Fréttablaðið - 22.09.2005, Blaðsíða 22

Trúðu mér, lesandi minn góður: ég
fór til sálfræðings, áður en ég
gekk frá þessari grein til birting-
ar. Ég reyni að víkja helzt aldrei
frá þeirri reglu að ráðfæra mig
við þá, sem gerst þekkja til hverju
sinni, einkum og ekki sízt þegar
ég fjalla um mál, sem liggja langt
utan alfaraleiðar. Nú ætla ég að
leyfa mér þann lúxus að hugsa
upphátt um hagnýta sálarfræði og
segja þér frá óvæntri uppgötvun –
ef það er þá uppgötvun – á þeim
vettvangi.
Byrjum á Mozart. Honum tókst,
eða svo er a.m.k. sagt í Vín, að
sannfæra Jósef II Austurríkiskeis-
ara um yfirburði óperunnar um-
fram önnur leikhúsverk með þeim
rökum, að þegar einn byrjar að
syngja, þurfa hinir ekki endilega
að hætta eins og í leikritum. Menn
geta sungið saman, sagði Mozart
við keisarann óður og uppvægur
og átti við það, að mannshugurinn
getur auðveldlega greint margar
söngraddir samtímis. Þetta skilja
allir, sem þekkja muninn á einsöng
og fjölradda kórsöng. Leiklistin
gegnum aldirnar hefur á hinn bóg-
inn hvílt m.a. á þeirri meginfor-
sendu, að þegar einn byrjar að
tala, þurfa hinir helzt að þagna.
Kórarnir í grísku harmleikjunum
eru einróma: allir í kórnum þylja
sama texta. Leikhúsin ganga enn
sem fyrr út frá því sem sjálfsögð-
um hlut, að mannshugurinn geti
ekki að nokkru gagni numið nema
eina rödd í einu, án söngs. Ég man
ekki eftir nokkurri undantekningu
frá þessari almennu reglu. Það
þykir víst ekki heldur góð latína í
leikhúsinu að láta persónur talast
við öðrum megin á sviðinu og aðr-
ar persónur sýsla eitthvað – dansa,
mjólka, spinna, teðja – í hljóði hin-
um megin sviðs, því að það er talið
dreifa athygli áhorfenda, eða svo
mun a.m.k. flestum leikstjórum
finnast.
Nú ber samt svo við, að ný
tækni bregður vonglaðri birtu á
þetta mál. Ég á í fórum mínum
nokkrar kvikmyndir á DVD-disk-
um, sem veita áhorfandanum kost
á að hlusta á lærðan fyrirlestur um
myndina um leið og horft er á
hana. Mig rak í rogastanz, þegar
ég þóttist komast að því, að óp-
erurök Mozarts virðast einnig eiga
við um kvikmyndir og þá hugsan-
lega með líku lagi um leikhúsverk.
Það er með öðrum orðum hægt að
fylgjast með samtölum í kvikmynd
og hlýða samt um leið á fyrirlestur
um myndina og hafa gagn og gam-
an af hvoru tveggja í senn. Fullt
gagn? Það veit ég ekki; þar er ef-
inn. Kannski textinn hjálpi. Hvað
um það, hugurinn virðist nema
texta á tveimur rásum í einu, önd-
vert því sem ég hafði ævinlega
gengið út frá sem gefnum hlut.
Sálfræðingarnir vinir mínir í Há-
skólanum segja mér, að málið hafi
verið kannað fyrir hálfri öld og
menn hafi þá ekki getað greint
nema eina rás í einu að nokkru
gagni. Mér sýnist, að málið kunni
að þarfnast frekari skoðunar.
Hugsum okkur svo fellda til-
raun. Fyrst er lesinn texti fyrir
hóp manna, og síðan er prófað,
hversu vel þeir skildu textann. Úr-
slit prófsins sýna þá væntanlega,
að sumir skildu allt og aðrir skildu
næstum allt eins og gengur. Síðan
er tilraunin endurtekin með þeirri
breytingu, að tveir skyldir – eða
óskyldir – textar eru lesnir sam-
tímis fyrir sama hóp, og tilrauna-
dýrin eru prófuð aftur til að at-
huga, hvort og hversu vel þau
skildu textann á báðum rásum.
Kannski skildu þau textann á
annarri rásinni, kannski hvorugri,
kannski báðum, kannski bara
hrafl. Tilgangurinn tilraunarinnar
væri einmitt að fá úr þessu skorið.
Þannig ætti að vera hægt að leggja
raunhæft mat á það með mæling-
um, að hversu miklu leyti skilning-
ur hlustandans á efninu dvín við
það, að mannshugurinn reynir að
nema texta í tveim víddum í senn
frekari en einni. Síðan er hægt að
athuga þriðju víddina og þannig
áfram, ef menn vilja, en nógu fróð-
legt fyndist mér – tómstundasál-
fræðingnum! – að bera í fyrstunni
saman niðurstöðurnar um eina
vídd og tvær. Hvað fyndist þér?
