Tíminn - 21.12.1975, Blaðsíða 29

•i<wlmwsb .l'S i'.f’jf.hiinnif'í
’/f r/fT
Sunnudagur 21. desember 1975.
TÍMINN
29
hlýskeið er talið byrja fyrir
120.000 til 130.000 árum og Ijúka
fyrir um það bil 70.000 árum. Þá
byrjar siðasta jökulskeið, sem
stóð i 60.000 ár, en þvi lauk aðeins
fyrir 10.000 árum.
Hér hefur þegar verið rætt um
isaldarlög á Tjörnesi og stein-
gervinga i þeim og er nú mál að
huga að öðru. í Mýrdal i Vest-
ur-Skaftafellssýslu eru flest fjöll
úr móbergi. Á nokkrum stöðum i
móberginu, t.d. i Höfðabrekku-
heiði, Skammadalskömbum og
Pétursey, hafa fundizt molar úr
leir- og sandsteini með skeljum.
Svipaðir molar eða hnyðlingar
hafa fundizt á Surtsey og Heima-
ey,t.d. i nýja hrauninu og einnig i
Sæfjalli. En hvaðan eru molar
þessirkomnir og hvernig stendur
á þeim, m.a. á aðeins 10 ára gam-
alli eyju? Skýringin er ekki langt
undan. Setmolarnir hafa brotnað
úr gosrásum, þegar hraunkvika
brauzt gegnum jarðlögin, og síð-
an hafa þeir borizt upp með gos-
efnunum. Við djúpborun á
Heimaey árið 1964 komu i ljós um
það bil 640 m þykk setlög undir
eyjunni og sethnyðlingarnir i
Mýrdal og á Surtsey benda til
þess, að allþykk setlagamyndun
liggi undir hluta af Suðurlandi og
landgrunninu þar. 1 hnyðlingnum
frá Mýrdal ber nokkuð á útdauð-
um samlokum og sniglum, en
fánan virðist skyldust fánunni i
Krókskeljalögunum á Tjörnesi.
Setið, sem mýrdælsku hnyðling-
arnireru úr, er þvi trúlega mynd-
að snemma á isöld, en móbergið,
sem þeir finnast i, er að sjálf-
sögðu talsvert yngra. t hnyðling-
unum á Heimaey og Surtsey er
aftur á móti dæmigerð nútima-
fána, en frá Surtsey hafa nú verið
ákvarðaðar um það bil 50 tegund-
ir sædýra. Virðist þvi setið yngj-
ast í suður.
Á Snæfellsnesi að norðanverðu,
frá Grundarfirði og úl i Ólafsvik,
má rekja allt að þvi 50 m þykk
setlög neðarlega i fjöllum. Þekkt-
ustu opnur i þessi lög eru i Bú-
landshöfða og Stöð. I Búlands-
höfða liggja setlögin á tertieru,
jökulrákuðu blágrýti i um það bil
130 m hæð yfir sjó. Neðst er
blanda af sjávarseti og jökul-
ruðningi en jökullinn hefur
greinilega gengið i sjó fram og
hrært saman sjávarseti með
skeljum og sinum eigin ruðningi.
1 laginu hafa fundizt samlokuteg-
undir, sem lifa i köldum sjó:
jökultodda, trönuskel, lambaskel
og rataskel. Ofan á þessu lagi
kemur leirset. með hlýrri fánu,
nútimategundum, eins og nákuð-
ungi, kræklingi og kúfskel. Stein-
gervingarnir i setinu i Búlands-
höfða sýnaokkur þannig ótviræða
hækkun sjávarhita og má þvi
fastlega gera ráð fyrir, að hér sé
um að ræða lög frá byrjun hlý-
skeiðs. Samkvæmt kali-argon
aldursákvörðun á hrauni, sem
liggur ofan á setinu, er það að
minnsta kosti einnar milljón ára
gamalt. t Stöð hefur setið með nú-
timafánunni ekki fundizt, en i
þess stað eru skálöguð óseyrarlög
nokkuð gróf, og sandsteinn mynd-
aður i fersku vatni. t sandsteinin-
um eru viða blaðför: viðir, lyng
og elri. Litið er um frjókom af
birki eða barrtrjám i setinu og
hafa tæplega verið barrskógar á
svæðinu, þegar setið myndaðist.
