum veitt áminning. í
viðtali, sem sænska sjónvarpið átti við Schar-
ow og ,,Der Spigel” birti lætur hann i ljós
áhyggjur vegna fjölskyldu sinnar og gagnrýnir
gerræðisstjórn kommúnistaflokksins i Rúss-
landi. Kröfur hans eru: Frjálslegri stjórn,
blaðafrelsi og lýðræði.
AndreijScharow og kona hans Jelena. Myndin var tekin af erlendum blaðamönnum, sem heimsóttu þau
hjónin á heimili þeirra I Moskvu. Hann er rólcgur, eins og orð hans, sem hér eru endursögð. Hún reykir,
cr óstyrk á taugum og kviðafull.