Menn sjá margt í senn eins og
allir vita af eigin raun. Gangi mað-
ur inn í hús, þar sem hann hefur
aldrei komið áður, getur hann eigi
að síður á augabragði lýst í ein-
stökum atriðum ýmsu af því, sem
fyrir augu hans ber: blómi í
glugga, mynd á vegg o.m.fl. Marg-
ir lesa einmitt með þessu lagi: þeir
lesa með því að gleypa í sig blað-
síðurnar svo að segja í heilu lagi
frekar en að lesa textann frá orði
til orðs, og þeir lesa hratt fyrir vik-
ið og fljúga í gegnum bækur og
blöð eins og ekkert sé. Eru augun í
okkur að þessu leyti frábrugðin
eyrunum? Er munurinn kannski
minni en menn hafa haldið? Hvaða
skoðun ætli Jósef II hefði haft á
málinu? Meira næst? Nei, varla.
Kannski seinna. Við sjáum til.
Í aðalútibúi Borgarbókasafns Reykjavíkur er brjóstmynd af
einu fínasta skáldi okkar á öldinni sem leið, Tómasi Guð-
mundssyni. Sómir hún sér vel á þessum stað þar sem andinn
og bókmenningin eru ræktuð. Myndin stóð áður á stalli í
miðju Austurstræti, sem skáldið orti fræg ljóð um, en hún
naut sín ekki þar og var þess vegna flutt. Nú vilja sjálfstæð-
ismenn í borgarstjórn láta gera líkneski af Tómasi í fullri
stærð sem komið verði fyrir „á áberandi stað í hjarta
Reykjavíkur“. Kostnaðinn á að greiða úr borgarsjóði. Hermt
er að við umræður um málið í borgarstjórn á þriðjudaginn
hafi borgarstjórinn, Steinunn Valdís Óskarsdóttir, tekið hug-
myndinni þunglega „vegna þess hve margar styttur væru nú
þegar af körlum í borginni“. Töldu sjálfstæðismenn þau við-
brögð óvirðingu við minningu Tómasar og héldu tillögu
sinni til streitu.
Tillaga sjálfstæðismanna er út af fyrir sig umræðuverð.
Tómas Guðmundsson er í huga margra Reykvíkinga, ekki
síst af eldri kynslóðinni, borgarskáldið. Hvort skáldskapur
hans hafi náð sömu fótfestu meðal yngri kynslóða er óljóst.
Af einhverjum ástæðum, sem líklega má rekja til arfleifðar
kalda stríðsins, hafa sjálfstæðismenn tekið sérstöku ást-
fóstri við minningu Tómasar. Tillögu þeirra má kannski
skoða sem viðleitni til að skrá bókmenntasöguna í anda bók-
menntatúlkunar sem fellur að gamalgrónum hugmynda-
heimi. Flutningsmenn verða ekki sakaðir um frumleika eða
nýjungagirni. Margir munu einnig líta á hugmyndina sem
enn eitt tilboðið á markaði prófkjöranna í aðdraganda borg-
arstjórnarkosninga.
Ástæðulaust er að taka efasemdir um tillöguna sem virð-
ingarleysi við minningu Tómasar Guðmundssonar. Reykja-
víkurskáldin eru fleiri en hann svo ekki sé minnst á ýmsa
aðra afreksmenn í listum, menntum, atvinnulífi eða stjórn-
málum sem hljóta að koma til álita þegar stofnað er til um-
ræðna um myndastyttur bæjarins. Það er rétt hjá Steinunni
Valdísi borgarstjóra að flestar styttur bæjarins eru af nafn-
frægum körlum. Engin stytta er af nafngreindri konu, ef
brjóstmynd Bjargar Þorláksson á háskólalóðinni er undan-
skilin; en nokkrar eru af konum sem táknmyndum.
En það er ekki skynsamlegt að láta umræður um styttur
bæjarins leiðast í þann meting sem í stefnir eftir borgar-
stjórnarfundinn á þriðjudaginn. Nær er að borgarfulltrúar
sameinist um að reyna að marka vitræna stefnu til lengri
tíma um gerð og staðsetningu opinberra listaverka sem
þjóna eiga uppeldislegu eða sögulegu hlutverki. Styttur af
nafnfrægum mönnum eru áberandi í borgum um allan heim.