Komið hefur i ljós, að 70 m
þykkt setlag i Bakkabrúnum i
Vi'ðidal i Vestur-Húnavatnssýslu,
mun vera af svipuðum aldri og
setið i Búlandshöfða og Stöð. t þvi
er nokkuö um blaðför og virðist
flóran mjög áþekk flórunni i hlý-
skeiðslaginu á Snæfellsnesi.
Ennfremur hefur svipuð flóra
fundizt i 120 m þykku setlagi i
Svinafellsfjalli i Oræfum. Er sú
flóra tæplega yngri en frá næst-
siðasta hlýskeiði, en er hugsan-
lega eldri eða frá þriðja siðasta
hlýskeiði. Hins vegar undirstrika
segulmælingar á hraunlagi, sem
setið hvilir á, að það getur varla
verið eldra en 700.000 ára.
Við Elliðavog koma fram setlög
undir Reykjavikurgrágrýtinu
svonefnda. t Háubökkum er neðst
finkomaður leirsteinn með skelj-
um: halloku, gljáhnytlu og
smyrslingi. Lag þetta er greini-
lega myndað i sjó, en ofan á þvi
hvilir skálagaður sandsteinn,
sem sennilega er árset að upp-
runa, Jökulbergslag hvilir á
sandsteininum, en ofan á völu-
bergslagi, sem virðist liggja á
jökulberginu, er um 20 sm þykkt
lag af surtarbrandi. I honum hafa
fundizt fræ og aldin af ýmsum nú-
lifandi plöntutegundum ásamt
frjókomum af birki, viði og ýms-
Sethnullungur (hnyðlingur) með skeljum á Surtsey.
um jurtum. Elri hefur hins vegar
ekki fundizt i þessum lögum, sem
em talin vera frá næstsiöasta hlý-
skeiði. Það er þvi hugsanlegt, að
elri hafi dáið út hér á landi á
þriðja siðasta jökulskeiði. Slang-
ur af skordýrum hefur fundizt i
surtarbrandslaginu og virðist
eingöngu um núlifandi bjölluteg-
undir að ræða.
Lög frá siðasta hlýskeiði eru
varðveitt við norðanverðan Foss-
vog og á Seltjarnarnesi. Lögin
hvila á jökulrákuðu Reykjavikur-
grágrýtinu. Þau eru að mestu
gerð úr sjávarseti, leirsteini með
sædýraleifum, aðallega samlok-
um og sniglum. Tegundirnar lifa
allar hér við land i dag og virðist
sjávarhiti á myndunartimanum
hafa verið svipaður og nú er.
Litum nú sem snöggvast yfir
farinn veg. Elztu gróðurleifarnar,
sem þekktar eru frá isöld, eru i
neðri hluta Breiðavikurlaganna.
Þegar þau mynduðust fyrir um
það bil tveim milljónum árum
var lauf- og barrskógurinn að
mestu horfinn, en elri, viðir, birki
og fura voru einu skógartrén. Þá
hverfur furan og kemur ekki aft-
ur, enda finnast ekki merki um
hana i yngri lögum eins og i
Bakkabrúnum eða Svinafelli.
Fyrir einni ármilljón hafa þvi
vaxið hér skógar af elri, birki og
viði. Elri virðist svo deyja út á
þriðja siðasta jökulskeiði, en þá
og á næstsiðasta jökulákeiði mun
hafa verið kaldast á isöld. Á
tveim siðustu hlýskeiðunum
hefur birki verið eina skógartréð
og gróður orðinn svipaður og nú
er.
Kulvisu trén, sem uxu hér á
tertier, hafa dáið út i frosthörkum
fyrstu kuldaskeiðanna og ekki átt
afturkvæmt vegna einangrunar
landsins, sem var þegar orðin
eyja i úthafinu i byrjun isaldar.
Gróður á isöld hefur siðan smám
saman færzt i núverandi horf. Is-
lenzka isaldar- og nútimaflóran
hefur greinilegan evrópskan svip,
en við munum eftir þvi, að is-
lenzka tertierflóran virðist hins
vegar skyldust nútimaplötum i
austanverðum Bandarikjunum.
Af þeim 440tegundum háplantna,
sem nú lifa hér á landi, finnast
um 97% i Evrópu, en aðeins er
unnt að telja 10 ameriskar teg-
undir.
Landdýraleifar, aðrar en bjöll-
urnar i Elliðavogslögunum, hafa
ekki fundizti hlýskeiðslögum hér
á landi. Aftur á móti hafa viða
fundizt leifar sædýra, einkum
samlokna og snigla. Kulvisu teg-
undirnar, sem voru i Tjörneslög-
unum, hverfa i Breiðavikurlöguh-
um og virðist þvi sjávarhitinn
hafa lækkað allverulega þegar i
byrjun isaldar. Á myndunartima
Breiðavikurlaganna er sælin-
dýrafánan orðin svipuð þeirri,
sem við þekkjum við Island i dag.
Steingervingar frá isöld benda
til þess, að loftslag og sjávarhiti á
hlýskeiðunum hafi verið likt og nú
er. Hins vegar var miklu kaldara
á jökulskeiðunum og hefur með-
alhiti þá sennilega verið 5—10
gráður Celsius lægri en nú og
snælina á stundum legið allt að
þvi 1000 m neðar.
Er siðjökultimi hófst fyrir
rúmlega 15.000 árum tók jökla
siðasta jökulskeiðs að leysa, þeg-
ar loftslag fór aftur að hlýna.
Jafnframt hækkaði yfirborð
sjávar ört, svo að láglendið, sem
kom undan jöklunum, fór undir
sjó og á það hlóðst sjávarset. Sið-
an reis landið úr sæ, þegar jökul-
farginu létti, en landlyftingin
varð miklu hægari en sjávar-
borðshækkunin. Hæstu sjávar-
mörk virðast af svipuðum aldri,
um 11.000 ára. Landið hefur ekki
alls staðar risið jafn mikið, t.d.
eru hæstu f jörumörk i Árnes- og
Rangárvallasýslum i um það bil
110 m hæð, en i 90 m hæð i Borgar-
firði. I sjávarsetinu eru vfða sam-
lokur og sniglar, sem grafizt hafa
i lögin og bera þau viðast sama
svip og nútimaskeljar við
strendur landsins. Þó hefur fund-
izt jökultodda i setlögum lágt yfir
sjó i Saurbæ við Gilsfjörð, en hún
er eina tegundin i siðjökultima-
lögunum, sem ekki lifir hér leng-
ur. Fyrir um það bil 5000 árum,
þ.e. á miðjum nútima, mun Is-
land hafa verið fullrisið.
Einustu menjar um hærri
sjávarstöðu frá þessum tima eru
nákuðungslögin við Húnaflóa og
tsafjarðardjúp. Þau virðast um
það bil 5000 ára gömul og finnast
upp i 5 m hæð yfir sjó. Fánan i
lögunum er dæmigerð strand-
fána, en einkennisdýr laganna er
nákuðungur, eins og nafnið sýnir.
Nákuðungs varð fyrst vart við
norðurströndina upp úr 1920 og
virðist þvi sem sjávarhiti hafi
verið nokkru hærri á myndunar-
tima nákuðungslaganna en hann
var á siðustu öldum, og svipaður
þvi sem hann er i dag.