Af þeim er víða staðarprýði. En á síðustu árum hafa komið
fram efasemdir um þann söguskilning sem ráðið hefur og
ræður enn vali þeirra einstaklinga sem steyptir eru í eir. Op-
inberar umræður um það efni hafa ekki verið fyrirferðar-
miklar hér á landi en skynsamlegt er að skapa þeim farveg
í tengslum við stefnumótum í þessum efnum. Það er gamal-
dags stjórnsýsla að láta ákvarðanir í þessu efni ráðast af til-
viljanabundnum hugdettum einstakra stjórnmálamanna,
þótt góðar og gildar geti verið.
22. september 2005 FIMMTUDAGUR
SJÓNARMIÐ
GUÐMUNDUR MAGNÚSSON
Marka þarf stefnu um minnismerki á torgum og
opnum svæðum.
Styttur bæjarins
FRÁ DEGI TIL DAGS
Í DAG
HAGNÝT SÁLARFRÆÐI
ÞORVALDUR
GYLFASON
Mig rak í rogastanz, flegar ég
flóttist komast a› flví, a› óp-
erurök Mozarts vir›ast einnig
eiga vi› um kvikmyndir og flá
hugsanlega me› líku lagi um
leikhúsverk. fia› er me› ö›rum
or›um hægt a› fylgjast me›
samtölum í kvikmynd og hl‡›a
samt um lei› á fyrirlestur um
myndina og hafa gagn og gam-
an af hvoru tveggja í senn.
Margar víddir mannshugans
Sóknarfæri
Helgi Hjörvar alþingismaður segir á
heimasíðu sinni, helgi.is, að sóknarfæri
skapist nú fyrir Samfylkinguna þegar
Davíð Oddsson hættir í stjórnmálum.
Hann rifjar upp tækifærin sem sköpuð-
ust við brottför Davíðs úr stóli borgar-
stjóra: „Langvarandi hægri stjórn hafði
alið af sér vaxandi þörf fyrir félagslegar
áherslur og fjölskyldupólitík, ekki síst í
leikskólamálum. Með því að efla trú-
verðugan valkost við Sjálfstæðisflokkinn
tókst okkur að sigra í borginni þegar í
næstu kosningum,“ segir hann.
Breyttar áherslur
Helgi segir síðan: „Sama tæki-
færi skapast nú fyrir Samfylk-
inguna, undir forystu Ingibjargar Sólrún-
ar, eins og skapaðist fyrir Reykjavíkurlist-
ann þá. En það tækifæri kallar á breyttar
áherslur okkar í þingstörfum og þjóð-
málaumræðu næstu tvo vetur. ... Nú er
verkefni okkar að sýna með hvaða hætti
við munum stjórna landinu frá vorinu
2007. Til þess erum við albúin og sú yf-
irgripsmikla og markvissa stefnumótun-
arvinna sem farið hefur fram sl.
tvö ár kemur nú að góðum
notum. Er þar bæði átt
við vinnu svokallaðs
Framtíðarhóps Ingibjarg-
ar Sólrúnar og stefnu-
mörkun í heilbrigðismálum
sem þeir Össur og Ágúst
Ólafur höfðu forystu
um“.
Taka forystuna
Helgi Hjörvar er sigurviss: „Með þessa
vinnu o.fl. að vopni verður það verk-
efni vetrarins að taka enn frekar en
verið hefur hina hugmyndalegu for-
ystu í þjóðmálaumræðunni, enda
stjórnarmeirihlutinn orðinn svo þreytt-
ur á langvarandi völdum sínum að
honum dettur ekki lengur neitt í hug.
Og eins og í Reykjavík 1994
munu margir kjósendur vor-
ið 2007 vilja fela félags-
hyggjuöflum undir forystu
Ingibjargar Sólrúnar stjórn-
artaumana, enda sópa nýir
vendir best“.
ÚTGÁFUFÉLAG: 365 – prentmiðlar RITSTJÓRI: Kári Jónasson FRÉTTARITSTJÓRI: Sigurjón M. Egilsson AÐSTOÐARRITSTJÓRI: Jón Kaldal FRÉTTASTJÓRI: Arndís Þorgeirsdóttir VARAFRÉTTASTJÓRI:
Trausti Hafliðason FULLTRÚI RITSTJÓRA: Guðmundur Magnússon RITSTJÓRNARFULLTRÚI: Steinunn Stefánsdóttir RITSTJÓRN OG AUGLÝSINGAR: Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík AÐALSÍMI: 550
5000 SÍMBRÉF Á FRÉTTADEILD: 550 5006 NETFÖNG: ritstjorn@frettabladid.is og auglysingar@frettabladid.is VEFFANG: visir.is UMBROT: 365 – prentmiðlar PRENTVINNSLA: Ísafoldarprent-
smiðja ehf. DREIFING: Pósthúsið ehf. dreifing@posthusid.is Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuðborgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum
verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. ISSN 1670-3871
LESTU GREININA Á VISIR.IS
OG SEGÐU SKOÐUN ÞÍNA
gm@frettabladid.is