Litið er þekkt af hryggdýraleif-
um úr lögum frá siöjökultima og
nútima. Þó hefur fundizt jaxl úr
isbirni i 13.000 ára gömlum set-
lögum i Röndinni við Kópasker.
Ennfremur hafa fundizt
rostungsbein, hauskúpur, tennur
og rifbein, i fornum marbökkum
lágt yfir sjó á svæðinu frá Faxa-
flóa til Húnaflóa. t um það bil
10.000 ára gömlum sandsteini við
Elliðaár hjá Reykjavik fannst
fyrir nokkrum árum fótspor eftir
sundfugl, sem markast hefur i
mjúkan sandinn. Tungubein úr
þorski hefur fundizt við Hellis-
holtalæk i Hrunamannahreppi i
leirlögum i 75 m hæð yfir sjó.
Að lokum skal hér minnst litil-
lega á islenzku nútimaflóruna.
Löngum var álitið að á siðasta
jökulskeiði hafi allt lif tortimst
hér á landi, en siðar, er jökla tók
að leysa, hafi landnám lifvera
hafizt að nýju. Nú er hins vegar
talið sennilegra, að hluti islenzku
flórunnar hafi hjaraö af á jökul-
lausum svæðum, einkum i fjöllum
á Norðurlandi. Svæði þessi eru
nefnd miðsvæði, þvi að þar finn-
-ast nokkrar plöntutegundir, sem
ekki vaxa annars staðar á land-
inu. Aðstæðurnar gætu hafa verið
svipaðarog nú i Esjufjöllum,sem
eru jökulsker i Breiðamerkur-
jökli. Þar lifa um það bil 100 teg-
undir háplantna að þvi er virðist
góðu lifi. Þegar landið losnaði
undan jöklunum breiddist gróð-
urinn út frá jökulskerjunum, en
þar að auki bárust til landsins fræ
yfir hafið, með vindi, hafstraum-
um, fuglum og rekis, þegar svo
bar undir.
Frjórannsóknir á islenzkum
mómýrum sýna, að skipta má
gróöurfarssögu landsins frá þvi
er jökla tók að leysa i afmörkuð
skeið. Ekki verður þó farið frekar
út i þá skiptingu hér. Siðasta
skeiöið hefst við landnám, en þá
fjölgar grasfrjóum samtimis þvi
aö birkifrjóum fækkar. Maður og
sauðkind eru komin til landsins
og veizlan mikla er hafin.
Hallbjörg fær viður
kenningu fyrir
mólverk
BH—Reykjavlk. — Hallbjörg
Bjarnadóttir, söngkona, hefur
seinustu árin verið búsett i
Bandarikjunum, og átt heimili i
New York. Hún hefur um nokkurt
skeið lagt stund á málverkagerð
og getið sér hið bezta orð. Nýlega
sýndi hún verk sin á samsýningu
listamanna i New York og hlaut
verðlaun fyrir eina mvnd sina,
sem hún nefndi „Bliða vor”, og
hefur hún nú skrifað vini sinum
og gömlum undirleikara hérlend-
is, Jónatan Olafss. bréf þar að-
lútandi, þvi að málverkið gerði
hún undir áhrifum frá lagi Jóna-
tans með sama nafni.
Hallbjörg hætti að syngja fyrir
nokkrum árum, missti röddina,
að hún sagði, en hana hefur hún
nú endurheimt og býst við þvi að
fara að láta aftur kveða að sér á
Ilallbjörg og Nat King Cole, er
þau komu fram saman fyrir
nokkrum árum.
skemmtanasviðinu. Eftirhermur
nennar og söngur bar hróður
hennar viða um heiminn.
Hallbjörg er væntanleg heim til
Islands i vor. og vonandi sér hún
sér fært að ..troða upp" og
skemmta löndum sinum enn einu
sinni.